Xã h i h c, s 2 - 1990

Dân s và đơ thi hóa

Vi t Nam

DEAN FORBE * VÀ TERRY HULL **
N m b t đ c c c u và nh ng nguyên nhân c a v n đ phát tri n dân s và đơ th hóa là nh ng c li u c
b n cho chi n l c phát tri n c a Vi t Nam. Ch ng trình đ ng thái dân s qu c t (IPDP) thu c Tr ng i
h c T ng h p Qu c gia Australia là c quan đi u ph i cho hai d án tr giúp v chun mơn nh m m c đích
nâng cao ch t l ng phân tích dân s và kinh t - xã h i Vi t Nam.
Ngày 1/4/1989 v a qua, Vi t Nam đã ti n hành cu c T ng đi u tra dân s . S li u b c đ u thu đ c cho
th y dân s c n c là 64 tri u ng i, th p h n m t chút so v i nhi u d đoán. Tuy nhiên, t l phát tri n dân s
trung bình hàng n m đ c cơng b chính th c là 2,1%, cao h n nhi u so v i m c tiêu đ t ra trong k ho ch c a
chính ph là 1,7% m i n m .
Quy ho t đ ng dân s Liên hi p qu c đã c nh ng đoàn th m đ nh sang Vi t Nam vào hai n m 1977 và
1981 v i m c tiêu giúp Vi t Nam gi i quy t v n đ dân s . Tháng 3/1987 m t đoàn th m đ nh khác l i đ n Vi t
Nam, l n này trong thành ph n đồn có Ti n s Terry Hun, ng i sau đó tr thành đi u ph i viên c a ch ng
trình IPDP ( ANU ).
Trong s nh ng d án do đoàn th m đ nh xây d ng, có m t d án h tr cho Vi n Xã h i h c thu c Vi n
Khoa h c xã h i Vi t Nam và m t d án cho Vi n Quy ho ch nông thôn đô th qu c gia tr c thu c B Xây
d ng. M c dù đ u đ t tr s t i Hà N i, c hai Vi n đ u có ch c n ng ho t đ ng trên ph m vi toàn qu c. S
khác nhau gi a hai Vi n này là Vi n Quy ho ch nông thôn - đô th ch u trách nhi m nghiên c u, thi t k và
qu n lý các k ho ch và d án trong khi vai trò c b n c a Vi n Xã h i h c thu c Vi n Khoa h c xã h i là
nghiên c u và c v n cho chính sách.
C hai d án trên đã đ c chính ph Vi t Nam và các đ i di n UNFPA t i Hà N i và New York chu n y
phê duy t trong tài khóa giúp Vi t Nam 1988-1991. IPDP đã đ c m i tham d v i t cách là c quan đi u ph i
cho hai d án. D án c a Vi n Quy ho ch nông thôn - đô th b t đ u đ c tri n khai vào th ng 9/1988 trong khi
d án c a Vi n Xã h i h c đ c kh i đ u vào đ u n m 1989. Do v y, c hai d án đ u th c hi n mu n m t n a
th i gian so v i k ho ch.
M i d án đ c xây d ng bao g m nhi u b ph n h p thành ch t ch . Ho t đ ng phát tri n ngu n nhân l c

bao g m vi c t ch c chuy n đi nghiên c u Study Toái đ n Australia và Indonesia cho các cán b d án, cung
c p các h c b ng ng n h n t i tr ng ANU và nh ng khóa hu n luy n ng n ti n hành t i Vi t Nam. Nh ng ho t
đ ng trên đ c t ng c ng thêm b ng vi c cung c p sách báo, t p chí, trang thi t bi ( đ c bi t máy vi tính } và
xe ơ tơ .
Ho t đ ng nghiên c u h p tác ti n hành gi a các nghiên c u viên Vi t Nam và ANU là m t ho t đ ng th c
ch t c a hai d án trên. M t m t, đây là d p cho các thành viên d án áp d ng nh ng k n ng lý thuy t chuyên
môn và th c t thu đ c qua vi c hu n luy n vào nghiên c u th c đ a. Các ho t đ ng này t p trung vào vi c thu
th p, phân tích và gi i thích s li u, cùng v i vi c đ xu t các k ho ch và chính sách m i. M t khác, đây c ng
là d p cho đ i ng nghiên c u c a tr ng ANU tham gia vào các ho t đ ng d án, ví d nh nh ng khóa hu n
luy n ng n h n Vi t Nam.
Th i gian làm di c t i Vi t Nam th t h t s c lý thú! T n m 1979, các nhà k ho ch hóa đã ch tr
*

Ti n s khoa h c. Nghiên c u viên cao c p c a Tr
h p Qu c gia Australia.

ng Nghiên c u Thái Bình D

Ti n s khoa h c, Quy n tr ng ban Nghiên c u bi n đ i chính tri xã h i c a Tr
thu c Tr ng i h c T ng h p Qu c gia Australia..
**

ng thu c Tr

ng

ng xích

i h c T ng


ng Nghiên c u Thái Bình D

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

ng

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1990
d n đ n vi c gi i phóng n n kinh t c a đ t n c. i h i ng VI n m 1986 đã kh ng đ nh l i s nghi p c i t
này d i ng n c đ i m i, hay c i t kinh t hàng lo t các ho t đ ng đ i m i đ c gi i thi u bao g m khốn
s n xu t trong nơng nghi p lu t đ u t n c ngoài, h th ng giá c th tr ng đôi v i các lo i hàng thi t y u.
Ng i Vi t Nam th ng nói nh ng c i t ch y u liên quan đ n vi c "xóa b bao c p" nh ng tác đ ng đ i v i
xã h i còn sâu s c h n nhi u v i s n i lên rơ nét c a tính cơng khai trong nh ng n m v a qua.
Do t c đ và ph m vi c a s bi n đ i, nghiên c u kinh t - xã h i đang ngày càng tr nên quan tr ng h n và
d dàng h n so v i tr c đây k t cu i nh ng n m 70. Nh ng d u hi u h a h n c a tính công khai bao g m
vi c ti n hành và công b r ng rãi cu c T ng đi u tra dân s l n đ u tiên có tính t ng quát và hi n đ i vào n m
19S9, th hi n m t thái đ c i m h n tr c đây c a các nhà ch c trách đ i v i vi c xu t b n các s li u th ng
kê, c ng nh cho th y s n i l ng h n trong vi c ki m soát các nghiên c u đi n dã th c đ a. M c dù Vi t Nam
còn ti p t c c t gi thông tin ch t ch h n so v i ph n l n các n c ông Nam Á khác, nh ng thay đ i trên báo
hi u m t tri n v ng t t đ p đ i v i nh ng h c gi và kê ho ch gia n c ngoài trong nghiên c u h p tác v i
nh ng đ ng nghi p Vi t Nam.
Nh ng bi u hi n m nh m c a m t t 'duy m i đã đ c th y trong ho t đ ng d án c a Vi n Xã h i h c
thu c Vi n Khoa h c xã h i Vi t Nam xây d ng v i m c đích t ng c ng kh n ng nghiên c u dân s th c
nghi m. Trung tâm nghiên c u dân s Vi n Xã h i h c đã ti n hành hai khóa hu n luy n ng n h n vào tháng
4/1989 và 4/ 1990 t i Hà N i và thành ph H Chí Minh. Các h c viên đã tham d nh ng bài gi ng v các v n
đ dân s c b n và đ c các tài li u b ng ti ng Anh, ti ng Vi t trên c s ph ng pháp nghiên c u dân s
khu
v c nông thôn .

Trong hu n luy n, t m quan tr ng c a đi u tra sâu c ng đã đ c nh n m nh làm sáng t nh ng ngu n tin
mâu thu n nhau v n th ng t n t i c p c ng đ ng. i u này đòi h i ph i có nh ng cu c ph ng v n tr c ti p
v i b ph n tiêu bi u chung cho m u đ ng th i yêu c u b o đ m đ c đ tin c y và ghi chép chính xác nh m
đ t đ c giá tr thông tin. Vi c s d ng các th t c ch n m u thích h p c ng r t c n thi t đ bào đ m cho nh ng
ng i tr l i th c s đ i di n cho b ph n tiêu bi u c a m u nghiên c u.
Ti p thu nh ng ho t đ ng trên l p, các h c viên đã v khu v c nơng thơn cách thành ph H Chí Minh 80
km ti n hành bài t p th c đ a ng n d i s theo dõi c a gi ng viên. H c viên đã ti n hành thu th p nh ng s
li u sâu trong 3 ngày, sau đó ti p t c phân tích và chu n b m t báo cáo v bi n đ i dân s và xã h i. Vi c t p
trung vào vi t báo cáo cu i khóa đã b t bu c các h c viên th y đ c bài t p th c đ a trên có giá tr h n là m t
s "th c hành", và nhìn chung h đã b t tay vào vi c v i s nghiêm túc, c ng nh quan tâm đ n nguyên t c
ngh nghi p đ c d y trên l p. Nhi u h c viên tr đã nghiên c u kh o sát nông thôn tr c đây r t đ i ng c
nhiên tìm ra nhi u phát hi n m i v th c ch t c a xã h i nơng dân khi đ c khuy n khích xem xét nh ng v n đ
bi n đ i xã h i theo m t "cách nhìn c a ng i nơng dân". T t nhiên, m t khóa hu n luy n trong hai tu n không
th giúp trang b m t c s tr n v n v chuyên môn xã h i h c nông thôn nh ng nó đã th c s đánh th c m i
quan tâm đ n m t h ng nghiên c u khác có th đ c ti p t c duy trì qua tham kh o sách báo, đào t o sau đ i
h c và qua nghiên c u đi n dã trong t ng lai. Vi c hu n luy n trên th c đ a có m t tác đ ng ngay đ i v i cán
b Vi n Xã h i h c trong vi c nh n th y nh ng t n t i và b t c khi phân tích nh ng s li u đi u tra, kh o sát.
K t qu là các cán b c a Vi n đang ngày càng ch đ ng thông qua nh ng h p đ ng nghiên c u đ ti n hành
phân tích nh ng chi u h ng bi n đ i c a m c đ sinh và k ho ch hóa gia đình Vi t Nam, đ c bi t là vai trò
bi n đ i c a ng i ph n trong n n kinh t và nh h ng c a nó đ n s bi n đ i dân s .
ng th i v i vi c
ch ng minh r ng m c sinh đang có xu h ng gi m và vi c s d ng các bi n pháp tránh thai t ng lên, các cán b
c a Vi n đã có kh n ng s d ng nh ng ý ki n phê bình mang đ nh h ng th c t nh m nh c nh nh ng nhà
ho ch đ nh chính sách r ng hi n còn r t nhi u tr ng i v v n hóa, xã h i bên trong cho vi c đ t đ c m t
ch ng trình k ho ch hóa gia đình thành cơng trên ph m vi toàn qu c. Vào đ u n m 1990, ý ki n trên đã đ c
ti p thu b i nh ng c p cao nh t c a chính ph Vi t Nam, hi n đang h t s c c g ng tìm ra m t đ nh h ng m i
đ i v i ch ng trình k ho ch hóa gia đình, giúp cho ch ng trình này phù h p h n v i nh ng th c ti n xã h i
c a đ t .n c. Trên quan đi m c a các cán h Vi n xã h i h c thu c Vi n Khoa h c xã h i Vi t Nam, đây là
m t b ng ch ng m nh m c a nh ng n l c đã làm trong vi c hu n luy n khoa h c xã h i v v n đ dân s .


B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1990
Vi n Quy ho ch nông thôn - đô th qu c gia đ t s quan tâm nhi u h n đ n mơ hình phân b dân c so v i
v n đ dân s nói chung Vi t Nam. Nh ng chính sách đơ th hóa t sau ngày gi i phóng đã t p trung vào s
phát tri n đô th . V m t này, ng i Vi t Nam đã r t thành công trong vi c h n ch t l phát tri n dân s đơ th
xu ng cịn 2,3% m i n m, ch cao h n m t chút so v i t l phát tri n dân s toàn qu c.
Tuy nhiên, cơng vi c đ i m i có ý ngh a r ng nh ng s c ép phát tri n nhanh đô th đang ngày càng t ng, t o
ra nhi u khó kh n cho cơng tác quy ho ch có hi u qu các t nh thành. Hi n nay vi c đ ng ký h kh u cho các c
dân nh ng thành ph l n có ph n d dàng h n tr c. Vi c tri n khai nh ng th tr ng t do kinh doanh g o
và nh ng th c ph m khác đã làm suy gi m nh h ng c a Nhà n c trong vi c di đ ng dân c , v n tr c đây
đ c th c hi n b i vi c h n ch các hàng hóa thi t y u. Nhi u ho t đ ng kinh t m i, đ c bi t kh n ng đ u t
c a n c ngoài ngày càng t ng đã t o thêm s ph c t p cho công tác quy ho ch đô th .
Ho t đ ng h p tác nghiên c u v i Vi n Quy' ho ch nông thôn - đô th qu c gia hi n đang t p trung vào vi c
xu t b n cu n sách tra c u v đô th Vi t Nam (VietNam Urban Databook) . Cu n sách này nh n m nh vào vi c
phân tích nh ng đ c đi m dân s và ngu n lao đ ng c a 8 t nh thành Vi t Nam, cùng v i nh ng d báo cho
th p k sau. C c u dân s và xã h i cùng v i xu h ng v n đ ng c a dân s đô th s đ c đ c bi t nh n m nh
trong th i gian t i. Nh ng d báo c ng s ti n hành trên c s khu v c nh m n kh p v i nh ng đòi h i c a
quy ho ch v n t i.
Gi đây, khi s nghi p đ i m i đang di n r m nh m c c u ngu n lao đ ng các thành ph c a Vi t Nam
ngày càng tr nên ph c t p h n. Khu v c phi s n xu t hi n đang là m t nét đ c tr ng ch y u c a nh ng thành
ph l n. Khu v c d ch v đang phát tri n, ho t đ ng đa ngh nghi p phát tri n tràn lan trong khi khu v c kinh t
t nhân c ng gia t ng. Nh ng c h i kinh t đang bi n đ i cùng t i s di c
t vào các thành ph sau m t th i
gian h n m i n m b ki m soát hi n đang gây s c ép cho mơ hình phân b dân c . Nh ng mơ hình đi tìm vi c
làm m i đang đ c hình thành trong khi v n đ th t nghi p và khơng có vi c hi n l i đang gia t ng.
Ho t đ ng h p tác nghiên c u kh i đ u ch m tr b i hai lý do: nguyên nhân đ u tiên và quan tr ng nh t là

vì vi c thành l p c s nghiên c u (ví d nh khóa hu n luy n ng n h n, phát tri n trang thi t b và th vi n)
hi n nhiên ph i đi tr c ho t đ ng nghiên c u.
Nguyên nhân th hai là do nh ng k t qu cu c t ng đi u tra dân s 1989 nh m cung c p nh ng s li u đ nh
h ng c b n cho vi c phân tích, hi n m i ch b c đ u có đ s d ng. Tuy nhiên, Vi n Quy ho ch nông thôn đô th qu c gia đã thành l p m i đ i nghiên c u, m i đ i bao g m t 2 đ n 3 nghiên c u viên ch u trách nhi m
vi t cu i sách tra c u. Nh ng s li u chu n hóa đã đ c thu th p t nh ng t nh thành thu c ch ng trình d án,
đ ng th i vi c l p b ng các s li u đã đ c Vi n đ t hàng T ng c c th ng kê. M t cu n sách tra c u s đ c
ti n hành gi a các đ ng nghi p Vi t Nam và các nhà khoa h c Australia. Vi c phân tích ti n hành Canberra s
nh n m nh vào hai thành ph : Hà N i và có th là Hu đ cung c p m t mô hình cho vi c phân tích các thành
ph cịn l i. C hai d án đ u tìm cách k t h p vi c phân tích và nghiên c u th c nghi m v i s phát tri n dân
s và các ch ng trình, chính sách đơ th hóa nh m góp ph n vào s phát tri n kinh t đ t n c. Tuy có nhi u
'h n ch trong vi c th c hi n nh ng d án t ng đ i nh trong th i gian 4 n m, tình hình hi n nay Vi t Nam
cho th y nh ng đi u đáng l c quan. Nh ng c g ng này s t o c s ch c ch n cho n l c t ng h p và to l n
h n nh m xây d ng nên m t c ng đ ng m nh m các nhà khoa hóc xã h i đ c đào t o, và s đ m b o cho
nh ng chính sách dân s đ c ho ch đ nh t t h n và thích h p h n cho Vi t Nam đ t n c hi n đông dân th
hai trong khu v c Dông Nam A.
- Ng

i d ch :

NG NGUYÊN ANH

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1990

L p hu n luy n ng n h n v k thu t ph ng v n nhóm do chuyên gia Australia h
D án VlE/88/P05 t i thành ph H Chí Minh ngày 9/4/1990.


ng d n trong khuôn kh

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn