Biên tập viên - Những người bảo
vệ sự thực
Ấy nhưng xét về chức năng và nhiệm vụ thì
xem ra biên tập viên chính là cái "phin-tơ"
(filter) cuối cùng trong cả dây chuyền, và
nếu nó thủng một lỗ thì… ơi thơi rồi. Phóng viên sai thì cịn có
biên tập viên xem lại, cịn biên tập viên mà sai (hoặc khơng nhìn
ra lỗi của phóng viên) thì… báo đóng cửa. Vậy nên người ta gọi
biên tập viên chúng ta là những người bảo vệ sự thực.

Hơn 2 thập kỷ đã trôi qua kể từ khi Hội đồng chấm Giải Báo chí
Pulitzer rút lại giải phóng sự trao cho Janet Cooke, phóng viên 26
tuổi của tờ Washington Post, khi bài báo đăng trên trang nhất của


cô, "Thế giới của Jimmy," về một kẻ nghiện heroin mới lên 8 tuổi,
bị phát hiện là bài hư cấu. Vụ bê bối “đạo văn” gần đây của
phóng viên New York Times Jayson Blair làm người ta nhớ lại
câu chuyện này. Và giờ đây, The New York Times đang phải tích
cực kiếm tìm các biện pháp “bảo vệ” nhằm khơng để lọt những tin
như vậy lên trang báo.

Giúp các biên tập viên (đúng từ tiếng Anh là “copy editor”, nghĩa
là những người làm công tác biên tập thuần túy như chúng ta,
chứ không phải các “editor” đầy quyền hành) thực hiện tốt trách
nhiệm “bảo vệ sự thực” của họ là một nỗ lực bền bỉ của William
G. Connolly, biên tập viên cao cấp của tờ Times cho tới khi ông
nghỉ hưu vào năm 2001. Kể từ khi vụ giả mạo của Janet Cooke bị
phát giác, Connolly thường lấy bài “Thế giới của Jimmy” làm ví dụ

khi nói chuyện trong seminar mà ơng gọi là “Cách giúp các biên
tập viên tránh thảm họa”.

Bằng cách chỉ ra những điểm khơng nhất qn và những tình
huống có vẻ không thật trong bài báo của Cooke, Connolly không
chỉ giúp các biên tập viên “tỉnh táo” hơn để nhìn ra những chi tiết
đáng ngờ mà cịn khiến họ ln phải đặt câu hỏi — bởi ơng tin
rằng đó là quyền và nghĩa vụ của những biên tập viên chúng ta.
Theo quan điểm của Connolly, "bất kỳ biên tập viên có trách
nhiệm nào, khi vấp phải những câu hỏi mà bài báo ‘Thế giới của
Jimmy'' đặt ra, thì cũng đều dừng lại để suy nghĩ."

Sự thực khó nắm bắt

Vậy phải làm thế nào để thẩm tra tính trung thực trong các bài
viết của các phóng viên. Đương nhiên chúng ta khơng thể nào cứ


chúi mũi suốt đêm vào bài viết và kiểm tra từng chi tiết. Nếu
chúng ta chưa tự rèn được cho mình cái khả năng “báo động” thì
trước hết nên nhờ cậy vào những biên tập viên kinh nghiệm hơn.
Có một chuyện từng xảy ra ở tờ The Baltimore Sun. Biên tập viên
lên mạng để kiểm tra địa danh trong một bài viết của phóng viên
và tình cờ tìm thấy một website trong đó có một câu giống hệt
như câu trong bài báo. Tiếp tục kiểm tra, biên tập viên này phát
hiện có tới 6 đoạn trên 2 website giống hệt với những đoạn trong
bài báo. Thế là tác phẩm kia bị loại bỏ, cịn phóng viên nọ bị tạm
đình chỉ việc. Thực tế, biên tập viên này không chỉ giúp cho tờ
báo khơng bị mất uy tín mà cịn cứu chính người phóng viên. Nếu
bài đăng lên thì phóng viên… rồi đời.


"Khơng thể có một tờ


Bob Steele, giám đốc Chương trình Đạo

báo tuyệt vời nếu

đức của Viện Poynter cho rằng cơng việc

khơng có những

của copy editor là cơng việc nặng nề nhất

phóng viên tuyệt vời.

ở tịa báo. “Họ vừa phải đảm bảo tính cân

Nhưng cũng khơng

bằng của các dữ kiện,” ơng nói, “họ lại phải thể có một tờ báo
đảm bảo tính trung thực của ngữ cảnh –

tuyệt vời nếu không

nghĩa của các từ, sự liên quan giữa các sự có những biên tập
kiện, quan hệ giữa các tít và câu dẫn (lead) viên chuyên nghiệp,
cũng như phần thân của bài báo.”

Tuy nhiên, ngay cả những biên tập viên

cần mẫn và tinh tế cũng có lúc bị lừa nếu
phóng viên quá tinh quái. Tháng 4/2004, tờ
The Daily Star ở Oneonta, New York, đã

giỏi nghề và dày dạn
kinh nghiệm”.
William G.
Connolly, Biên tập
viên cao cấp, Times

đăng một bài trên trang nhất để rồi sau đó phải cáo lỗi độc giả vì


“khơng hồn tồn chính xác”. Bài báo kể về một sinh viên năm
thứ 2 trường Đại học Hartwick đã trải qua thời kỳ nghỉ xuân ở
Trại Fort Drum chuẩn bị cho cuộc chiến tranh ở Bátđa. Biên tập
viên của tờ báo, Sam Pollak, đã thận trọng yêu cầu người viết
phải tìm thêm một nguồn tin nữa, nhưng rốt cục, như lời ông viết
khi cáo lỗi độc giả, “chúng tôi đã bị lừa.” Sinh viên nọ hoàn toàn
dựng chuyện và tự giả giọng nguồn tin thứ hai. Pollak thừa nhận
lỗi là ở biên tập, nhưng quả là “móng tay nhọn lại gặp… bấm
móng tay.”

Đừng để bị tấn cơng

Vậy đối với một câu chuyện mang tính giả tưởng hồn tồn thì
cơng tác biên tập có dễ dàng hơn khơng? Chưa chắc! Kể cả biên
tập tiểu thuyết, các biên tập viên cũng phải luôn tỉnh táo và luôn
đặt câu hỏi. Elaine Chubb, biên tập viên của Nhà xuất bản Farrar,



Straus & Giroux, từng kể lại chuyện ông phải biên tập một tiểu
thuyết lấy bối cảnh là trại hè thiếu nhi ở New England, trong đó
tác giả lấy tên thật của các thị trấn. Tác giả có lối hành văn dí
dỏm nhưng hay nhắc đến câu chuyện cười về tỉ lệ cao những
người trí não chậm phát triển tại các thị trấn nhỏ bé này. Bản thảo
bị trả lại và cuối cùng tên của các thị trấn được thay đổi.

Cũng có những trường hợp liên quan tới các vấn đề địa phương,
sắc tộc, tôn giáo, mà hậu quả là một bài viết được coi là bình
thường trong cộng đồng này lại bị coi là sự xúc phạm ghê gớm
trong cộng đồng khác. Đòi hỏi biên tập viên phải là những người
“biết tuốt” để ln tránh những sai phạm của phóng viên xem ra
đúng là sứ mạng bất khả thi, nhưng rõ ràng một biên tập viên giỏi
là người luôn cảnh giác trước mọi vấn đề. Hãy tỉnh táo để tránh


rắc rối, cịn hơn là bị tấn cơng sau này, khơng phải vì mình dốt
mà chỉ vì mình… ngủ gật.

Những tấm ảnh tai hại

Chúng ta ít đề cập đến các biên tập viên ảnh, và hình như khơng
coi trọng vai trị của họ cho lắm. Có lẽ cũng vì cái thói làm việc
hơi ẩu tại nhiều báo của Việt Nam lâu nay, cứ nhặt bừa ảnh để
minh họa cho bài hoặc thậm chí là cứ ấn vào để… trang trí, kiểu
như bài về tệ nạn mại dâm lại có hình cơ gái xinh tươi cầm nón.
Và có lẽ cũng vì độc giả của chúng ta có phần dễ dãi với khoản
này, chứ khơng thì có mà bị kiện suốt ngày.


Xin nêu vài ví dụ ở nước ngồi để thấy “người ta” để ý vấn đề
này đến mức nào: Joseph Sefter, copy editor của tờ Fidelity
Investments, kể về một bức ảnh đăng trên trang nhất tạp chí của


mình, chụp hình một người đàn ơng vừa lái xe mui trần vừa gọi
điện thoại di động. Tuy Sefter đã lưu ý rằng khơng nên đăng tấm
hình này, nhưng biên tập viên phụ trách không nghe - kết quả là
tạp chí nhận được nhiều lá thư của độc giả phê phán. Theo họ,
như vậy khơng đảm bảo an tồn giao thơng!

John McIntyre của tờ The Baltimore Sun thì kể lại chuyện khi
nhân viên của ơng đọc dị một câu chuyện về lễ hội Purim trong
đó có ảnh một cậu bé 9 tuổi đang trang trí những quả bóng bay.
Người nhân viên này chú ý tới một chi tiết mà cả phóng viên ảnh
lẫn biên tập viên ảnh khơng hề nhận ra: Có một quả bóng bay
hình xúc xích đang chổng ngược giữa… hai đùi của cậu bé.

Đặt câu hỏi, và đặt câu hỏi


Kelly McBride thuộc Viện Poynter cho rằng điều quan trọng nhất
đối với các biên tập viên là phải luôn đặt câu hỏi. Và điều này,
theo bà, không nên chỉ là những “quy định miệng” hay những ý
kiến trao đổi qua lại về các thông lệ tiêu chuẩn mà phải được
soạn thành những chính sách bằng văn bản hẳn hoi.

Những copy editor biết đặt câu hỏi mà McBride mô tả cũng giống
như hình mẫu mà William Connolly kiếm tìm khi ơng giữ trách
nhiệm thuê biên tập viên cho The New York Times. Connolly nói

ơng cố gắng tuyển dụng các “biên tập viên năng động" - những
người luôn sẵn sàng đặt các câu hỏi cần thiết: Sự việc này xuất
phát từ đâu? Người nào nói như vậy? Ai là chuyên gia? Chúng ta
đã gặp tất cả các bên liên quan chưa? Chúng ta đã viết một cách
có trách nhiệm và cơng bằng chưa? "Đúng là khơng thể có một tờ
báo tuyệt vời nếu khơng có những phóng viên tuyệt vời,”


Connolly nói. "Nhưng cũng khơng thể có một tờ báo tuyệt vời nếu
khơng có những biên tập viên chun nghiệp, giỏi nghề và dày
dạn kinh nghiệm”./.