Tênsách:TrịChuyệnTriếtHọc
Tácgiả:BùiVănNamSơn
Thựchiệnebook:tamchec
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com


MụcLục
Chỉbánphởmớilàqnphở?
Socratesvànghệthuậtđốithoại
Gainhọnhayhoahồng?
Platonvàviệcthựchiệnýtưởng
Khungcửahẹphayconđườngvươnggiả?
ProtagorasvàkhaiminhHyLạp
Hãydámbiết!(haytưduynguntắc)
Aristotelesvàsựquảntrịtrithức
Kẻđạináocũngcầnmộttrậttự
Cổthụngànnămhaychậukiểngmộtmùa?
Tưduyvàtựdo:quảtrứngvàcongà?
Sángnhưtơmàchiềuđãnhưsương
Đâunhấtthiết…cóghếmớingồiđược!
Hệthống:coichừngđứttay!
Sángmaixỗtócthảthuyềntachơi!
Bấthoạinhưnhữngvìsao…
Thướcđocủatựdo
Cầncóanhhùng?
“Xãhộinguycơ”:sốngtrongsợhãi
Chỉcóthểhyvọngkhibiếtsợ!
Ngườiphụnữtháchthứcbạoquyền
Đừngtinvàongẫutượng!
Concóctronghang…

Lưỡikhơngxương…
Bịtmắtbắtdê
“Trọnglựccủatinhthần”
Từtiếnghátnhânngư
Chiếckínhvạnhoa
Cáithuởbanđầu…


Nhưongănmật
Thiênngađen
Khoahọcpháttriểnnhưthếnào?
Cáchmạngtrongkhoahọc
ĐộibóngAnhvà…tơi
Khoahọc:chânlýhaycơngcụ?
Lýtưởngkhoahọc
Khoahọccókháchquankhơng?
“Hiểu”và“giảithích”:haiphươngtrờicáchbiệt?
2+2=?
“Sựnghiêmchỉnhcủalýtưởng”
“Daosắcmớicắtđượcmọithứ”(*)
ChungquanhdisảncủaHumboldt(*)
Bóngmátcủamộtvĩnhân(*)
Conngườitựnhiênvănhố
Conngười:quenmàlạ
Luậnvềbiếutặng:ẩnngữcủanhữngmónq
Conngười:sinhvậtbiếthànhđộng!
Conngười:giữahaithếgiới
Phụchưng:trỗidậynhưphượnghồng
CácdanhtácthờiPhụchưng
Deusinterra:ơngtrờicontrênmặtđất!

Khaiminhvàtrưởngthành
Bướcvàothờicậnđại
Bứctranhvănhốthờicậnđại
Conngườivàchínhtrịtiền–hiệnđại
“Giaolưutrựctuyến”vớiHobbes,LockevàRousseau–3
Mộtnềnnhânhọcdấnthân
Giữtựnhiênvàvănhố
Vănhốnhưlà...thahố
Khaiminhvề...khaiminh
Thahốnhưlà...vănhố


Vănhốvàvănminh
Cácthướcđocủavănhố
Cóhaivănhố?
Vănhốvàđờisống?
Nghịchlýcủavănhố
Vănhốhiệnđại
Vănhốphảntỉnh
Triếthọcvàhiệnđạihố
Kantvàvănhốhiệnđại
KantvàHegel:haimơhìnhtưduy
Chữtrinhcịnmộtchútnày...
Tiếnbộkỹthuật:phúchayhoạ?
Từkỹthuậtđếncơngnghệ
Nhữngchặngđườngcơngnghệ
Kỹthuậthiệnđại:kỳdiệuvàđángsợ
Kỹthuậtvànghệthuật,phươngtiệnvàmụcđích
Kỹthuậtchỉlàkhoahọcứngdụng?
“Tàitìnhchilắmchotrờiđấtghen”

“Trithứclàsứcmạnh”


Cầnbiếtvàcầnnghĩ
SGTT-Mơngìcũngcầngiảilaohuốnghồtriếthọc!Xinbạnđọcthamdự
giờrachơicủa“ngườikểchuyện”BùiVănNamSơn,nhântiệnơngsẽcó
đơilờitraođổicùng“ngườihâmmộ”vềnhữngýkiếnđãnhậnđược.

Minhhoạ:HồngTường
Thưabạnđọcqmến,
MụcChuyệnxưachuyệnnaymớichậpchữngđãđượckhánhiềubạnđọc
quantâm,khuyếnkhích,gópý,traođổi.Mộtsựanủichongườiviết,nhưng
cũngbuộcngườiviếtcótráchnhiệmthưarõhơnnữamụcđíchđểkhơnglạm
dụngthìgiờvàsựrộnglượngcủabạnđọc.
ThậtthíchthúvàbiếtơnbạnNguyễnVănHàđãlàmhộchođiềuấy:“Tơi
nghĩđâylàmộtmụchaymột“mónnhậu”mới(…)Cơngchúngbâygiờđâu
chỉcần“biết”màhọcần“nghĩ”nữa”.Vâng,“biết”thìkhơngcùng,vàkhơng
rõtaphảisốngbaonhiêukiếpnữađểhọchếtchữnghĩatrongthiênhạ?
“Biết”làbữacơmhằngngày.Nhưng,“nhậu”làmđờivuihơn!Takhơng
sốngđểtriếtlýmàtriếtlýđểsống,hayítra,đểsốngvuihơn,cóhươngvị
hơn.Bữacơmvàmónnhậu,đờisốngvàtriếthọcđềulà…nhữngphầntất
yếucủacuộcsống:làmsaođểtriếthọcvuisốngvớicuộcđời,vàcuộcđời
cũngngẫmnghĩ,ưutưcùngvớitriếthọc?


“Nghĩ”đểnhậnrarằngmọiviệckhơngđơngiảnnhưmớithoạtnhìn.Và
“nghĩ”sẽbuộctatìmraconđườngmới,cáchđặtvấnđềkhác,hyvọngđến
gầncái“biết”hơnchăng.ỞphươngTây,bàihọcvỡlịngtriếthọclàmấy
“Đốithoại”củaPlaton,đượcviếttheophongcáchcủaSocratesmàtamới
làmquen.Tồnnhữngcâuhỏitưởngnhưgiảndị:Dũngcảmlàgì?Tìnhbạn

làgì?v.v..Nhữngcâuhỏi“làgì”nàycàng“nghĩ”,càngrối!
Laches,mộttướngqn(vìthế,đốithoạimangtênơng),trảlời:dũngcảmlà
xơnglêntrongchiếntrận.Hẹpq!Rútluicókhicũngdũngcảmchứ?Thử
nhớđếncuộc“hồibinhTamĐiệp”củaNgơThìNhậmvà“kéopháora”ở
trậnĐiệnBiênPhủ!Vảlại,đâuphảichỉtrongchiếntrậnmớicósựdũng
cảm?
Vậy,vấnđềkhơngphảilàkểranhữnghìnhthứcbiểuhiệncủanómàphải
địnhnghĩabảnthânsựdũngcảm!Thửxemnào:dũngcảmlàsựkiênđịnh
trongtinhthầnchăng?Chưachắc,vìhayhogìsựkiênđịnhtrongmêmuội
vàbảothủ!Làkiênđịnhtrongsựsángsuốtchăng?Ítaigọimộtthầythuốc
tntheophácđồđiềutrịlà“dũngcảm”cả!Làsựsángsuốtkhilườngtrước
đượcnguycơchăng?Nguycơlàchuyệnnhấtthời,trongkhicáibiếtđích
thựcphảivượtthờigianchứ?Vậynólàsựtườngminhvềđiềuthiệnvàđiều
ác?
Nếuthế,lấygìđểphânbiệtnóvớinhữngđứctínhkhác?Cuộcđốithoạilâm
vàobếtắc.Hoạchăng,phảitìmchođượcmộtcáchđặtvấnđềkiểukhác:
khơngthểhiểuđượcsựdũngcảmnếuxétnónhưmộtđứctínhcơlập,và
trướckhiđặtđượccâuhỏimới,rắcrốihơnnữa:đứchạnhlàgì?
ĐốithoạiLysiscũngthúvịkhơngkém.Trongmộtgiaithoại,cụKhổngtừng
phảithan“hậusinhkhả!”khibịcậubéHạngThácbắtbẻ.Ởđây,Socrates
lạichịukhóđốithoạirấtdàivàrấtsịngphẳngvớihaibạntrẻmớimườihai
tuổi:MenesenosvàLysis.Baơngcháuxoayquanhcâuhỏi:“Làmsaođểgọi
aiđólàmộtngườibạn?”.
Theođịnhnghĩa,Socrateschỉthấycóbakhảnăng:thứnhất,“bạn”làkẻu
thíchmộtaihaymộtđiềugìđó(vídụ:ubóngđáthìgọilàbạncủabóng
đá).Thứhai,“bạn”làngườiuvàđượcu,tagọiđólàtìnhbạnhaytình
ugiữahaiconngười.Thứba,“bạn”làkẻđượcu.NhưngrồiSocrates
tìmmọicáchchứngminhrằngcảbatrườnghợpđềukhơngổn.
Rútcục,MenesenosđànhđồngývớikếtluậncủaSocrates:khơngthểcócái
gìđượcgọilà“ngườibạn”hay“tìnhbạn”cả!BấygiờLysismớicanthiệp



vàocuộcđốithoại.Cậuphảnđối:Làmsaocóthểvơlýthếđượckhibảo
rằngkhơngcótìnhbạn?Rõràngcósailầmgìđâyởtronglậpluận.Socrates
khenngợiLysiscónăngkhiếutriếthọcvàbiểuđồngtìnhvớiLysis.
Nhưng,đốithoạikếtthúcởđó,vàơnglẫnLysiskhơngchotabiếtsailầm
nằmởđâu.Vuinhấtlàkhiơngbảo:Thơi,tụimìnhbànchuyệnkhácchơiđi,
làmviệcấymệtq!Ơngđùncơngviệcấylạichongườiđọcchúngta:phân
tíchlậpluậnvàpháthiệnsailầmkhơngphảidễ,nhưngaiđảmnhậnviệcấy
làtựmìnhthựcsựlàmtriếthọc!
Chínhsựbếtắcvànanđềkhiêukhíchvàtháchthứcngườiđọcđểtựhọđi
tìmgiảipháp.BạnTTNha(HàNội)“bựcmình”trướcsựlằngnhằngcủa
“chaconơngchủqnphở”(SGTT,2.6.2010)vàlạithấyngườitườngthuật
cứbỏlửng,khơngđưara“mộtkếtluậnrốtráovàrõnghĩa”nàocả,bạnđãtự
đặtlạivấnđềđểthửtìmlấymộtcáchgiảiquyếtchomình.Thưabạn,bạnđã
“triếtlý”đúngtheotinhthầnvàsựchờđợicủaSocrates!
“Mộtkếtluậnrốtráovàrõnghĩa”làlýdotồntạicủatriếthọc.Nhưng,nó
cũnglàmộtchântrời,càngđếngần,cànglùixa.Thầnthánhthìkhơngthế.
Họkhơnglàmnghệthuật,vìhọđâubiếtcáixấulàgìđểthấycầnthiếttạo
nêncáiđẹp?Họcàngkhơngcầnđếntriếthọc,vìbảnthânhọkhơngthấy“có
vấnđề”gìcả!Chỉcóchúngta,conngườihữuhạnvàbấttồn,mớilàmtriết
học,đúngtheonghĩa…usựminhtriết(philo-sophia).u,vìtakhơngcó
sẵnnónơimình.
Thưabạnthânmến,
Loạtbàinàysẽlầnlượtxoayquanhmấyvấnđềthiếtthựcđãnêulầntrước:
hiểuhậucảnh,quyếtđịnhcócơsở,hànhđộngcótráchnhiệm,truyềnthơng
rõràng,sốngthanhthản,hạnhphúc.Trongkhảnăngvàkhnkhổcho
phép,chúngtacũngsẽchỉcốtiếpcậnchúngnhưmột…ngườiu,hơnlà
mộtkẻbiết.Tạisaou?uthếnào?Xindànhchomấybàikếtiếp,vào
tuầnsau.

Cịnvềkhuyếtđiểmtrongcáchtrìnhbày,đơikhi“cóphầncứngnhắcvà
nhồinhét”nhưbạnLêThanhTồnlưuý,thìquảlàmộtcốtậtkhósửa,bởi
“quenmấtnếtđirồi”.ChỉxinbắtchướccơKiềuvàhứa:
Lờivàngvânglĩnhýcao
Hoạdầndầnbớtchútnàođượckhơng!
Xincảmtạcácbạn.


BùiVănNamSơn


Chỉbánphởmớilàqnphở?
SGTT-Haichaconơngchủmộtqnphởgiatruyềnnổitiếngkhơngđồng
ývớinhau:ngườichamuốnchỉtiếptụcbánphởthơi;ngườicon,cóócnăng
động, muốn bổ sung thêm mấy món điểm tâm nữa. Nhưng, “bổ sung” tới
mứcđộnàothìqnphởvẫncịnlàqnphở?

Hai cha con vơ hình trung đụng đến một trong những câu hỏi quan trọng
nhấtvàcũngnhứcđầunhấtcủatriếthọc:cáigìkhảbiến,cáigìbấtbiến?Cái
gìlàmnênbảnchấtcủamộtsựvật?Triếthọc,từthờicổđại,cũngxuấtphát
từkinhnghiệmđờithường:cáicâyvẫnlàcáicâydùmùathulàmrụnglá.
Chặtcáicâytớimứcnàothìnóvẫncóthểhồisinh?Cưatậngốcthìtuyvẫn
cịnbộrễnhưngkhơngcịnlàcáicâynữa.Cáicâyđãbịpháhuỷtận“bản
thể”củanó.
Conngườicũngvậy.Xemlạitấmảnhlúctuổithơ,tanhậnrađólà“tuổithơ
củamình”chứkhơngphảicủamộtđứatrẻkhác.Chừngnàomìnhcịnxưng
“tơi”làcịnmuốnnóiđếncáigìkhơngthayđổi,khơngthểlẫnlộn,dùtócđã
phaimàu!Lậptức,tavấpngaymộtkhókhăn:cáithựcsựtạonênsựvậtthì
khơngthểdùngmắtđểnhìnmàphảidùngđầuđểsuynghĩ.Nhưng,suynghĩ
từcáigì?Cũngphảitừnhữnggìmắtthấytainghe!Nhữnggìmắtthấytai

nghe đều là khả biến, vơ thường, vậy có thể xem những gì khả biến, vơ
thườnglàbảnchấtcủasựvật?Nóithếcũngcónghĩalàsựvậtkhơnghềcó
bản chất! Song, thực tế cãi lại: khi mua một món hàng, ta muốn mua một
mónhàngthật,dù“cáithật”ấyẩnsâutrongmónhàng,khónhậnthấy.Gia


đình,xãhộicũngthế.Sốngtrongmộtgiađình,mộttổchức,mộtxãhội,đâu
phảiailophậnnấymàcịncómộtmụctiêuchung.Khimụctiêunàymấtđi,
giađình,tổchức,xãhộikhơngcịnlàchínhnónữa.Vậy,taphảicóýthức
vềmộtcáibảnthểthườngtồnthìmớicóthểnhậnralúcnàonóbịđedoạ
chứ?Haicáchđặtvấnđềtươngphảnnhưthếlàmcáctriếtgiađiênđầutrong
hơnhaingànnămnay!
ỞphươngTây,Aristoteleslàngườinỗlựcgiảiquyếtvấnđềnày.Ơngkhẳng
định: bản chất của sự vật là bản thể của nó. Vậy bản thể là gì? Là cái gì
“nằmbêndưới”sựvật,làcáigìbềnvữngmànếukhơngcónó,khơngcịnsự
vậtnữa.HãythửđọchaicặplụcbátsauđâytrongTruyệnKiềutheokiểu…
triếthọc:
(1)ThKiềusắcsảo,khơnngoan
Vơdunlàphậnhồngnhanđãđành
(2)Thịtdaaicũnglàngười
Lẽnàohồngrụngthắmrờichẳngđau!
Câu(1)chobiếtcơKiềulànhưthếnào.Nhưng,cácđặcđiểmấykhơngổn
định(cơKiềucókhicũng…dạidột!)vànhấtlà,khơngthểtồntạiđộclập
màkhơnggắnvớicơKiều.Chúngcóthểthayđổi,nghĩalà,khơngnhấtthiết
cứ như thế mãi (hậu vận cơ Kiều đâu có… vơ dun!). Vì thế, Aristoteles
bảo:ThKiều(nhưlàcáigìcábiệt)làbảnthể,cịn“sắcsảo,khơnngoan,
vơ dun…” là những tuỳ thể (accidents, từ nghĩa gốc là ngẫu nhiên, tình
cờ).Nhưngcâu(2)thìkhác,conngườikhơngthểlúcthìcó“thịtda”,lúcthì
khơng.Vậynónóilênconngườilàgì.Cáikhơngthểthayđổiấyđượcgọilà
những thuộc tính. Thuộc tính thì tất nhiên khơng tồn tại độc lập, nhưng

nhữngthuộctínhnàothuộcvềbảnchấtcủasựvậtthìcũnglàbảnthể,thậm
chí cịn là bản thể theo nghĩa cao hơn cả những sự vật cá biệt. Vậy, theo
Aristoteles, ta có hai loại bản thể: cái cá biệt (Th Kiều) và cái phổ biến
(“thịtda”,“người”…)Ơnggọicáitrướclàbảnthểsốmột,cáisaulàbảnthể
sốhai.Tưởngxong,nhưngrồilạithấykhơngổn!Việcphânbiệtấychẳngrõ
ràngchútnào.KhiThKiềukhenTừHải:“Rằng:Từlàđấnganhhùng!”,
thì nếu rút bỏ thuộc tính “anh hùng” đi, có cịn là Từ Hải hay chỉ là một
ngườitrùngtên?
Platon, thầy của Aristoteles, làm ngược lại; ơng chỉ quan tâm đến một
phươngdiệnthơi.Chỉcócáiphổbiến(“người”,“thịtda”,“sắcsảo”,“khơn
ngoan”…)mớilà nhữngcái duynhấtcó thật.Ơng làtổsư củathuyết duy
tâmkháchquan,vìtheoơng,nhữngcáiphổbiếnấylàthuầnt,hồnhảo,


mẫumựcchứkhơngnhếchnháckhitrởthànhnhữngthuộctínhởtrầngian,
vìthế,chúngởmộtthếgiớikhác,trongkhinhữngsựvậtcábiệttrênthếgian
nàychỉlànhữngbảnsaotồitàn,mờnhạtcủachúng.
ThomasAquino,đạitriếtgiaKitơgiáothờiTrungcổ,đồngývớiAristoteles
làphảixuấtpháttừnhữngsựvậtvàbảnthểtrêntrầngiannày,nhưngcần
tìmchochúngmộtnềntảngsâuhơn.Theoơng,khơngphảingẫunhiênkhi
sựvậtcómộtbảnchất,tứccóbảnthểbềnvững.Đólànhờcóthượngđế.
NếukhơngcóthượngđếvàýchíbềnvữngcủaNgàiđểsángtạovàduytrì
thếgiớinày,tấtcảđềutanrãhết.
RenéDescartes,chađẻcủatriếthọccậnđại,cũngdànhchothượngđếmột
chỗđứngđặcbiệt,nhưngcóchỗkhácvớiAquino.Theoơng,chỉduynhất
thượngđếmớicóbảnthểvĩnhhằngtheonghĩatuyệtđối,cịntồnbộthực
tạichialàmhailoạibảnthể:bảnthểcóquảngtính(vậtchất)vàbảnthểcótư
duy(tinhthần).Nơiconngườicũngthế:ngàynay,tađiđếnbácsĩđểkhám
bệnh và đi đến trường để học, chứ khơng đến cùng một nơi là nhờ có…
Descartes!

Sốngtrongmộtgiađình,mộttổchức,mộtxãhội,đâuphảiailophận
nấymàcịncómộtmụctiêuchung.Khimụctiêuchungnàymấtđi,gia
đình,tổchức,xãhộikhơngcịnlàchínhnónữa
Descartesgặpmộtđốithủcóhạng:GottfriedWilhelmLeibniz.Leibnizbảo
rằng chính những “đơn tử” (monad) mới tạo nên bản chất của sự vật. Nó
“khơngcócửasổ”,nghĩalàkhơngthểnhìnvàobêntrongnó,nótựtồnvà
khơngcógìbênngồilàmthayđổinóđược.Quantrọnghơn,đơntửcólực!
Lựckhổnglồnữalàkhác.Khơngcầnphảilànhàvậtlýnguntử,tacũng
tinvàosứcmạnhcủanănglượngnằmbêntronglịngsựvật.Chỉcầnnhìn
mộtđộibóngđangvùnglênlàđủnhậnracáigìthúcđẩynó,đồngthờiđó
cũnglànguồnnănglượngcủanó.
Immanuel Kant thấy các khẳng định của Descartes, Leibniz nghe thì hay
nhưngkhơngthểkiểmchứngđược,nênchorằngbảnthểlàcáigìchỉhiện
hữu trong đầu óc con người như một phạm trù để suy nghĩ về sự vật thơi,
cịnbảnchấtcủasựvậtlàđiềukhơngthểnhậnbiếtđược.
G.W.F.Hegelnghĩđếnquanhệbiệnchứnggiữabảnchấtvàhiệntượng:
hiện tượng là gì nếu nó thiếu đi cái bản chất; bản chất là gì nếu nó khơng
trìnhhiệnra?


EdmundHusserlchorằng,đốivớiconngười,khơngcócáibảnchấtnàoẩn
giấuđằngsausựvậtcả,tấtcảđềulànhữnggìtrìnhhiệnchota,nêntriếthọc
của ơng được gọi là hiện tượng học. Từ đó, Jean Paul Sartre, một trong
nhữngơngtổcủachủnghĩahiệnsinh,chorằnghiệnhữucủaconngườicó
trướcbảnchất.Xácđịnhtrướcmộtbảnchất,làhạnchếsựtựdochọnlựa
củaconngười!ĐốivớicáctriếtgiaAnh,nhấtlàDavidHume,JohnLocke,
chỉcónhữnggìtrigiácđược,đođếmđượcmớicóthực.Mộttưtưởngđược
thờiđạibấygiờhoannghênh,vìnóhồntồntươnghợpvớiphươngpháp
củakhoahọctựnhiênthờicậnđại.
Ở thế kỷ 20, triết học và khoa học luận tìm cách thay thế khái niệm bản

thể/bảnchấtqtrừutượngbằngkháiniệmchứcnăng.Lýthuyếthệthống
cũngvậy:sựvậtđượcxácđịnhkhơngphảitừbảnchấtcủanó,màtừchức
năngcủanótrongmộthệthốngnhấtđịnh.
Nhưng,nhiềungườivẫnchưatrọntinvàolýthuyếtấy.Họvẫncứthànhtâm
hướngđếnmộtcáigìsiêuviệthơnđờithường,và…chaconơngchủqn
phởvẫncứtiếptụctranhluận.
BùiVănNamSơn


Socratesvànghệthuậtđốithoại
Ơnglàngườithầycủaphươngpháplàmtriếthọcvàkhoahọc.Hơnthế,ơng
làtượngđàilẫmliệtcủanhâncách:nhâncáchcủangườitríthứcđíchthực.
Vậy là, ngay từ buổi bình minh của triết học, phương Tây đã được thừa
hưởnghaibảovậtvơgiá:cáchlàmtriếthọcvàcáchsốngtriếthọc.

Batrongmột:tríthức,nhànhânquyền,triếtgia
Socrates(khoảng470–399trướcCơngngun)connhànghèo:chalàmđồ
gốm,mẹlàbàmụ.Nghềcủamẹ(vàchắccũngcủachanữa)thườngđượcví
vớiphongcáchsốngcủaơng:làmngười“đỡđẻ”vàhunđúcchoviệcđitìm
chânlý.Họcvấnunbácvàđãtừnglàmộtchiếnbinhdũngcảm,nhưngrút
cụcơngthấy cơngviệc “hộsinhtinh thần”mới thựclàsứ mệnhđáng cho
ông dâng hiến trọn đời. Socrates không triết lý trong tháp ngà. Ơng lang
thanggiữachợAthens(HyLạp)đểbànthảo,tranhluậnvớithanhniên,với
nhữngngười“họcthật”và“học…giả”.
Tới50tuổimớicướivợ:bàXanthippe,nổidanh(vàđồngnghĩa)vớihình
ảnhmộtbàvợhungdữ,khótính.Khơngphảikhơngcólỗicủaơng:chẳng
mangđượcđồngxunàovềnhà!Khácvớinhữngbiệnsĩđươngthờibántrí
khơnkiếmtiền,ơngdứtkhốtdạymiễnphí.Khơngrõbàhaycãicọcóphải
vì ơng cương quyết khơng chịu… thương mại hố giáo dục hay khơng,
nhưng“chânlý”sánggiáđượcơngkhámphálà:“Nênlấyvợ!Gặpvợhiền,

bạn được hạnh phúc; gặp vợ dữ, bạn thành… triết gia; đàng nào cũng có


lợi!”
ThửtháchthựcsựđếnvớiSocratesvàonăm399trướcCơngngun.Ơngbị
tốcáotội“dụdỗthanhniên”và“bángbổthánhthần”,bịkếtántửhìnhbằng
cáchuốngthuốcđộc.Ngườinhươngmàkhơngbịchụpmũ,tốcáo,lênán
mớilàchuyệnlạ,nhưngthậtra,thờiđó,ántửhìnhcũnghiếmvàơngcóthể
dễdàngthốtchếtbằnghaicách:xinchừahoặcbỏtrốn.Khơngthểđược!
Xin chừa là phản bội sứ mệnh bảo vệ chân lý. Bỏ trốn là phản bội trách
nhiệm công dân. Vậy, chỉ có con đường chết: ung dung uống thuốc độc
trướcmặtbạnhữuvàmơnđệ,saukhicùnghọ…đàmluậntriếthọc!
Platon, cao đồ của Socrates, đã tường thuật quang cảnh bi tráng này một
cáchthậtcảmđộngvànhấtlàđãghilạilờitựbiệnhộbấthủcủaSocrates
trướctồmàhậuthếxem“làbảntunngơnđầutiêncủatrithức”(Socrates
tựbiện,NguyễnVănKhoadịch,NXBTriThức,2006).Hãynghetómtắtvài
lờigiớithiệucủadịchgiả:
TạisaolạibắtđầuvớiSocrates,ngườichưatừngtựtayviếtmộtchữ
nàođểlạihậuthế?Vìtuykhơngviếtchữnào,nhưngnhưđứcPhật,đức
KhổngởphươngĐơng,Socrateslàtriếtgiagâyảnhhưởngsâuđậm
nhấtlênlịchsửtưtưởngTâyphương.
–Socratelàtriếtgiađầutiên,vì“sống”đồngnghĩavới“triếtlý”:“Thưaq
đồnghương,…khinàocịnchúthơisức,tơisẽkhơngngừngsốngđờitriết
gia,khunnhủvàkhuyếncáoqvịrằngphảitựxétmìnhvàxétngười,
bởivìsốngmàkhơngsuyxétkhơngđánggọilàsống”.
–Socrateslànhànhânquyềnđầutiên,vìơngxáclậptựdotưduy,tựdophát
biểu,tựdosốngcuộcđờimìnhchọnlựa,nhưmộtthứquyềnconngười,cao
hơnbấtkỳbộluậtcủamộtcộngđồngngườiđặcthùnào:“Trướcsựthểnày,
tơichỉcầnthưavớiqvị:cótrảtựdochotơihaykhơng,khơngthànhvấn
đề; Socrates này sẽ chẳng bao giờ làm chuyện gì khác, dù phải bỏ mạng

ngànlần”.
–Socrateslàngườitríthứcđầutiêntheonghĩahiệnđại,vìdámtinvàomột
thứ chức năng thiên phú: phê phán khơng nhân nhượng xã hội ơng đang
sống:“Thậtlàsailầmnếuqvịnghĩrằngchỉcầngiếtngườilàtrốnthốt
lờichêtráchsốngkhơngsuyxét.Cáchloạibỏsựkiểmtraấyvừabấtchính
vừabấtkhảthi,cịncáchvừachínhđángvừadễdànglà:thayvìtìmcáchbịt
miệngkẻkhác,hãytựtuthânsửatính”(sđd,tr.35-36).
Ngườiđỡđẻtinhthần


TathườngbiếtđếncâunóinổitiếngcủaSocrates:“Tơibiếtrằngtơikhơng
biết gì cả” và câu châm ngơn ơng theo đuổi suốt đời – “Hãy biết chính
mình!”Nhưng,cốnghiếnlớnnhấtcủaơnglàđãmangtriếthọctừtrờixuống
đất. Thay vì bàn chuyện vũ trụ cao xa như các bậc tiền bối, ông quan tâm
đếnnhữngvấnđềcủacuộcsốngconngười.Vìơngtinrằngmọingườiaiai
cũngbiếtlẽphải,sẵnsànglàmtheolẽphảinếuđượcthứctỉnh.
Dođó,nhiệmvụcủaơngkhơngphảilàraogiảng,thuyếtphục,tráilại,bằng
phương pháp và kỹ thuật đặt câu hỏi, giúp mọi người tự tìm thấy lẽ phải,
chânlývốncịnbịchephủbởisựmêmuội.Dựatheophươngpháphộsinh
củabàmẹ,Socratestiếnhànhnghệthuậtđốithoạibằngbốnbước:
–Giảvờkhơngbiếtđểnhờngườiđốithoạigiảngcho.Rồibằngnhữngcâu
hỏitrúngđích(cókhichâmbiếm,mỉamai)chứngminhrằngngườiđốithoại
thậtrachẳngbiếtgì!
Khơnngoanlàkẻbiếtđiềumìnhkhơngbiết!
Khơngbiếtkhơngđángtrách,đángtráchlàkhơngchịuhọc
Ơngquantâmđếnnhữngvấnđềcủacuộcsốngconngười.Vìơngtin
rằngmọingườiaiaicũngbiếtlẽphải,sẵnsànglàmtheolẽphảinếu
đượcthứctỉnh.
–Tiếptheo làdùng phươngphápquy nạpđể xâydựngtừng bướccái biết
vữngchắc.Đólàphântíchchínhxácnhữngvídụcụthểtrongđờithường,từ

đórútranhữngkếtluậnvàđịnhnghĩatạmthời.
– Bằng phương pháp định nghĩa, làm cho những khẳng định tạm thời ấy
ngàycàngtinhvivàchínhxáchơn.
–Saucùng,cóđượcnhữngđịnhnghĩarõràng,phổqtvềvấnđềđangbàn.
Phươngphápđốithoạiấytrởthànhcơsởchosựpháttriểntriếthọcvàkhoa
họccủabaothếhệvềsau.
TahọcđượcgìtừSocrates?Bêncạnhtấmgươngchínhtrựcvàdũngcảmmà
mỗikhinảnlịng,tahãynhớđếnđểcịnvữngtinvàogiátrịcủaconngười,
cịncóthểrútramấykinhnghiệmhay:
–Biếtnghevàbiếthỏilàyếutốcơbảnđểthànhcơng.Nhưng,hỏikhơng
phảiđểtruybức,đểbắtbímàđểngườiđượchỏicódịpsuynghĩvàtựtrả


lời:câutrảlờivàgiảipháplàdochínhhọtìmra.
–Kiểmtracóphêphánsựhiểubiếtcủachínhmình.
–Nềnmóngcủađốithoạilàsựtrungthựcvàminhbạch,làsựtincậylẫn
nhau:“Quantồphảicóbốnđứctính:lắngnghemộtcáchlễđộ,trảlờimột
cáchrõràng,cânnhắcmộtcáchhợplý,vàquyếtđịnhmộtcáchvơtư”.
– Tránh mọi sự cực đoan: “Sự cực đoan bao giờ cũng tạo ra sự cực đoan
ngượclại.Thờitiếtcũngthế,thânthểtacũngthế,nhànước,quốcgiađều
thếcả”.
– Không cần sống khổ hạnh (“ăn và uống mới làm cho xác và hồn gặp
nhau!”),nhưngnênbớtdụcvọngvàđừngthởthanqmức:“Dồnhếtmọi
nỗibấthạnhtrênđờinàylạirồichiađềuchomỗingười,chắcaicũngxinrút
phầncủamìnhlạivàvuivẻbỏđi”.
Socrates từ biệt chúng ta nhẹ nhàng: “Thơi, bây giờ đến lúc chia tay. Tơi
chếtđây,cịncácbạncứsống.Nhưngaisướng,aikhổ,chưabiếtđâuđấy!”
Socratesuqhương,sẵnsàngchếtchứkhơngnỡbỏđi,nhưnglngiữ
cáinhìn“tồncầu”:“TơikhơngphảilàngườiAthenshayngườiHyLạp,tơi
làcơngdânthếgiới!”

BùiVănNamSơn


Gainhọnhayhoahồng?
SGTT-Tađãthửlàmquenvớimộttrongnhiềukháiniệmcơbảncủatriết
học:bản chất và bản thể (SGTT, 2.6.2010), nhưng chưa chi đã thấy… rối
mù!Mỗingườitrảlờimộtphách,màtồnlànhữngđầuócthượngđẳngcả!
Ta kinh ngạc tự hỏi: triết học bàn những chuyện gì thế và tại sao bàn mãi
khơngxong?Triếthọckhơngthểbỏquathắcmắcnàyđượcđểcứungdung
tiếptục…xốctới.
Cáidạcontrốngrỗng


Câuhỏilạichínhlàcơhộiđểnótrởlạivớichính“bảnchất”củamình:tựphảntư.Cónhiềuchuyệnđể“tự-phảntư”,tựsoilạichínhmìnhlắm:Triết
họcbànchuyệngì?Bànnhưthếnào?Tạisaolạibàn?Aibàn?Cácđặcđiểm
của tư duy triết học là gì?... Ta khơng thể đi tiếp nếu trước hết không “tự
vấn” những điều ấy đã. Hôm nay, xin thử bàn điều thứ nhất: triết học bàn
nhữngchuyệngì(vàtạisaobànmãikhơngxong?)
Ta có thể bàn về chuyện này, chuyện kia, ít hay nhiều cặn kẽ. Từ đó hình
thành những ngành khoa học riêng lẻ, mỗi ngành có đối tượng của riêng
mình.Ranhgiớikhơnghồntồnrạchrịinhưngítnhiềucũngcóthểphân
biệt được. Tuy có các mơn liên ngành như hố-lý hay sinh-hố, ta vẫn
mườngtượngđượcđạikháivậtlý,hốhọc,sinhhọccóphạmviriêngbiệt
nào.
Thếphạmvivàđốitượngcủatriếthọclàgì?Phảichăngnóbànvềgiớitự
nhiên (hay vũ trụ), về khơng gian, thời gian, về đời sống con người với
nhữngnănglựccủanó,vàvềcáigìthầnlinh,siêuviệt?Nhưngcũngđãcó
vơsốnhữngchunngànhvềcácđốitượngấyrồi,nàolà:vũtrụhọc,khoa
họctựnhiên,nhânhọc,tâmlýhọcvàtơngiáo…
Ði vào các lĩnh vực ấy, triết học chỉ có thể dựa cột mà nghe. Bertrand

Russellthườngvítriếthọcnhưmộtbàmẹcócáidạconrấtlớn,baochứahết
mọingànhkhoahọc,nilớnchúng,rồichochúngraởriêngvớimónhồi
mơn hậu hĩnh. Cịn bà mẹ vẫn mãi mãi chỉ còn là bà mẹ với chiếc dạ con
ngày càng trống rỗng! Càng trống rỗng, nó càng có thể tiếp tục bao chứa
nhiềuhơn!Vậy,chắccólẽnókhơngbànvềnhữngđốitượngấytheonghĩa
hẹpmàchỉbànvềnhữngngunlýthơi:ngunlýcủatồntại,nhậnthứcvà
hànhđộng,vềmọingunlý,thậmchívềngunlýtốicao!Nhưng,đócó
phảilàchủđềtrungtâmcủanókhơng?
Cónhiềuchủđềthậtcơbản,nhưngkhơngthểgiớihạntriếthọcvàonhững
chủđề“vĩnhcửu”nàocảnếukhơngmuốncưỡngbứcnóhayđẩynóvàochỗ
mâu thuẫn. Thế thì chỉ cịn một cách định nghĩa khác: triết học khơng chỉ
bànvềthựctạinóichung,vềtrậttựvànhữngngunlýchiphốitrậttựấy,
tứckhơngchỉbànvềcáiđangtồntạimàcịnbànvềviệccócáiđangtồntại,
hay,nóitrừutượnghơn,vềcáitồntạixétnhưcáitồntại,cũngnhưvềsựtồn
tạicủacáiđangtồntại.
Thêm vào đó, có lẽ nó cũng bàn về ý nghĩa của tồn tại nữa. Đặt câu hỏi
ngược lại có thể dễ trả lời hơn: triết học khơng bàn những chuyện gì? Tất
nhiên,khơngbàn(vìkhơngcịncầnbànhaythấymìnhthừa)vềnhữngcơng


việccủacáckhoahọcriênglẻ.Thếnhưng,baolâuchưachứngminhđược
rằngcáckhoahọcriênglẻthựcsựcóthểgiảiquyếtđượcmọivấnđề,thìvẫn
cịncầnđếnmộttưduykhácvớitưduykhoahọcriênglẻ.Tưduynàykhơng
cịnlàtiền-khoahọc(nhưgiaiđoạnsơkhai)màlàhậu-khoahọchay“siêu”khoahọc,trầmtưvềcơsở,sựphânbiệtvàmốiquanhệcủamọilĩnhvựctồn
tạivànhậnthức.Khơngmộttrithứcnàokhơngcầnđượctái-phảntư,vàđó
làlýdohìnhthànhtriếthọcvềkhoahọc,triếthọcvềnhậnthức.Vậy,tạm
thờicóthểkếtluận:triếthọccóthểbànvềmọicáivàmỗicái,vềthựctạilẫn
vềnhậnthứcthựctại.
Làtấtcảvàkhơnglàgìcả
Nhưng,triếthọcđâuchỉbànvềcáiđangtồntại,nócũngcóquyềnbànvềcái

đãtồntạilẫncáichưa,thậmchí,cáikhơngvàcáikhơngthểtồntạinữachứ!
Nóicáchkhác,xácđịnhlĩnhvựccủatriếthọclàđiềucựckhó,vìbảnthân
việcxácđịnhấyđãlàmộtvấnđềtriếthọc.Nếukhơngkểđếnnhữnglýdo
ngoạitại,hầunhưkhơngcógìcóthểhạnchếhayngăncấmtưduytriếthọc
cả,ngoạitrừ…chínhbảnthânnó!
Thậtthế,triếthọccóthểsuytưởngvềmọiđiều,nhưngkhơngaicóthểnghĩ
một lúc về mọi điều. Triết học, trong thực tế, ln biết tự giới hạn chính
mình.Mộtphầndolýdokháchquan:conngười,dùmuốnhaykhơng,suy
tưởngvàchọnlựachủđềsuytưởngtrongkhnkhổchântrờikhảhữucủa
mình.Triếthọcđíchthựcbaogiờcũngmangtínhlịchsửvàvìthế,khácbiệt
nhautrongnhữngcâutrảlờivốncũngcótínhlịchsử.Khơngxétđếnnhững
lý do cưỡng chế đến từ bên ngồi, chẳng hạn tơn giáo, chính trị… thì bản
thânviệctựgiớihạncũnglàmộthànhvitriếthọc.
Tacóquyềntựhỏiviệctựgiớihạnấycóchínhđángkhơng,nhưngkhơngai
cóthểqnsựhữuhạnhiểnnhiêncủabảnthânconngườivànănglựcnhận
thứccủaconngười.Rồiđếnlượtphươngpháptưduycũnglàmộtcáchtự
giớihạn,hay,đúnghơn,tựđặtmìnhvàokỷluật.Phươngpháplàmộtsựgiới
hạn,nhưngnócũngcầnthiếtđểtưduycóhiệuquả,cótrậttự.Chỉcóđiều,
nếutriếthọcđánhmấtquanhệvớicáitồnthể,thìcónguycơtrởthànhnạn
nhâncủamộtphươngphápnhấtđịnhnàođó.Mộtngườisuốtđờichỉquen
dùngchiếcbúa,mộtngàynàođóắtsẽthấymọiviệcđềuchỉlànhữngcái
đinh. Vả chăng, triết gia cịn mong muốn trở thành cái gì nhiều hơn một
chunviên…“gỡrốitơlịng”!
Nếutriếthọccóthểbànvềmọiviệcthìnócũngbànvề…bảnthântriếthọc.
Khinhàvậtlýrờiphịngthínghiệmđểbànvềvậtlýhọc,ơngkhơngcịnlà


nhàvậtlýnữamàtrởthànhnhàtriếthọcvềvậtlýhọc.Vàchỉcótriếtgialà
mãimãiởtrongnhàcủachínhmình.Aiđặtcâuhỏivềtriếthọcngồibản
thânnhàtriếthọc?Vìthế,bảnthântriếthọcbaogiờcũnglàtriếthọcvềtriết

học,khitriếtgiasuytưvềchínhviệclàmcủamình.Triếtgialànhàkiếntạo
đồngthờilànhàkiểmsốtcơngơicủamình.Ngườitagọiđólàtưduyphản
tư,tưduytự-quyđịnh,tưduytựquyết.Thếđấybạnạ,triếthọckhơngcóđối
tượngriêngnhưcáckhoahọcriênglẻ,vì“đốitượng”củanólàtấtcảhaycó
thểlàtấtcả.Làtấtcảvàkhơnglàgìcả,nêntriếthọcmớiđượcI.Kantban
chodanhhiệucaoq:chiếcvươngmiệncủaTinhthầnconngười.Nhưng,
chiếcvươngmiệnấyđượckếtbằnggainhọnchứkhơnghẳnbằnghoahồng,
nhưtasẽthấy.
BùiVănNamSơn


Platonvàviệcthựchiệnýtưởng
SGTT - Với Platon, ý niệm mạnh hơn thực tại, vì nó định hình thực tại.
Phẩmchấtđíchthựcvàviễnkiếncócăncứlàbảobốichomọisựứngxử.
Đólàthơngđiệpthenchốtnhấtmàơngdànhchohậuthế.
Dụngơnhangđộng
Cáctùnhânbịtróichặttronghangđộng,mắtchỉđượcphépnhìnthẳng.Do
khơngthểcựaquậy,tầmnhìncủahọbịgiớihạnvàováchhangtrướcmặt.
Saulưnghọlàmộtđốnglửa,giữađốnglửavànhómtùnhânlànhữngvật
thểđượcgiươngcaoqualạiđểhắtbónglênváchđộng.Cáctùnhânkhơng
thểthấyđốnglửavànhữngsựvậtấy,và,theothóiquenlâungày,xemcác
hìnhbóngtrênváchhanglàthựctại.Giảsửtagiảithốtchomộttùnhân,
ngườiấykhơnghẳnđãvuimừng,tráilại,thấyđauđớnvìbịlốmắttrước
ánhsángmặttrời.Phảilâulắmngườiấymớilàmquenvớisựthật,nhậnra
rằngmặttrờimớilànguồnsángvànguồnsinhlựcchovạnvật.Thấmthía
thânphậncủanhữngngườibạntù,ngườiấytrởlạihangđộngđểkểlạisự
thật. Thay vì hoan nghênh, những người bạn tù – do thói quen dần biến
thành sự xác tín, thậm chí cuồng tín – đã phản đối kịch liệt, thậm chí cịn
muốngiếtchếtngườibạntốtbụngấynữa.Đóchínhlàsốphậnbithươngđã
dànhchoSocrates,nhưtađãbiết.


Minhhoạ:HồngTường


Câuchuyệnấy–nổitiếngvớitêngọi“dụngơnhangđộng”–đượcPlatonkể
lạitrongtácphẩmCộnghồcũngnổitiếngkhơngkém.Câuchuyệnmuốn
nói:biếtđượcsựthậtđãkhó,chịuđựngđượcsựthậtcịnkhóhơn!Vìthế,
theoơng,nhiệmvụcủatriếtgialàphảinhậnrõ“thânphậncủaconngười”
(conditiohumana),và…đừngsợchếtđểnóilênsựthật.“NàybạnGlaucon
thân mến, những khó khăn của nhà nước, vâng, của tồn bộ nhân loại sẽ
khơngbaogiờkếtthúc,chotớikhitriếtgialênlàmvuahoặcnhữngkẻtự
xưnglàvuahiệnnayhãytrởthànhnhữngtriếtgiađíchthựcvàtrungthực”.
ƯớcvọngấycủaPlatonkhótrởthànhhiệnthực,nhưngđiềuơngmuốnnói
khơngvìthếmàmấtđigiátrịđángsuyngẫm.
Platon (427 – 347 trước Cơng ngun) – học trị của Socrates, thầy của
Aristoteles–làkhnmặttrungtâmcủatriếthọcvàtưtưởngTâyphương.
Alfred Whitehead, triết gia và nhà toán học nổi tiếng người Anh thậm chí
cịnbảo:tồnbộlịchsửtriếthọcTâyphương“khơnggìkháchơnlànhững
cướcchúchotriếthọcPlaton”.Xuấtthânqtộc,nhưngơngkhơngchịunổi
thóicơhộicủabọncầmquyềnAthens.Chúngđãphạmtộiáclầnthứnhất
đốivớitriếthọckhixửtửSocrates.Cáichếtbitrángấycủangườithầyđã
ámảnhơngsuốtđời,thơithúcơngđitìmnhữngphươngcáchđểnângcao
chấtlượnglãnhđạo.Ơnglập“việnHànlâm”,cơsởgiáodụctựdođầutiên
ởphươngTây,đểđàotạođượcnhữngngườihọctrịtầmcỡnhưAristoteles.
Aristoteles–thầycủaAlexandreĐạiđế–cólúcđãđànhrờibỏAthenssau
cơnbiếnloạn,vìkhơngmuốnqhươngmình“phạmtộiáclầnthứhaiđối
vớitriếthọc”!Mỗingườichọnmộtcáchhànhxửchoriêngmình,nhưngđều
thống nhất ở nhiệm vụ hàng đầu: đi tìm chân lý. Trên con đường ấy, trị
khơngnhấtthiếtphảiphụctùngthầy.Aristoteleslàbằngchứng.Hãynghe
ơngnói:“Platonlàbạntơi,nhưngtơiphảilàmbạnvớichânlýtrướcđã!”.

“Bạnvớichânlý”chínhlàtừnguncủachữ“triếthọc”trongngơnngữTây
phương:philo-sophia.
Khiquyếtđịnhviệcgì,phảinghĩđếnlợiíchcủatồncục.Vàcơquan
lãnhđạophảitrởthànhchỗhiệnthâncholýtưởngđểmọingườicóthể
tinđược.
Ýniệmmạnhhơncảthựctại
TheoPlaton,thếgiớiđíchthựcgồmnhữngýniệm,tứcnhữngbảnchấtcó
giá trị vĩnh hằng và bất biến, là cơ sở cho thế giới khả giác của chúng ta.
Chẳnghạn,nhữngconvậttrênthếgianchiasẻcùngmộtýniệm“độngvật”.
Dùkhácnhauvềlồi,convoivàconkiếnđềulàđộngvật.Ýniệmlýtưởng
ấychỉđượchiệnthựchốmộtphầntrongthếgiớikhảgiáccủachúngtanhư


những bản sao mờ nhạt. Không một sự vật cá biệt nào có thể là hiện thân
trọn vẹn của ý niệm về nó. Dù tán thành hay khơng, ta cũng phải đồng ý
rằng:chodùcóđạttớiđỉnhcaonàođinữa,vẫnkhơngcólýdogìđểtựmãn,
ngủqntrênthànhtíchvàkhơngnỗlựccảithiệnnó!
HọcthuyếtcủaPlatonvềýniệm,thoạtnhìncóvẻxavờivàkhótin–người
tagọiơnglàơngtổcủathuyếtduytâmkháchquan–nhưngquảđãmanglại
nhiềugợihứngthúvịchosuynghĩ:
–Ngàynay,khơngaicịncóthểxemnhẹnhững“yếutố”haynhững“sức
mạnhmềm”!Chínhchúngmanglạinhữnglýtưởng,nhữnggiátrịhầunhư
vĩnhcửuđểconngườivươntới.“Tắtlửalịng”trướcnhữnglýtưởngvàgiá
trị,conngườichỉcịnlànhữngđộngvậtthảmhại.Socratessẵnsàngtrảgiá
bằngchínhcuộcđờimìnhchonhữnglýtưởngvàgiátrịấy.
– Với Platon, các ý niệm cũng khơng phải là những “sáng kiến” chủ quan
đếntừmộtcái“tâm”haymộtcái“tầm”vơcăncứnàođó.Tráilại,chúng
phảilàkếtquảcủalaođộngtrítuệ,vìkhơngthểtìmthấychúngmộtcáchdễ
dàngtrongđờithường.Khơngmộtcơquan,tổchứchayxãhộinàocóthể
trườngtồnmàkhơngtìmravàbảovệnhữnggiátrịcốtlõi.

–KhơngphảingẫunhiênkhiPlaton–cùngthầycủamìnhlàSocrates–sử
dụngphươngphápđốithoạivàquynạp,bởitrênbìnhdiệnvậtchất,sựvật
thườngkhơngphảigiốngnhưnóbiểuhiện.Conngườiphảitìmcáchcùng
nhauđưachânlýraánhsáng,bằngconđườngthuthậpthơngtinchínhxác
vàxửlýchúngbằngsựkiểmtratồndiện.Xãhộithơngtinngàynaycàng
xácnhậnucầuấy.
–Platon,hơnaihết,tinvàosứcmạnhkiếntạocủanhữngýniệmvàvàosự
thống nhất giữa thế giới quan, tư duy và hành động. Vì thế, ơng đặc biệt
quantâmđếnchấtlượngvàphongcáchlãnhđạo.Khơngcóbàibảnnàocó
sẵnđểđiềutiếtcơngviệcấycả,ngồiviệcdàycơngxâydựngmộtvănhố
tổchứcvàvănhốcánhân,vừabámrễtrongthựctại,vừachắpcánhcho
tươnglai.Aixemthườngnguntắcnày,sẽtựmìnhđánhmấtlịngtincậy
nơingườikhác:“Sựbấtcơngghêgớmnhấtlàsựcơngbằnggiảtạo,đạođức
giả”.
–Platoncũngrấttiếnbộtrongcáchnhìnvềgiớitính:“Nàybạn,khơngcó
nghềnàophùhợpchophụnữchỉvìhọlàphụnữ,cũngkhơngcónghềnàolà
phùhợpchođànơngchỉvìhọlàđànơng.Năngkhiếuđượcchiađềuchocả
haiphái”.


–Conngườicịnlàsinhvậtcóýthứctráchnhiệm:“Conngườikhơngphải
đượctạorachoriêngmìnhmàcịnchotổquốcvàđồngbàocủamìnhnữa”,
“khiphấnđấuvìhạnhphúccủangườikhác,tavunbồihạnhphúcchochính
mình”.
– Lý tưởng của ơng trong việc tổ chức xã hội là phải phân tích thực trạng
chínhxác,đồngthờicóviễnkiếnchomộttươnglaitốtđẹphơn.Khiquyết
địnhviệcgì,phảinghĩđếnlợiíchcủatồncục.Vàcơquanlãnhđạophảitrở
thànhchỗhiệnthâncholýtưởngđểmọingườicóthểtinđược.Vìthế,ơng
vững tin vào sức mạnh của gương mẫu: “Liệu người ta có thể ái mộ mà
khơngnoigương?”

Tóm lại, với Platon, ý niệm mạnh hơn thực tại, vì nó định hình thực tại.
Phẩmchấtđíchthựcvàviễnkiếncócăncứlàbảobốichomọisựứngxử.
Đólàthơngđiệpthenchốtnhấtmàơngdànhchohậuthế.
BùiVănNamSơn