Lýtưởngkhoahọc
SGTT.VN-Khixâydựnglýthuyếtkhoahọc,nhàkhoahọctheođuổinhững
mục đích nhất định. Nhưng, bao trùm những mục đích ấy lại là những lý
tưởnglýthuyếtvàthựchành;chúngmanglạiýnghĩachohoạtđộngkhoa
học. Người ta thường kể ra sáu “lý tưởng”: tính chân lý, tính giản dị, tính
mạchlạc,nănglựcgiảithích,nănglựctiênđốnvànănglựchànhđộng.
“Tiệmcận”vàconđườngngắnnhất

Lýtưởngrõràngnhấtlàtínhchânlý.Kỳcùng,mụctiêuhàngđầucủamọi
nỗlựcnghiêncứukhoahọclàcungcấpmộtsựmơtảđúngđắnvềnhữnggì
thựcsựdiễnra.Nhữngkhẳngđịnhnhư“hơmnaytrờisẽmưa”chỉđịihỏi
mộtphươngphápkiểmchứngđơngiảnđểbiếtđúnghaysai.Thếnhưng,khó
khănlớnđốivớilýtưởnghàngđầunàyởchỗkhơngphảilúcnàocũngcó
thể đạt được kết quả “đúng” hoặc “sai” một cách đơn giản. Lý do thường


gặp:cáclýthuyếtkhoahọchoặcqtổngqtnênkhókiểmchứng,nhấtlà
đốivớinhữngđốitượngkhóquansátchínhxác,hoặcđơngiảnchỉvìchúng
qphứctạphaymơhồ.
Chính vì thế, các nhà khoa học luận thường sử dụng khái niệm “tính tiệm
cận chân lý” hay tính gần đúng. Karl Popper ln viện dẫn khái niệm này
tronghọcthuyếtkiểmsaicủaơngđốivớisựpháttriểnkhoahọc(SàiGịn
TiếpThị,Khoahọcpháttriểnnhưthếnào?,22.2.2011).TheoPopper,mức
độtiệmcậncủamộtlýthuyếtlàphạmvimàlýthuyếtấytỏratươngứngvới
tổngthểnhữngsựkiện,hơnlàvớimộtsốsựkiệncábiệt.Mộtlýthuyếtlà
“sai”hiểnnhiên,theonghĩanóvấpphảinhữngtrườnghợpbịphảnchứng,
nhưngvẫncóthểđượcxemlàmộtsựtiệmcậnchânlýkhátốt,vìnógiải
thíchđượcrấtnhiềusựkiệnkhác.Chẳnghạn,theoPopper,cơhọcNewton,
tuycónhiều chỗkhơng phùhợpđối vớinhững vậtthểq nhỏ,vẫn được
xemlàưuviệthơnlýthuyếtcủaGalileo,bởinócóthểgiảithíchđượcnhiều
sựkiệnhơn,ởphạmvirộnglớnhơnvàhợpnhấtđượccơhọcmặtđấtvàcơ

học bầu trời vốn trước đó còn bị tách rời. (Tất nhiên, ta nhớ rằng các nhà
cơngcụluậncóthểvẫnkhơngchịuthừanhậnchânlývàsựtiệmcậnchânlý
làmụcđíchcủakhoahọc!)
Mộtnguyệnvọngkháccủalýthuyếtkhoahọclàtínhgiảndị.Mứcđộcủa
tínhgiảndịtrongmộtlýthuyếtlàởchỗcónhiềukháiniệmđượcphânbiệt
minhbạch,nhữnggiảđịnh,nhữngđịnhluậtgọngàngvà“trangnhã”đểdễ
rútranhữngtiênđốn.Cơngthứcnổitiếnge=mc2củaEinsteinlàmộtví
dụđiểnhình.“Nếutrướcmặtbạncónhiềuconđườngvàbạnmuốnmauđến
đích, chẳng ai hỏi tại sao bạn lại chọn con đường ngắn nhất! Ta chọn lý
thuyếtgiảndịnhất,khơnghẳnvìnócóvẻđúngnhấtmàvìnólàhợplýnhất.
Tachuộngtínhgiảndịvàhyvọngvàochânlý”(NelsonGoodman,1972).
Tínhmạchlạcvàkhókhăncủanó
Cácnhàkhoahọccũngmongmuốnlýthuyếtcủamìnhtỏrõtínhmạchlạc,
nhấtqn.Tínhmạchlạccủamộtlýthuyếtthểhiệnởmứcđộtươngthích
vớinhữnglýthuyếtkháccóliênquan.Ngaytrongđờisốngthườngngày,ai
cũngthấy“giảthuyết”rằngtrờiđangmưatươngthíchvớiviệcchiếcáomưa
ướtsũnghơnlàvớiviệctơikhơngthíchmặcáomưahay2+2=4!Nếucó
haigiảthuyếtgiảithíchcùngmộthiệntượng,cónănglựctiênđốngầnnhư
nhau,thìnhàkhoahọclnưachuộnggiảthuyếtnàocómứcđộnhấtqn
nhiềuhơn(vớicáclýthuyếtkhácđãđượcbiếttrướcđó).
Tuynhiên,dùgiữvaitrịkháquyếtđịnhtrongviệcxácđịnhgiátrịcủalý


thuyết,tínhmạchlạccũnggặpkhơngítkhókhănkhitamuốnđưarađánh
giávềnó.Thứnhất,tiêuchuẩnvềtínhmạchlạccókhikhơngsonghànhvới
tiêuchuẩnvềtínhchânlý:mộtlýthuyếtcóthểhếtsứcmạchlạc,nhấtqn
nhưngvẫncóthểlàsai,bởinókhơngtươngứngvớithựctại.Saunữa,bản
thân tiêu chuẩn này cũng có tính lẩn quẩn. Nếu tính mạch lạc của một lý
thuyếtthểhiệnởmứcđộtươngthíchvớinhữnglýthuyếtkhác,vànếutính
mạchlạccủachínhnhữnglýthuyếtkhácnàycũngđượcđánhgiádựavào

tínhmạchlạccủachúngvớilýthuyếtbanđầu,cókhingườitakhơngbiết
phảisửdụnglýthuyếtnàolàmlýthuyếtxuấtphát!Thêmvàođó,bảnthân
kháiniệm“tínhmạchlạc”cũngkhámơhồ.Phảichăngđóchỉlàtínhmạch
lạc logic? Hay chính nhờ sự mạch lạc với các lý thuyết khác mà một giả
thuyếttỏrakhảtín?
Sứccámdỗcủakinhnghiệmthựchành
Thínghiệmlàmgiàukiếnthức.Sùngtíndẫnđếnsailầm.
ChâmngơnÁrập
ucầucốtlõiđốivớimộtlýthuyếtkhoahọclàởnănglựcgiảithíchvà
tiên đốn của nó. Ta muốn biết tại sao sự việc nào đó lại xảy ra, nghĩa là,
đồngthờimuốnbiếttạisaonhữngsựviệckháclạikhơngxảyra.Chínhvì
thế,dườngnhưcómộtsựđốixứnggiữanănglựcgiảithíchvànănglựctiên
đốnkhoahọc.Trongsựgiảithíchkhoahọc,tabiếtlýdotạisaođiềugìđó
phảixảyra.Cịntrongsựtiênđốnkhoahọc,tađượcchobiếtđiềugìđósẽ
xảy ra. Nói theo thuật ngữ nổi tiếng của Hempel và Oppenheimer (thường
đượcviếttắtlà“sơđồH-O”)vềmơhìnhdiễndịch–giảthuyết,trongsựgiải
thíchkhoahọc,tađãbiết“cáicầnđượcgiảithích”vàcốgắngđitìmchonó
“cáidùngđểgiảithích”.Ngượclại,trongsựtiênđốn,tađãbiết“cáidùng
đểgiảithích”vàmuốnbiếtcáigìsẽxảyra(tức“cáicầnđượcgiảithích”).
Tómlại,khoahọcđượcđánhgiábằngnănglựcápdụngthựchànhcủanó,
nghĩalà,nhữnghànhđộngnàotacóthểlàmđượctrêncơsởcủanhữngsự
giảithíchvàtiênđốn.Tuynhiên,nănglựcthựchànhbaogiờcũnglàmột
sựcámdỗnguyhiểm.TanhớđếnnhậnđịnhđánggiásauđâycủaMichael
Polanyi(1891–1976),nhàkhoahọccónhiềuđónggópđadạngtrênnhiều
lĩnh vực: vật lý, hoá học, kinh tế, triết học: “Hầu hết những sai lầm mang
tính hệ thống thường lừa dối con người suốt hàng mấy ngàn năm đều dựa
vàokinhnghiệmthựctiễn.Trướckhinềnyhọchiệnđạirađời,chiêmtinh,
bóitốn,mathuật,phùthuỷ,chữabệnhtheokiểubíthuậtđềuđượcxáclập
vững chắc qua nhiều thế kỷ trước mắt công chúng nhờ vào những thành
cơngtưởngnhưrấthiểnnhiêncủachúngtrongthựctế.Dođó,phươngpháp



khoahọchiệnđạithựcrachẳnglàmviệcgìkháchơnlàtiếnhànhgiảithích
và tiên đốn dựa trên những điều kiện được kiểm tra thận trọng hơn và
nhữngtiêuchuẩnnghiêmngặthơnsovớinhữnggìđãdiễnratrongthựctế
trướcđây”(Trithứcconngười,1958).
(cịntiếp)
BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNgun


Khoahọccókháchquankhơng?
SGTT.VN-Khoahọchầunhưđồngnghĩavớisựkháchquan.Talntin
rằngnhàkhoahọccungcấphìnhảnhchínhxácvềthựctại.Thếnhưng,có
nhiềunghivấnvàtranhcãichungquanhniềmtinấy.Khoahọccóthựcsự
kháchquankhơng,và,nếucó,thìtrongmứcđộnào?Ởđây,cóbalĩnhvực
cầnxemxét,liênquanđến:sựquansát,phươngphápluận,vàđềánnghiên
cứukhoahọc.

Conthỏhayconvịt?


Lýthuyếtkhoahọcbắtnguồntừsựtiếpcậntrựctiếpvớithếgiớibênngồi,
do đó, được biện minh trước hết bằng sự quan sát khách quan. Tuy nhiên,
nhiềungườivẫnkhơngtinnhưthế!Hãyxemhìnhbêntrái:
Hìnhảnhkhơngthayđổi,nhưngcóngườithấyđólàmộtconvịt;ngườithì
cho là con thỏ; nhiều người khác có thể thấy vừa là thỏ, vừa là vịt. Vậy,
chínhthóiquencóthểđãảnhhưởngđếnsựquansátcủata.
Mộtvídụnổitiếngkhác,đượcgọilàảogiácMüller-Lyer:
Bạnhãythửđoxemhaiđườngthẳngnày(hìnhdưới)cóbằngnhaukhơng?
Nhiềungườivẫnthấyđườngthứhaidàihơnđấy!Hìnhnhưchỉcómộtsố

nhómngườiởchâuPhikhơngbịảogiácấymàthơi.Vậy,chính“lýthuyết”
(kinhnghiệmqkhứ,thóiquen,bốicảnh…)phầnnàochiphốinhữnggìta
quansát.


Tuyvậy,cóhailuậncứbảovệgiátrịkháchquancủasựquansát.Trướchết
làgiớihạncủasựcogiãntrongkhidiễngiảikinhnghiệm.Dùcóthểlàthỏ
haylàvịt,nhưnghìnhảnhthứnhấtkhócóthểlà…chùaMộtCộthaycụrùa
hồGươm!Điềunàychothấy:cónhữngtìnhhuốngkhiếnsựquansáttrởnên
mậpmờ,hàmhồ,nhưngkhơngphảilúcnàocũngthế.Thứhai,trongkhoa
học, tình huống ấy thường xảy ra khi điều kiện quan sát chưa thuận lợi.
Chẳnghạn,Galileođãnhầmtưởngsaothổcóđếnhaimặttrăngthayvìhai
vànhđaichỉvìkínhviễnvọngcủaơngchưa“hiệnđại”nhưngàynay.
Vấnđềkháccủasựquansátlàviệctổngqthố.Nhưtađãbiết,khácvới
KarlPopper,JohnStuartMillvẫntintưởngvàophépquynạp.Ơngnhậnra
rằng những sự quy nạp đơn giản, ở cấp độ thấp, ln cần phải được điều
chỉnh.Chẳnghạn,tổngqthốvộivãvềmàusắccủanhữngcáthểdễdàng
dẫnđếnsailầmnhưtrườnghợpchorằngmọiconthiênngađềumàutrắng.
Thếnhưng,theoMill,tổngqthốởcấpđộcao,chẳnghạn,vềcấutrúccơ
thểhọcnóichungcủamọithànhviênthuộcmộtgiốnglồithườnglàđáng
tincậy.Millkếtluận:phảisaumộtthờigiandàithựcnghiệm,tamớicóthể
biếtloạiquansátvàtổngqthốnàolàhữudụngvàthựcsựcógiátrị.
Phươngphápluậnảnhhưởngđếntínhkháchquan?
KarlPopperchorằnghoạtđộngkhoahọckhơngphảilàthuthậpngẫunhiên
những dữ liệu. Trái lại, khoa học là một phương pháp chặt chẽ về nguyên
tắc, chuyên đi tìm những loại dữ liệu đặc thù nhằm kiểm chứng những lý
thuyếtnhấtđịnh.Chẳnghạn,nếutơicólýthuyếtchorằngmọiconthiênnga
đềumàutrắng,tấtnhiêntơikhơngđitìmbấtkỳdữkiệnnàongẫunhiêncó
màutrắngmàchỉquantâmđếnnhữnggìcóthểkiểmchứnglýthuyếtcủatơi
mà thơi. Thật thế, nếu khoa học chỉ có tính ngẫu nhiên mà khơng được

hướngdẫnbởimộtđườnghướngchủquannàođó,ắtsẽrấtkhóvàrấttốn
thờigianđểkiểmchứng.Vớiluậncứnày,Poppermuốnnóihaiđiều.Thứ
nhất,khơngthểquansátvàthuthậpdữliệumàkhơngcólýthuyếtdẫnđạo.
Thứ hai, cho dù có làm được cũng vơ ích, bởi khơng để làm gì. Nói cách
khác,tínhkháchquanphụthuộcvàophươngphápluậnnghiêncứucủamột
thờiđạihaymộtlýthuyếtnhấtđịnh.
Trithứckhoahọckhơngphảilàmộtsựquansáttìnhcờnhữngđối
tượngtìnhcờ.Tínhkháchquanphêphánchỉđạtđượcbằngmộthànhvi
nộitâmmangtínhtriếthọc–
KARLJASPERS(triếtgiaĐức,1883–1969)
Tuynhiên,thựctếchothấycókhơngítnhữngphátminhbấtngờ,khơnghề


đượchướngdẫncóchủýcủamộtlýthuyếtcótrước(việckhámphátiaX
củaWilhelmRưntgenvàonăm1895làvídụđiểnhình).Mặtkhác,đúnglà
thơngthườngtaítkhichúýđếnnhữnghiệntượngnàođótrừkhicómột“cơ
chế”thúcđẩyta.Nhưngđiềunàykhơngcónghĩarằngcơchếấynhấtthiết
phảilàmộtlýthuyếthaygiảthuyết.Chẳnghạn,màuđậmvàâmthanhlớn
khiếntachúýchẳngphảitừmột“lýthuyết”nào,tráilại,vìliênquanthiết
thânđếnsựsinhtồncủata(kểcảvớilồivậtvốnkhơngquen…lýthuyết!)
Tómlại,cầnphảidànhmộtkhơnggiannàođóchosựngẫunhiên,bởisựtiến
bộkhoahọc(vànhấtlàsựthayđổihệhình)thườngvượtrakhỏikhnkhổ
phươngphápluậntruyềnthốngvàquyước.
Tínhkháchquancịntuỳthuộcđềánnghiêncứu
NgườicóýkiếnquantrọngvềlĩnhvựcnàylàImreLakatos.Bằngconmắt
thựctế,ơngchorằngngườitađivàonghiêncứukhoahọckhơngphảitừmột
lýthuyếtchợtnghĩramàthườngtừsựsosánhvớinhữngthànhtíchcủacác
đềánnghiên cứuđang cạnhtranh.Một đềán baogồmmột lậptrường cốt
lõi,đượcbaobọcbởinhữnggiảđịnhbổsungcùngcácphươngphápvàkỹ
thuậtđểgiảiquyếtvấnđề.Đềánlà“thốihố”khinóphảiliêntụcbổsung

những giả thuyết khơng thể kiểm chứng để đối phó với những khó khăn.
Ngược lại, một đề án là “tiến bộ” khi có thể giải thích và tiên đốn nhiều
hiệntượngmới.Chẳnghạn,thuyếtnhậttâmcủaCopernicusngàycàngtiến
bộ,bởilậptrườngcốtlõicủanó(mặttrờilàtrungtâmcủatháidươnghệ)
đượcgiữvững,đồngthờiđượccảitiến(Keplerbácbỏvậnđộngvịngtrịn,
thaybằngquỹ đạohình êlípcủacác hànhtinh), quađónâng caonăng lực
giảithíchvàtiênđốn.Trongkhiđó,thuyếtđịatâmcủaPtolemyngàycàng
thối hố bởi ln phải bổ sung bằng những giả thuyết khơng thể kiểm
chứng.
Ngồiyếutốbêntrongnhưtrên,tínhkháchquankhoahọccịncóthểbịchi
phốibởinhữngnhântốbênngồi.Mộtlýthuyếtđúng(vídụthuyếtnhậttâm
đãcótừthờiHyLạpcổđại)vẫncóthểbịbỏrơi,rồiđượckhơiphục(vàothế
kỷ16)nhờvàosựtiếnbộcủatrithứcvàcơngnghệ(kínhviễnvọng).Thêm
vàođólàvaitrị“trầntục”khơngthểxemnhẹcủasựtàitrợvàphươngtiện
truyềnthơngđạichúng,thườngkhơngủnghộnhữnglýthuyết“thốihố”và
khuyếnkhíchnhữnglýthuyết“tiếnbộ”.
Tóm lại, sự khách quan khoa học là có cơ sở, nhưng khơng phải là con
đườngmộtchiềuvàbằngphẳng.Cầnlưuýđếnnhữngyếutốbêntrongvà
bênngồilnchiphốinó.


(còntiếp)
BùiVănNamSơn


“Hiểu”và“giảithích”:haiphương
trờicáchbiệt?
SGTT.VN - Trước những thảm hoạ như động đất, sóng thần, con người
khơngthểphê phánhay khunnhủgì đốivới giớitựnhiên đượccả (hay
phải chăng chính tự nhiên đang cảnh cáo con người!), mà chỉ có thể giải

thích,dựđốnvàphịngtránh.Nhưng,talạicóthểchiasẻ(hiểu)vàđánhgiá
(lênánhoặccangợi)cáchứngxửcủaconngườitrướcthảmhoạ.Đóchính
làmộttrongnhữngsựkhácbiệtcơbảngiữakhoahọctựnhiênvàkhoahọc
xãhội.
Nhấtngunvềphươngpháp?


Tathườngphânbiệtgiữacáckhoahọctựnhiênnhưvậtlýhọc,hốhọc,sinh
vậthọcvớicáckhoahọcxãhộinhưsửhọc,xãhộihọcv.v.Cóchăngmột
phươngphápluậnthốngnhấtchocảhailĩnhvựcnhưchủtrươngcủacácnhà
nhấtngunluận,haygiữaviệc“giảithích”và“hiểu”làmộthốthẳmkhơng
thểvượtquatheoquanniệmnhịngunluận?
KarlPoppervàThomasKuln–tađãlàmquentrongcácbàitrước–chorằng
lýthuyếtkiểmsaicóthểápdụngchocảhailĩnhvực.Theođó,giốngnhư
trongkhoahọctựnhiên,phươngphápluậntrongkhoahọcxãhội,vềngun
tắc,cũngđềramộtphỏngđịnh(giảthuyết),rồitìmcáchkiểmsainó.Phỏng
định nào đứng vững, sẽ được tạm thời chấp nhận. Phỏng định nào khơng
đứngvữngthìxemnhưđãbịkiểmsaivàbácbỏ.


Đixahơn,Popperchorằngviệckiểmsaicũnglàtiêuchuẩnđểxemmộtlý
thuyếttrongkhoahọcxãhộicóxứngdanhlà“khoahọc”haykhơng.Theo
ơng,mộtlýthuyếttronglĩnhvựcxãhộimàvềnguntắckhơngthểkiểm
saiđược(theoơng,chẳnghạnđólàmộtsốphỏngđịnhtronglýthuyếtMarx
vàtrongphântâmhọccủaSigmundFreud)thìkhơngphảilàkhoahọc“đích
thực”.Nhưng,nếuhiểunhưthế,Poppercũngthấyrằngắttasẽđứngtrước
mộttìnhthếlưỡngnan:lýthuyếtnàocóthểkiểmsai,thìvềnguntắc,đã
bịkiểmsai,tứcbịbácbỏ,cịnlýthuyếtnàokhơngthểkiểmsaithìkhơng
phảilàkhoahọc.Kếtquảlà:hiếmcólýthuyếtnàotrongkhoahọcxãhộilà
đúngđắnvàcógiátrịkhoahọccả!

Tránhtháiđộ“duykhoahọc”tronglĩnhvựcxãhội
Cácnhànhấtngunluậncũngthừanhậnnhữngsựkhácbiệtrấtlớngiữa
khoahọctự nhiênvà khoahọcxã hội(chưa nóiđếnkhoa họcnhân văn!):
cáchệthốngxãhộibaohàmnhiềutiểuhệthống,qphứctạp,khơngthể
lặplạituỳthíchtheoucầucủathínghiệmkhoahọc;rấtkhóđềranhững
quyluậtphổbiếntrướctínhđadạngvềvănhốvàsựkhácbiệtgiữanhiều
xã hội khác nhau; bản thân đối tượng và người nghiên cứu cũng biến đổi
trongqtrìnhnghiêncứuvàtrởthànhnhữngbiếnsốkhónắmbắt;khơng
thể giữ được sự dửng dưng, khơng thể khơng tỏ thái độ đánh giá về phía
ngườinghiêncứulẫnđốitượngnghiêncứu.
Tuy nhiên, trong việc đi tìm “quy luật” (mục tiêu cao nhất của hoạt động
khoahọc),họchorằngtakhơngđượclẫnlộntínhphổbiếncủađịnhluậtvới
sựbềnvữngvàbấtbiếncủachúng.Ngayđịnhluậttựnhiêncũngchỉcógiá
trịphổbiếntheonghĩanhữngđiềukiệnngoạibiêncủachúngcịnhiệulực,
chứkhơngphảinhữngđiềukiệnấylàbấtbiến.Nhưthế,sựkhácbiệtgiữatự
nhiên và xã hội có chăng là ở tốc độ thay đổi chậm hay nhanh của những
điềukiệnnàyhơnlàởtínhchấtphổbiếncủabảnthânquyluật.
Thừa nhận khả năng tìm ra những “quy luật” (hay đúng hơn, những “quy
tắc”)xãhộitrongmộtphạmvivàmứcđộnàođó,ítravềmặtđịnhlượng,ta
khơngqnrằngmơhìnhgiảithíchquenthuộctrongkhoahọctựnhiêngặp
nhữngkhókhănvàtranhcãirấtlớnkhiápdụngvàolĩnhvựcxãhội.Nhưđã
giới thiệu, mơ hình giải thích trong khoa học tự nhiên (mệnh danh là mơ
hìnhHempel-Oppenheimer)lntìmcáchquynhữngsựkiệnđặcthùđang
xảyravàomộtnguntắchayđịnhluậtđãbiếtđểgiảithíchchúng.Ápdụng
vàoxãhội,chẳnghạn,đểgiảithíchmộthiệntượngkinhtếđặcthùnàođó
(vídụ:khủnghoảngchứngkhốnởWallStreet),ngườitacóthóiquenđitừ
hiệntượngấyđếnnguntắcchungrằngmọikhủnghoảngđềubắtnguồntừ


cấutrúctưbảnchủnghĩacủaxãhộiMỹ.Mơhìnhgiảithíchnàytỏrathuận

tiệnvà…lườibiếng,bởinóchứađựngnguycơgiảnlược.Đẩyđếnchỗcực
đoanvàmáymóc,mơhìnhgiảithíchnàyắtsẽgiảnlượcmọilĩnhvựcvào
mộtlĩnhvựcduynhất:xãhộihọccóthểbịquygiảnthànhtâmlýhọc,rồi
tâmlýhọcvàosinhvậthọc,vàsaucùng,sinhvậthọcvàovậtlýhọc.Cách
quygiảnnàycóthểcómứcđộhợplýnàođótrongcáckhoahọctựnhiên,
nhưngkhómàphùhợpđốivớinhữnglĩnhvực“lỏnglẻo”hơnnhưlịchsửvà
chính trị. Bị quy giản như thế, hành động tự do của con người trở thành
chuỗinhânquảđơnthuầntrongvậtlýhọc!Haihệquảquantrọngcóthểrút
ratừnhậnđịnhnày:
Tráchnhiệmvàphêphán
Dùcónhiềukhácbiệt,khoahọctựnhiênvàkhoahọcxãhộicócùng
mộttínhkhoahọc,nhưngtronglĩnhvựcxãhội,cầnđặcbiệtthậntrọng
khitiếnhànhnhữngtiếntrìnhbấtkhảvãnhồi,vàưutiênđitìmnhững
lựachọnkhác,antồnhơn.
Mộtngộnhậncựckỳnguyhiểmkhinhầmtưởngrằngcáctiêuchuẩnrấtcao
củakhoahọctựnhiêncóthểápdụngtrựctiếpvàolĩnhvựcquyhoạchxãhội
màkhơngthấyhếttínhmongmanhvàdễtổnthươngcủalĩnhvựcnày.Vì
thế,trongkhoahọcluậnhiệnđại,nhưnhậnđịnhcủaGS.WolfgangDetel,
hầunhưcósựđồngthuậnrằng:trongnhữngtiếntrìnhbấtkhảvãnhồithuộc
phạmvixãhội(chẳnghạn:điệnnguntử,khaitháctàingun,thayđổihệ
sinhtháihaychạyđuavũtrangv.v.),cómộtsựbấtđốixứngvềucầulập
luận.Chínhnhữngkẻủnghộ,chứkhơngphảinhữngngườiphảnđốicáctiến
trìnhấyphảigánhbổnphậnvàtráchnhiệmchứngminh–theonhữngtiêu
chuẩnphươngphápluậncaonhất–rằngquyếtđịnhcủahọkhơngdẫnđến
nhữnghậuquảtaihại,vàdođó,lnphảisẵnsàngthayđổi“chiếnlược”:ưu
tiênđitìmnhữnglựachọnkhác,antồnhơn.
Thêmnữa,sựkhácbiệtquyếtđịnhgiữađịnhluậttựnhiênvàquytắcxãhội
chínhlàởchỗ:tacóthểphêphánnhữngquytắcxãhội,bằngcáchdựavào
nhữngchuẩnmựcđạolý,vànhấtlàcóthểthayđổichúngđược,theođúngý
nghĩacaođẹpcủatừ“cáchmạng”.Nóikhácđi,chínhbảnthânconngười–

vớinhữngtìnhcảm,khátvọng,mụcđích,vớiýthứcngàycàngcaovềsựtự
docủaýchívàhànhđộng–lạitrởthànhnhữngđiềukiệnkhungvàngoại
biênkhảbiến,cóthểlàmthayđổinhữngquytắcxãhội,trongkhikhócóthể
cưỡnglạisứcmạnhlạnhlùngcủađịnhluậttựnhiên.
BùiVănNamSơn-minhhọa:HồngNgun



2+2=?
SGTT.VN-NhângiảithưởngFieldsdànhchoGSNgơBảoChâu,bạnđọc
NguyễnLêThuỳTranggửicâuhỏi:“Tốnhọccódínhdánggìđếntriếthọc
khơng? Thực chất của nó là gì và giá trị thực tiễn của tốn học trong đời
sốngthườngnhậtnhưthếnào?”
Loạtbàiphổthơngvừaquavề“khoahọcluận”đãlàmchậmtrễviệctrảlời,
nhưngcũngrấtthíchhợpđểnhândịpnày,xinkhéplạimộtchủđềtrướckhi
bướcsangchủđềkhác.
“Dínhdáng”

Triếthọcquantâmđếnmọivấnđề,dođó,cũng“dínhdáng”rấtnhiềuđến
tốnhọc.Chỉcóđiều,khihaimơncựckhónàymà“dínhdáng”vớinhauắt
sẽtạoramộtmơncịn…khóhơnnữa:triếthọccủa/vềtốnhọc!Nólàmviệc
gì?ThưabạnThuỳTrang,nótìmcáchlàmrõhoạtđộngcủanhàtốnhọc,
bằngcáchnêuhaicâuhỏi:
– Những đối tượng tốn học tồn tại ở đâu? Ở trong đầu óc con người? Là
một sản phẩm xã hội? Hoặc chúng “có thực”, vơ thời gian và độc lập với
việcápdụngchúng?Nóicáchkhác,khimộtmệnhđềtốnhọclàđúng,cái
gìlàmchonóđúng?Đógọilàcâuhỏibảnthểhọc,liênquanđếnbảntính
củađốitượngtốnhọc.Câuhỏiphụ:thếgiớitrừutượngcủatốnhọcquan
hệ như thế nào với thế giới vật chất? Tại sao toán học lại “phù hợp với



nhữngđốitượngcủathựctạimộtcáchtuyệtvờiđếnthế?”(AlbertEinstein).
–Làmsaobiệnminhđượcrằngmộtlýthuyếttốnhọclàđúng?Nguồngốc
của chân lý tốn học là gì? Đâu là những điều kiện để có được mơn tốn
học?Bảntínhcủanhậnthứcconngườigiữvaitrịgìtrongấy?Đógọilàcâu
hỏinhậnthứcluận.
Nhưthế,ởđây,ngườitakhơngcãinhauvềsựđúngsaicủanhữnglýthuyết
haycơngthứctốnhọcmàvềviệcdiễngiảichúng.Vàđócũngchínhlà“đặc
sản”củatưduytriếthọc:trahỏivềcơsởhaynềntảngcủamộtkhoahọc(ở
đâylàtốnhọc).Và,nhưmọicuộctranhcãitriếthọckhác,nóvơcùngphức
tạp,đadạngvà…bấttận!
Chúngởđâu?
Theothuyếtduythựctốnhọc,nhữngđốitượngtốnhọc(vídụ:hìnhtam
giác)tồntạiđộclậpvớiđầuócconngười.Nhưthế,conngườikhơngphát
minh ra tốn học mà chỉ phát hiện nó. Nhưng, bên trong thuyết duy thực
cũngcósựkhácnhautrongquanniệmvềkiểutồntạicủanhữngđốitượng
tốnhọcvàcáchthứcđểtanhậnbiếtvềchúng.PháiPlaton(PaulErdưsvà
KurtGưdel)chorằngcấutrúcnàotồntạimộtcáchtốnhọcthìcũngtồntại
mộtcáchvậtlýởtrongvũtrụriêngcủachúng,vàtacầnmộttrựcquantốn
họcđặcbiệtđểtrựctiếpnhậnbiếtchúng.Pháiduynghiệm(JohnStuartMill,
vàcácđạibiểuđươngđạinhưQuinevàPutmann)chorằngphảipháthiện
bằngconđườngthườngnghiệmgiốngnhưtrongbấtkỳngànhkhoahọcnào
khác.Tuynhiên,theoconđườngkinhnghiệmtrựctiếpnhưchủtrươngcủa
J.S.Mill,cáckếtquảcóthểsailầmnhưtrongmọikhoahọckhác,và,dođó,
làkhơngtất yếu.Vì thế,theoQuine, nhậnthức ấyphảilà giántiếp, thơng
quasựchặtchẽcủatồnbộlýthuyếtkhoahọc,khiếntốnhọclàhồntồn
chắcchắnvàtakhơngthểnàoxétlạihaybácbỏcáckếtquảấyđược.
Ngượcvớiniềmtinrằngtốnhọclàthuầnthaykháchquannóitrên,các
nhà duy thực xã hội (Imre Lakatos, Paul Ernest, Ludwig Wittgenstein) lại
xem toán học là một hoạt động mang tính lịch sử, cần phải liên tục điều

chỉnh. Những đối tượng toán học đều mang tính ký hiệu, tồn tại trong thế
giớivănhố, dựavào nhữngthựchành xãhội. Biếnsảnphẩm vănhố ấy
thànhmộtthếgiớitồntạiđộclập“ởtrêntrời”nhưkiểuPlatonlàmộtsự“lẫn
lộnvềphạmtrù”.
Nếucácnhàtriếthọc(trongsốđócónhữngnhàtốnhọclừngdanh)khơng
đồngývớinhauvềbảnchấtcủacácđốitượngtốnhọc,thìsựbấtđồngcịn


lớnhơnkhibànvềcâuhỏithứhai:tínhchấtcủanhậnthứctốnhọc.
Tổnghợp?Tiênnghiệm?
Cuộctranhcãinày–rấtsơinổitrongthếkỷ20–bắtnguồntừcáchđặtvấn
đềcủađạitriếtgiaImmanuelKant.Kantphânbiệtcácloạiphánđốnsau
đây:
–Phánđốnphântíchtiênnghiệm(vídụ:“ngườiđộcthânlàngườikhơng
lậpgiađình”;“tamgiáccóbagóc”).Phánđốnnàylàphântíchvìnóchỉ
giảithíchnhữnggìchứasẵntrongchủngữchứkhơngmởrộngkiếnthức.
Nócótínhtiênnghiệmvìtakhơngcầndựavàokinhnghiệmmớicóđược
phánđốnấy.
– Phán đốn tổng hợp hậu nghiệm (ví dụ: “người độc thân này rất… đẹp
trai!”;“ởSapacótuyếtrơi”).Nólàtổnghợp,vì“đẹptrai”và“tuyếtrơi”là
yếutốmớiđược“tổnghợp”vàochophánđốnchứkhơngcósẵn,đồngthời
mởrộngkiếnthứccủata.Nólàhậunghiệmvìphảiđượckiểmtrabằngkinh
nghiệmthựctế!
“LàmsaocắtnghĩađượctìnhuCónghĩagìđâumộtbuổichiều...”
XnDiệu
Nếuphánđốnphântíchtiênnghiệmlàtấtyếunhưngkhơngmởrộngkiến
thức,cịnphánđốntổnghợphậunghiệmmởrộngkiếnthứcnhưngkhơng
tất yếu (người độc thân khơng tất yếu phải… đẹp trai!), vậy, có loại phán
đốn tổng hợp tiên nghiệm không (vừa mở rộng kiến thức, vừa tất yếu và
phổqt)?Kantbảorằngcó,vàđóchínhlàmọiphánđốncủatốnhọc(và

củacáckhoahọc“thuầnt”khác).
Tạisaomọiphánđốntốnhọc(như“7+5=12”,“đườngthẳnggiữahai
điểmlàđườngngắnnhất”)đềulàtiênnghiệm?Vìchúngđúngmộtcáchtất
yếuvàtakhơngcầndựavàokinhnghiệmđểkiểmtra(khácvớiphánđốn
tổng hợp hậu nghiệm, như “mọi con thiên nga đều màu trắng”). Tại sao
chúnglàtổnghợp?Vìkháiniệm“thẳng”,“ngắnnhất”lànhữngyếutốmới,
khơngcósẵntrongkháiniệm“conđường”.Sởdĩnhưvậylànhờcósựcấu
tạocủahaitrựcquanthuầnt:tronghìnhhọclànhữngsựcấutạodựatheo
cấutrúccủakhơnggian;trongsốhọclànhữngsựcấutạodựatheocấutrúc
củathờigian.
Cuộctranhluậnnổra.Chỉxinkểvắntắtđãthấy…nhứcđầu.GottlobFrege
vàBertrandRussell:hìnhhọclàtổnghợphậunghiệm,nhưngsốhọclạilà


phântíchtiênnghiệm.DavidHilbertđồngývớiKantrằngsốhọcvàhình
họclàtổnghợptiênnghiệm,nhưngkhơngđồngývớisựgiảithíchbằngtrực
quanthuầnt.L.J.Brouwer:sốhọclàtổnghợptiênnghiệm,nhưnghình
học thì khơng phải. Rudolf Carnap, Alfred J. Ayer và Carl Hempel: phán
đốn tốn học đều chỉ là phân tích tiên nghiệm mà thơi. Và cịn nhiều, rất
nhiềunhữngthuyếtkhácnữa!
Bạnthấyđó:làmnhữngbàitốnđơngiảntrongđờisốngthườngngàyhay
hồnthànhnhữngcơngtrìnhtốnhọcphứctạplàmộtchuyện,cịnbànvềcơ
sởtriếthọccủachúnglàmộtchuyệnhồntồnkhác!
BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNgun


“Sựnghiêmchỉnhcủalýtưởng”
WilhelmvonHumboldt(1767–1835)vàđạihọcmangtênơnglànguồngốc
vànguồncảmhứngcủamọinềnđạihọchiệnđạivàtiêntiến.Xintríchgiới
thiệubàiLý tưởng đại học Humboldt: mơ hình hay huyền thoại? trong Kỷ

yếuđạihọcHumboldt200năm:kinhnghiệmthếgiớivàViệtNam(NXBTri
Thức,2011).
Ngườicịnthìcủacịn…

Năm 1807, nước Phổ (một phần quan trọng của nước Đức ngày nay) hầu
như trắng tay. Với hoà ước Tilsit (1807), Phổ mất hết phần lãnh thổ phía
đơng;phầncịnlạidoqnPhápchiếmđóng,vàphảicungphụngđủđiều
chokẻthắngtrận.Napoléoncịnápđặtnhữngđiềukhoảnbồithườngchiến
tranhnghiệtngã,tươngđươngmườisáulầnthunhậpthườngniêncủaPhổ.
Đấtnướctannát,dânchúngnghèokiệt,đồngruộngbỏhoang.Mọisựtiêu
dùng vượt khỏi mức “sống cầm hơi” đều là xa xỉ. Trong tình cảnh ấy,
Humboldtlàmgì?
Ơng vẫn tiếp tục thản nhiên u cầu học sinh ngồi n, dành hàng giờ để
học…cổvănHyLạpnhưthểtrênđờinàykhơngcịncógìquantrọnghơn
thế! “Cường quyền giậm đạp mái đầu; văn chương tám vế say câu mơ
màng”?Màthờiấy,họctiếngHyLạp,Latinhthìđâucógìlạ?Khơng,ơng
bảo,lâunayhọclàhọclối“chi,hồ,giả,dã”,họccáixácchếtchứkhơngphải
họcphầnhồn!ƠngviếtthưchoThủtướngHardenbergđểkêugọiủnghộ


ông:“Khiđấtnướckhôngmayrơivàotìnhcảnhrấtkhácxưa,thìcàngcần
thiết phải thu hút sự chú ý vào một việc và làm nổi bật một phương diện.
NướcPhổtừngkhuyếnkhíchsựkhaiminhvàkhoahọc,naycàngcầntăng
cườngđiềuấyđểtranhthủthiệncảmcủanướcngồi,và,bằngmộtcáchvơ
hại về chính trị, đạt cho được một sức mạnh tinh thần ở nước Đức, vì sức
mạnhấysẽhếtsứcquantrọngvềnhiềumặttrongtươnglai”.Nóicáchkhác,
nướcPhổphảigiươngcaongọncờgiáodụcvàkhoahọc,phảicườngtráng
về tinh thần để được lân bang kính nể sau khi chịu bại trận. Mất hết sức
mạnh đối ngoại, càng phải thẳng lưng đứng dậy để xây dựng sức mạnh từ
bêntrong!

Nhưngtạisaolạilà…cổvănHyLạp?Tấtnhiên,đâylàchỗđặcthùcủavăn
hố Tây phương. Xin nghe ơng giải thích: “Người khơng có điều kiện học
cao,ắtsẽphảichìmsâuvàotrongđờisốngthườngngày.Vìthế,càngcần
phảitrangbịkỹlưỡngchohọcái“hìnhthức”tốithiểuđểhọcóthểthựcsự
thấmnhuần”.Cái“hìnhthức”nóiởđâytráivớicáchhiểuquenthuộcngày
nay.TrongtưduyHyLạp–vàtrongcáchhiểucủavănhốcổđiểnĐức–
“hìnhthức”hay“mơthức”(eidos/form),làtấtcảnhữnggìtácđộngtrựctiếp
đếnhìnhthái(shape)đểmanglạitínhcách,cungcáchchoconngười.Đólà
nhữngýtưởngvàlýtưởngsẽđàoluyệntâmhồncủađứatrẻ,manglạicấu
trúc và dung lượng cho thế giới tinh thần của nó về sau. Sở dĩ như thế, vì
ngườiHyLạpbiếtthốtlykhỏimọimốiquantâmđốivớichấtliệuđểln
nhìnthấycáimơthứcởtrướcmắtmình,tức,biếtđitừcáivụnvặtđếncáilý
tưởng,từcáiđơngiảnnhấtđếncáicaocảnhất,từcáicálẻđếntồnbộvũ
trụ,nghĩalà,từmnvànnhữngvănbản,hãybiếtlắngnghegiaiđiệucủasự
tựdo.Lncótrướcmắtmộthìnhdunglýtưởngchứkhơngchịuđểthựctế
trướcmắttróichân,tâmhồnHyLạp“baogiờcũngđitìmsựtấtyếuvàcáiý
niệm,vứtbỏhếtvơvànnhữngcáingẫunhiên,bấttấtcủahiệnthực”.Nhìn
mọiviệcbằngconmắtkhinhkhốinhưthế,nênmớicóthểmỉmcườitrong
cảnh ngộ đau đớn tột cùng, và khơng dễ dàng bng thả trong khối lạc:
“Biến tất cả mọi sự thành trò chơi, nhưng chỉ theo nghĩa là biết gạt bỏ sự
khắc nghiệt của trần gian, đồng thời giữ vững sự nghiêm chỉnh của lý
tưởng”.
TheoHumboldt,dạychonhữngđầuócấuthơtinhthầnHyLạpkhơngphải
là ru chúng vào giấc ngủ viễn mơ, hồi cổ, lý tưởng hố q khứ, ngoảnh
lưngvớithựctại.Tráilại,tinhthầnấygầngũihơnhếtđốivớilýtưởngcủa
ơngtrongviệcđàoluyệnconngười.Vìsao?Vìtinhthầnấytránhđượccảba
cựcđoan:tinhthầncủavănhốLaMãhướngđếnnhànướcvàsựcaitrị,với
xuhướngápbứccánhân;tinhthầnkhắcnghịcủatínngưỡngKitơgiáovới
xuhướngđènénnhụccảm,vàtinhthầncủathờihiệnđạihướngđếnnhững



cơngnghệmáymócvànhữnglợiíchbềngồi.Humboldtđồngcảmvàchia
sẻvớilýtưởngnhânbảncủathếhệơngvớinhữngSchiller,Goethe,Herder,
Winckelmann:lýtưởngvềconngười“tồndiện”nhưsựthốngnhấtgiữathể
xácvàtâmhồn,giữalýtrívànhụccảm,giữanghĩavụvàxuhướng,giữathế
giớivàcánhân,đúngnhưnhữngchủđềmàFriedrichSchillerđãtrìnhbày
trongCácbứcthưvềviệcgiáodụcthẩmmỹchoconngười.“Sống”đãđành.
Cịnphải“sốngđẹp”nữa!
“Sáchvởíchgìchobuổiấy?”
“Ngườikhơngcóđiềukiệnhọccao,ắtsẽphảichìmsâuvàotrongđời
sốngthườngngày.Vìthế,càngcầnphảitrangbịkỹlưỡngchohọcái
“hìnhthức”tốithiểuđểhọcóthểthựcsựthấmnhuần”.
WilhelmvonHumboldt
Tậptrungvàoviệchuyđộngsứcmạnhtinhthầnvàđạođứcnhưlàgiảipháp
duynhấtđểcứuvãntìnhthế,Humboldtkhơngchỉphảiđươngđầuvớitình
cảnhkhốnquẫnvềvậtchấtcủaquốcgiamàcịnphảiđốiphóvớimộttrởlực
bất ngờ và có sức nặng hơn nhiều đến từ phía “đồng minh tự nhiên” của
mình:phongtràoKhaiminh.TrongtiếntrìnhkhaiminhtừthếkỷÁnhsáng,
tưtưởngthựcdụngđếnmứcvụlợingàycànglantràntrênmọilĩnhvực.Tất
cảđềuđượcmangrađođếmvớitiêuchuẩnnày,và,nhữnggìsorakhơngcó
giá trị, đều sẵn sàng bị vứt bỏ. Từ chỗ muốn thoát khỏi ách mê tín và từ
chương thời trung cổ, các nhà khai minh nhanh chóng trở nên cực đoan.
“Thượngđế”chẳngmanglạicơmcháogì,đãbịgạtsangmộtbên.Bâygiờ
đếnlượtvănchương,chữnghĩa,nghệthuật.Nhàkhaiminhvĩđạicủanước
Anh,JohnLocke,lớntiếngcảnhbáotrướcnhữngthứđẹpđẽnhưngvơdụng
nhưthica,âmnhạc.TrongCáctưtưởngvềgiáodục,ơngkhuyếncáocác
bậcchamẹnêncảnhgiácvàngănchặnxuhướnghamthíchvănchươngcủa
concái:“Hễthấychúngcókhuynhhướngấythìđừngkhuyếnkhíchmàhãy
ngăn chặn ngay, bởi văn chương chỉ làm chúng khinh ghét các cơng việc
khác,nghĩalà,chỉlàmmấtthìgiờvàsứclực”.

Nhà trường trong thời Khai minh quả đã nhận được nhiều luồng gió mới,
nhưngcũngbịmangtiếnglàthựcdụng,thiểncận.Tuynhiên,nólạiđápứng
đúngmongmuốncủagiớithốngtrịđươngthời.Cácơngvuachunchếcần
cónhữngbềtơiđắclựcchứkhơngmuốnnhữngcơngdâncóđầuóc.Nềntư
bảnmớimanhnhacầnnhữngngườithợchunmơnvàanphậnchứkhơng
ham những tâm hồn thi sĩ! Vả lại, được đào tạo sâu về văn hố, khó mà
khơng làm giảm sút sự vâng lời. Friedrich Đại đế nói toạc móng heo: “Ở
nơngthơnchỉnênchohọcítthơi,biếtđọc,biếtviếtlàđủrồi.Họccholắm,


chúnglạiđòilênthànhphố,muốnlàmthưkýnàynọ!”
Humboldtcươngquyếtchốnglạichủtrươnggiáodụcnhưthế.
(còntiếp)
BùiVănNamSơn


“Daosắcmớicắtđượcmọithứ”(*)
Bildung:cuộcphiêulưucủamộtkháiniệm
SGTT.VN-LýtưởnggiáodụccủaHumboldtxoayquanhtừBildunghếtsức
khó dịch cho trọn nghĩa sang tiếng Việt. Nó là một từ tiếng Đức tiêu biểu
mangrấtnhiềuhàmý,thườngđượcdịchsangtiếngAnhmộtcáchgiảndịlà
education, trong khi thực ra nó gần gũi hơn với từ formation, hay với từ
paideia trong tiếng Hy Lạp. Khơng phải chỗ chẻ sợi tóc làm tư, tuy nhiên
cũngnênlượcquacuộcphiêulưucủakháiniệmnàyđểhiểuHumboldt.

Minhhoạ:HồngNgun
–Trướchết,trongBildungcótừBild(hìnhảnh,ảnhtượng,sựsángtạo),chỉ
rõnguồngốcthầnhọccủanó.NhữngdịngđầutiêntrongKinhThánh(Sáng
thếký),đãnóiđếnviệcthượngđếđãsángtạoraconngườitheohìnhảnh
củamình.MeisterEckhart(1260–1327)cólẽlàngườiđầutiênsángtạonên

thuậtngữtiếngĐứcnàytrongkhnkhổhọcthuyếtvềImago-Dei(hìnhảnh
của thượng đế) nói trên. Ở đây, động từ bilden được hiểu là do thượng đế
“banchohìnhảnh”củangàivềcảthểxáclẫnlinhhồn.Dođó,Bildunglà
mộttiếntrìnhmàcánhânkhơngcóvaitrịgì.Việctạodựnghìnhảnhkhơng
phảilàcơngviệccủaconngườimàđượcmanglạitừbênngồi.
–BướcngoặtxảyravàothờiPhụchưngkhiconngườithứctỉnh,vìlầnđầu
tiên được mở rộng tầm mắt nhờ công lao lịch sử của Johannes Gutenberg


phátminhmáyinvàkỹthuậtinsách.NhànhânvănchủnghĩaErasmusở
Rotterdamđãcóthểviếthàngtrămquyển“sáchgiáodục”vàsớmnhậnra
rằng: con người khơng chỉ được sinh ra mà là được giáo dục! Khái niệm
Bildungbắtđầurờimảnhđấtthầnhọcđểđivàothếgiớisưphạm.
–Sangthếkỷ18,kháiniệmBildungcàngđượcthếtụchốnhanhchóng:ý
nghĩa thần học cố hữu của nó nhường bước cho một cách hiểu mới: con
ngườitheođuổimụctiêutựhồnthiệnchínhmình.TrongBànvềsưphạm,
ImmanuelKantxácđịnhnhiệmvụcủaBildungnhưsau:“Giáodụccóhai
phươngdiện:thể xácvà thựchành(…) Sưphạm thựchànhhay lnlý là
nhằmđàoluyệnconngườiđểcóthểsốngnhưmộthữuthểhànhđộngtựdo
(…)Đólàgiáodụcnhâncách,giáodụcconngườihànhđộngtựdo,tựbảo
tồnmìnhvàtrởthànhmộtthànhviêncủaxãhội,nhưngvẫncóthểgiữvững
mộtgiátrịnộitạichochínhmình”.
Nhưthế,trướcthờiKhaiminh,nhữngmụcđíchcủaBildunglàdothượngđế
manglại,cịnbâygiờlàdosựtấtyếucủaconngườiphảisốngtrongxãhội.
NhiệmvụcủaBildunglàbiếnconngười“thơlậu”thànhmộtthànhviênhữu
íchcủaxãhộinhưngcógiátrịtựthân.Đóchínhlàtiếntrìnhpháttriểntấtcả
nhữngtốchấtvànănglựcsẵncó.Tuynhiên,đếngiaiđoạnnày,nhữngmục
đíchcủaBildungvẫnchưathựcsựdochínhconngườicánhânxáclậpnên
màvẫncịnhướngtheonhữnghìnhdunglýtưởngcógiátrịđộclậpvớicá
nhânnhưnhữngnhiệmvụđếntừbênngồi.

– Chính chủ nghĩa duy tâm Đức kế tục Kant mới thực sự biến khái niệm
Bildung thành một khái niệm mang tính chủ thể đầy đủ. Bildung bây giờ
đượchiểunhưlàhoạtđộngcủatinhthầntựsángtạonênchínhmình.Johann
GottliebFichte(1762–1814)–triếtgiakếtụcKantvàlàngườicộngtácvới
Humboldttrongcơngcuộccảicáchgiáodục–nêukhẩuhiệungắngọnvề
tiếntrìnhchủthểhốnàynhưsau:“Cáitơinhưlàthànhquảcủatựngãtơi!”
VàtiếptheođólàHegel,hiểuBildunglàtiếntrìnhđitừbảnthểđếnchủthể,
nhậnrachínhmìnhtrongcáikháccủamìnhđểhồnthiệnmộttiếntrìnhtự
vậnđộng.
Chúngtalànhữngconngườitrướcđã,rồimớitrởthànhnhữngkẻhành
nghề!Khicondaođãđượcmàisắc,nómớicóthểcắtđủmọithứđược.
–Vàsaucùng,chínhHumboldtlàngườiđãnângnhậnthứcnàylênthành
cươnglĩnhvàchươngtrìnhgiáodục.Nếutrướcđây,“giáodục”thườnggắn
liềnvới“dạydỗ”và“truyềnđạtkiếnthức”theocáchhiểuthơngthườngthì,
từHumboldt,nómangnặngyếutố“tựchủ”,tứclàsự“tựđàoluyệnnhân


cách”.Humboldtminhhoạgiảndịnhưsau:“Cónhữngkiếnthứcnhấtđịnh
nàođólàđiềungàycàngtrởnênphổbiến.Tuynhiên,lạicàngphảicósự
đàoluyệnnhữngtâmthếvàtínhcáchmàkhơngaiđượcphépthiếucả.Mỗi
ngườirõràngchỉcóthểtrởthànhmộtthợthủcơng,mộtdoanhnhân,binhsĩ
haycơngchứctàigiỏi,khingườiấytrướchếtlàmộtconngườivàlàmột
cơngdânđượckhaiminh,tốtlànhvàđànghồng,độclậpvớinghềnghiệp
đặcthùcủamình.Cóđượcsựgiáodụccầnthiếtchocơngviệcnàyrồi,thì
ngườiấyvềsausẽdễdànghọclấymộtnghềvàbaogiờcũngcóthểthahồ
thayđổinghềnghiệpnhưvẫnthườngxảyratrongcuộcsống”.
Bênngồivàbêntrong
Như thế, theo Humboldt có sự khác biệt giữa giáo dục theo nghĩa thơng
thường như là tiến trình điều chỉnh sự phát triển tri thức từ bên ngoài với
Bildung như là tiến trình và kết quả của việc đào luyện nhân cách từ bên

trong.Khácvớigiáodụchaydạynghề,Bildungkhơngtrựctiếpgắnliềnvới
nhữngmụcđíchkinhtế,mặcdùnólàtiềnđềchoviệchướngnghiệpvàhuấn
nghiệp.HeinrichPestalozzi:“Đàoluyệnnhữngnănglựcnộitạicủabảntính
conngườithànhtrítuệthuầntcủaconngườilàmụcđíchchungnhấtcủa
Bildung, ngay cả cho người thấp kém nhất. Cịn tập luyện, áp dụng và sử
dụngnănglựcvàtrítuệvàotrongnhữnghồncảnhđặcthùlàviệcdạynghề.
ViệcdạynghềlnphảiđượcđặtbêndướimụcđíchchungấycủaBildung”.
Herdercũngđồngýnhưthế:“Chúngtalànhữngconngườitrướcđã,rồimới
trởthànhnhữngkẻhànhnghề!Khicondaođãđượcmàisắc,nómớicóthể
cắtđủmọithứđược”.FriedrichPaulsen,trongTừđiểnsưphạmhọc1903,
tómtắt:“Khơngphảikhốilượngnhữnggìngườitabiếthayđãđượchọctạo
thànhBildung,màlàsứcmạnhvàsựđộcđáoriêngcóđểvậndụngnhữnggì
đãhọc.KhơngphảichấtliệuquyếtđịnhBildung,màlàhìnhthức”.Tagặp
lạichữ“hìnhthức”,“mơthức”(eidos)củatưduyHyLạp!(xemSựnghiêm
chỉnhcủalýtưởng,SàiGịnTiếpThị20.4.2011).
Hình ảnh một tam giác đều nói lên ba phương diện của Bildung bao trùm
mọingànhnghềvàmọicấphọc,đólà:trithức,tưduyvànănglựcgiaotiếp.
Tri thức bao gồm những nội dung học vấn; tư duy là các chiến lược khác
nhauđểmởrộngtrithứcnhưgiảiquyếtvấnđề,mơtả,suyluận,lýgiảiv.v...
Cịnnănglựcgiaotiếplàbiếtcáchlàmchongườikháchiểurõtưtưởng,ý
tưởng,luậnđiểm…củamình,vàngượclại,chủđộngđặtmìnhvàotrongvị
trívàtưtưởngcủangườikhác.Hìnhảnhđốinghịchsẽlàcáithangbachân
khậpkhiễng!Tómlại,baphươngdiệncơbảnnóitrêncủaBildungcũnglà
sựthểhiệnmụcđíchcủanó:tưduyvàhànhđộnghợpđạolý,nănglựcsáng
tạovềlýthuyết,nghệthuậthaycơngnghệ.