CHƯƠNG VIII
Lý luận hình thái kinh tế - xã hội với
sự nhận thức con đường đi lên
chủ nghĩa xã hội ở nước ta


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
Tài liệu tham khảo
1. C.Mác - Ph,Ăngghen tuyển tập, tập I, NXB Sự thật, Hà
Nội 1980, tr 277
2. C.Mác - Ph,Ăngghen tuyển tập, tập II, NXB Sự thật,
Hà Nội 1981, tr 745
3. C.Mác - Ph,Ăngghen tồn tập, NXB Chính trị Quốc
gia, Hà Nội 1993, t.13. tr.15.
4. C.Mác - Ph,Ăngghen toàn tập, NXB Chính trị Quốc
gia, Hà Nội 1998, t14, tr. 241
5. C.Mác - Ph,Ăngghen tồn tập, NXB Chính trị Quốc
gia, Hà Nội 1995, t.15.
6. V.I.Lênin toàn tập, NXB Tiến bộ, Mátxcơva - 1974, t.1,
tr.163.


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
Tài liệu tham khảo
7. Triết học ( dùng cho NCS và cao học khơng thuộc
chun ngành triết học) tập 3. NXB Chính trị quốc
gia. Hà Nội-1997, chuyên đề 5, tr 98 -> 115.
8. Giáo trình triết học ( dùng cho NCS và cao học
không thuộc chuyên ngành triết học) . NXB lý luận
Chính trị quốc gia. Hà Nội-2007, chương VIII, tr 381.
9. Giáo trình triết học Mác- Lênin ( hội đồng lý luận

trung ương chỉ đạo biên soạn sách giáo trình quốc
gia). NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội 1999,
10. Đảng cộng sản Việt Nam: Văn kiện đại hội Đảng
toàn quốc lần thứ IX, X, XI.


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
Đề dẫn
1. Mục tiêu
* Học thuyết hình thái kinh tế- xã hội là hệ
thống lý luận khoa học đạt tới trình độ học
thuyết nhằm phát hiện ra quy luật chung nhất
của sự vận động và phát triển của xã hội lồi
người. Nó chỉ ra được:
Nhân loại bắt đầu từ đâu?
Tiến lên theo quy luật nào?
Nhân loại sẽ đi tới đâu?


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
• Học thuyết ra đời cách đây gần 200
năm( hơn 170 năm) do Mác và Ăngghen phát
hiện và sau này do Lênin phát triển, lúc đó
nó là chân lý tuyệt đối.
• Nhưng sau gần 200 năm chân lý này như
thế nào?, nó biến đổi ra sao?, liệu có lỗi thời
khơng? Về cơ bản là khơng, nhưng lịch sử
như dịng chảy, nhân loại như dịng chảy, do
đó phải bổ xung, phát triển lên,



LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
• Kẻ thù tư tưởng của chủ nghĩa Mác tập trung phê
phán tấn cơng học thuyết này
• Ví dụ như Alvin toppler trong có nêu lên 3 nền văn
minh:
+ Văn minh nơng nghiệp: có trước chúng ta khoảng
10.000 năm, sống dựa vào thiên nhiên là chủ yếu.
+ Văn minh công nghiệp khoảng đầu thế kỷ XIX đến
nay.
+ Văm minh tin học: đi vào kinh tế mạng, kinh tế số,
kinh tế trí tuệ, kinh tế tri thức.
 Mác tiếp cận ở nền văn minh công nghiệp ở thế kỷ
XIX,  tiếp cận của Mác đã lạc hậu về thời gian, từ
đó ơng trực tiếp hay gián tiếp phủ nhận học thuyết
hình thái kinh tế - xã hội của Mác.


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
2. Cấu trúc hình thái kinh tế - xã hội của Mác:
Chú ý:
* Quan hệ kinh tế với chính trị thì quan hệ sản
xuất là nội dung
* Trong quan hệ với lực lượng sản xuất thì
quan hệ sản xuất là hình thức.
Do đó, khi lý giải quan hệ nhân quả thì thời
gian khơng có điểm cuối cùng và điểm khởi
đầu, nhưng ta cắt ra để tìm ra quan hệ nhân
quả ==> thế giới là vơ hạn, khơng có điểm
đầu và khơng có điểm cuối.



LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
II. Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội. Phương pháp tiếp cận
chung của chủ nghĩa Mác
1. Những vấn đề phương pháp chung (là phương pháp lịch sử
và lơgích)


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
* Mác đi từ nghiên cứu quy luật của giới tự nhiên,
thuần túy những lực lượng tự nhiên tác động mà
khơng có con người can thiệp, khơng có chính trị,
giai cấp tác động  mang tính tự phát, tự động.
* Quy luật xã hội: bao giờ cũng thơng qua lăng kính lợi
ích kinh tế và trình độ nhận thức của nhân tố chủ
quan, nghĩa là quy luật xã hội thông qua hai nhân tố
đó để phát huy tác dụng, và tác dụng theo khuynh
hướng nào là do lăng kính lợi ích tác động,  quy
luật xã hội thông qua hoạt động của con người có ý
thức, và quy luật này quy luật tự giác (tác động
hướng nào hoàn toàn là lựa chọn),


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
Chú ý:
+ Tự phát và tự giác là hai phạm trù đối lập nhau” tự giác
nắm được quy luật còn tự phát khơng nắm được quy luật.
+ Khách quan là thuộc tính chung cho cả hai quy luật
( con người làm ra luật nhưng luật phải có tính khách quan

với tất cả mọi người khơng có vùng cấm),
+ Điểm khơng chung của hai quy luật là:
- Mọi quy luật tự nhiên là phi tác nhân ( khơng có con
người tác động),
- Mọi quy luật xã hội là tác nhân. : sự dích dắc là lịch sử,
sự phát triển là lơgích, sự dích dắc là bản thân cuộc sống,
sự phát triển là bản chất của sự sống)
Tóm lại: Phương pháp lịch sử lơgích nghĩa là lịch sử vận
động bao giờ cũng tuân theo lơgích và lơgích bao giờ cũng
là của lịch sử.


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
2. Phương pháp tiếp cận lý luận hình thái kinh
tế- xã hội của triết học Mác : Câu hỏi đặt ra :
nhân loại bắt đầu từ đâu? có nhiều câu trả lời
khác nhau:
* Các triết học trước Mác cho xã hội loài người
bắt đầu từ chính trị
* Mác nghiên cứu lịch sử từ phương pháp lịch
sử lơgích, đi từ hiện thực của lịch sử để tìm
ra lịch sử, lịch sử lồi người bắt đầu từ làm
tới nghĩ, nghĩa là từ hành động tới tư duy mà
nội dung của hành động là sản xuất vật chất
và từ sản xuất vật chất đến tinh thần


SINH
SINHTỒN
TỒN

KHÁCH
QUAN
KHÁCH QUAN

HÌNH
HÌNHTHÀNH
THÀNH
QUAN
HỆ
QUAN HỆXÃ
XÃHỘI
HỘI

VAI
VAITRỊ
TRỊ
SẢN
XUẤT
VẬT
SẢN XUẤT VẬTCHẤT
CHẤT

CƠ
CƠSỞ
SỞ
TIẾN
BỘ
XÃ
TIẾN BỘ XÃHỘI
HỘI


CẢI
CẢIBIẾN
BIẾN
TN-XH-CON
TN-XH-CONNGƯỜI
NGƯỜI


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
• Do vậy phương pháp của Mác đi từ sản xuất
vật chất, lịch sử loài người bắt đầu từ sản
xuất vật chất, từ những quy luật của sản xuất
vật chất, trong đó Mác lấy lực lượng sản xuất
vật chất là điểm chọn, điểm xuất phát từ đó
nghiên cứu kiến trúc thượng tầng đây là
phương pháp duy vật khoa học đi từ gốc tới
ngọn, từ lực lượng sản xuất đến quan hệ sản
xuất, từ tồn tại xã hội tới ý thức xã hội, từ vật
chất tới ý thức, từ kinh tế tới chính trị, tiến
tới một xã hội tự do, bình đẳng tới mức thuật
ngữ tự do bình đẳng khơng cịn được ghi lại
nữa như một điều tất nhiên.


3. Cấu trúc xã hội- Phạm trù hình thái kinh tế- xã hội:
Quan niệm của chủ nghĩa duy vật lịch sử xem xét xã
hội với tính cách là một hệ thống bao gồm trong nó
4 lĩnh vực cơ bản:
+ Lĩnh vực kinh tế của đời sống xã hội, tức quan hệ

sản xuất, quan hệ kinh tế giữ vai trò là quan hệ ban
đầu, cơ bản và quyết định tất cả các quan hệ xã hội
khác;
+ Lĩnh vực xã hội. Tức các quan hệ gia đình, tầng
lớp xã hội, giai cấp, dân tộc trong đó quan hệ giai
cấp đóng vai trị chi phối;
+ Lĩnh vực chính trị của đời sống xã hội, tức các tổ
chức và thiết chế quyền lực, hệ thống luật pháp và
tư tưởng chính trị;
+ Lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội.


a. Lĩnh vực kinh tế của đời sống xã hội: Quy luật quan hệ sản

xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất

PTSX

QHSX

Sở hữu TLSX Tổ chức quản lý Phân phối SP

LLSX

Người LĐ

TLLĐ


PHƯƠNG THỨC SẢN XUẤT

LÀ CÁCH THỨC TIẾN HÀNH SẢN XUẤT RA CỦA CẢI VẬT CHẤT

MỘT MẶT BIỂUHIỆN
TRONG VIỆC SỬ DỤNG
CÔNG CỤ LAO ĐỘNG
NHẤT ĐỊNH
SẢN XUẤT
BẰNG CÁI GÌ ?

MỘT MẶT BIỂUHIỆN
TRONG VIỆC TỔ CHỨC
LAO ĐỘNG SẢN XUẤT
NHẤT ĐỊNH
SẢN XUẤT
NHƯ THẾ NÀO ?


PHƯƠNG THỨC SẢN XUẤT
MỐI QUAN HỆ GiỮA LLSX VÀ QHSX:

– Vai trò của LLSX.
– Vai trò của QHSX


b. Mối quan hệ giữa lĩnh vực kinh tế và lĩnh vực chính
trị được khái quát trong phạm trù cơ sở hạ tầng và
kiến trúc thượng tầng, và quy luật cơ sở hạ tầng
quyết định kiến trúc thượng tầng
* Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
* Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc

thượng tầng
c. Trong lĩnh vực xã hội: Có các phạm trù giai cấp và
đấu tranh giai cấp
d. Trong lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội được
nghiên cứu trong mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và
ý thức xã hội.


LÝ LUẬN HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
4. Phạm trù hình thái kinh tế- xã hội . Sự phát
triển của các hinh thái kinh tế - xã hội là quá
trình lịch sử tự nhiên.
4.1 Phạm trù hình thái kinh tế xã hội
: “hình thái kinh tế-xã hội là một phạm trù của
chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để chỉ xã hội
ở từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một
kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội
đó phù hợp với một trình độ nhất định của
lực lượng sản xuất và với một kiến trúc
thượng tầng tương đương được xây dựng
trên những quan hệ sản xuất ấy”.


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
• Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống xã
hội hồn chỉnh có cấu trúc phức tạp, trong
đó có các mặt cơ bản là: LSX- QHSX, CSHTKTTT. Mỗi mặt của hình thái kinh tế -xã hội
có vị chí riêng và tác động qua lại lẫn nhau,
thống nhất với nhau.
• Ngồi những yếu tố cơ bản nói trên, mỗi

hình thái kinh tế- xã hội cịn có những quan
hệ khác như quan hệ dân tộc, quan hệ gia
đình và những quan hệ xã hội khác


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
4.2 Sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã
hội là quá trình lịch sử-tự nhiên.
Sự vận động và phát triển của các hình thái
kinh tế- xã hội vừa bị chi phối bởi các quy
luật chung, phổ biến vừa bị chi phối bởi
những quy luật đặc thù:
•
Quy luật phổ biến: là các quy luật chi phối
sự vận động và phát triển của mọi hình thái
kinh tế-xã hội: LLSX- QHSX, CSHT-KTTT.
•
Quy luật đặc thù: Quy luật riêng có của
từng hình thái kinh tế-xã hội.


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
•

Sự vận động, phát triển của hình thái kinh tế- xã hội
bắt nguồn từ cơ sở sâu xa của nó là sự phát triển
của lực lượng sản xuất. Q trình đó diễn ra một
cách khách quan chứ khơng phải theo ý muốn chủ
quan.
• LLSX  QHSX  CSHT  KTTT  XH mới

Lênin: “ chỉ có đem quy những quan hệ xã hội vào
trình độ của những quan hệ sản xuất và đem quy
những quan hệ sản xuất vào trình độ của những lực
lượng sản xuất thì người ta mới có được một cơ sở
vững chắc để quan niệm sự phát triển của những
hình thái kinh tế- xã hội là một quá trình lịch sử -tự
nhiên”


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
• Tuy nhiên, con đường phát triển của mỗi dân
tộc không chỉ bị chi phối bới các quy luật
chung, mà còn bị chi phối bởi các điều kiện cụ
thể về tự nhiên, về chính trị, về truyền thống
văn hố, về điều kiện quốc tế v.v...Vì vậy, con
đường phát triển của mỗi dân tộc đều có nét
độc đáo riêng, tạo nên tính phong phú đa dạng
của lịch sử nhân loại. Có những dân tộc lần
lượt trải qua tất cả các hình thái kinh tế -xã hội
từ thấp đến cao, nhưng cũng có những dân tộc
bỏ qua một hay một số hình thái kinh tế- xã hội


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
4.3 Giá trị khoa học của lý luận hình thái kinh tế- xã hội
Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã đưa lại cho khoa học xã
hội một phương pháp thực sự khoa học. Học thuyết đó chỉ ra:
* Sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, phương thức
sản xuất quyết định các mặt của đời sống xã hội. phải tìm
nguyên nhân sâu xa của các hiện tượng trong đời sống xã hội

ở phương thức sản xuất.
* Muốn nhận thức đúng đời sống xã hội, phải phân tích một
cách sâu sắc các mặt của đời sống xã hội và các mối quan hệ
lẫn nhau giữa chúng. Đặc biệt phải đi sâu phân tích về QHSX
thì mới có thể hiểu một cách đúng đắn về đời sống xã hội.
Chính QHSX cũng là tiêu chuẩn khách quan để phân kỳ lịch sử
một cách đúng đắn khoa học.


LÝ LUẬNHÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
• Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã
hội là quá trình lịch sử tự nhiên, diễn ra theo
các quy luật khách quan chứ không phải
theo ý muốn chủ quan. Cho nên, muốn nhận
thức đúng đời sống xã hội phải đi sâu
nghiên cứu các quy luật vận động phát triển
của xã hội
• Học thuyết chỉ ra những quy luật chung đồng
thời chỉ ra những tính đặc thù của các dân
tộc