Xã h i h c, s 3 - 1990 55
Gia hu n - lo i sách d y ng

i nhà, trong nhà
TL

Trong vi c nghiên c u gia đình truy n th ng Vi t Nam m t lo i tài li u r t đáng l u ý là Gia hu n.
Gia hu n là nh ng bài ca, bài v n, nh ng t p sách cha anh vi t ra đ d y con em, d y ng i nhà,
trong nhà. K c tr ng h p cha anh tr c ti p day con em thì Gia hu n c ng không ph i là thành ph n
"sách giáo khoa " th y d y h c trị. Vì v y nghiên c u Gia hu n ta s hi u đ c cách quan ni m gia
đình, quan h trong gia đình và hình đung đ c vi c giáo d c gia đinh ngày x a. Và n u ta hi u r ng,
ngày x a, gia đ o c ng là cái đ o lý chi ph i toàn b các m i quan h trong xã h i thì l i càng th y rõ
ý ngh a c a gia hu n trong vi c hình thành nhân cách. Ph m trù gia đình chi m m t v trí đ c bi t
trong t duy tri t lý c ng nh trong đ o đ c h c Nho giáo. B i v y, tìm hi u gia hu n là m t h ng
ti p c n lý thú đ chúng ta hi u v đ o lý làm ng i mà ông cha ta đã vun tr ng, nuôi d ng.
S ti p c n này góp ph n d n đ n m t ki n gi i c bàn mà chúng tơi đã t ng có d p đ c p đ n :
"li u đã c nh ng kh n ng ho c ph i t o ra nh ng ti n đ nh m b o đ m tính liên t c xã h i khi
nh ng c u trúc gia đình có s chuy n đ i v c b n, khi nh ng đ nh h ng giá tr chi ph i các m i
quan h trong gia đình và gi a gia đình v i xã h i đã đ i thay. 1
Trong nhà tr ng th i Pháp thu c môn h c v n h c c Vi t Nam có d y Gia hu n ca c a Nguy n
Trãi. Vào nh ng n m 50 các nhà nghiên c u v n h c qua quy t ph nh n coi nó là nguy t o, khơng
ph i c a Nguy n Trãi, g t b kh i sách giáo khoa. T đó ít ai nói đ n gia hu n.
Trong cách d y d ngày x a, con trai t 6 tu i b t đ u đ c đi h c v i các th y đ : h c ch Hán,
h c kinh s , và h c vi t v n ch ng đ đi thi. Vì h c kinh đi n Nho giáo nên n i dung ch y u v n là
h c làm ng i, tr c h t là con ng i hi u đ trong gia đình. Tuy..th vi c h c do th y đ d y v n
không đ c p đ c nhi u m t c th sát th c t . các gia đình c h c v n cao, các b c cha anh mu n
đào t o con em chu đáo h n, th y c n ph i d y thêm, d y riêng cho con em mình. H th ng quan
tâm truy n đ t cho con cháu nh ng suy ngh riêng, nh ng kinh nghi m s ng và c ng mu n đ a nh ng
t m g ng c a t tiên, mu n nh c l i gia phong đ khuyên con cháu gi gìn.
là lý do ra đ i c a
gia hu n. Gia hu n không ph i đ truy n đ t tri th c, gi ng chân lý nh cách d y c a th y v i h c trò.

Do là nh ng l i khuyên b o xu t phát t chân tình c a cha v i con, anh v i em. Vì trong xã h i x a,
con gái th ng ít đ c đ n h c v i th y đ mà kinh s c ng ít nói đ n nh ng đi u liên quan đ n đàn
bà con gái. Trong lúc đó thì trong th c t đ i s ng gia đình, vai trị('n i thơng, làm v , làm m , làm
dâu l i h t s c quan tr ng. Có l là vì v y cho nên nhi u b n gia hu n không ch chú ý vi c d y con
gái mà nhi u khi còn dành cho công vi c đ ph n khá l n.
Gia hu n vi t ra là đ d y con em làm ng i "bi t n " mà con ng i tr c đây, theo quan ni m
Nho giáo, tr c h t là ng i c a gia đình. Ngồi gia đình, con ng i cịn c quan h v i h hàng
làng n c, có trách nhi m th n t v i vua. Nh ng gia hu n n i nhi u v nh ng bài h c, nh ng kinh
nghi m ng x trong gia đình, trong h trong làng và v i ng i ngoài, t c là trong đ i s ng xã h i, ít
khi bàn đ n nhi m v v i t ch c nhà n c, v i vua quan. Trong m t s c ng có khuyên b o con
cháu n u đ c làm quan thì nên đ i x v i dân nh th nào, nói cách khác c ng là cách ng x trong
quan h xã h i.

1

Xem T p chí Xã h i h c s 2. 1990, trang 12.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


56

Xã h i h c, s 3 - 1990

Gia hu n nào c ng nói nhi u v nhi m v hi u th o v i cha m , v s thu n hòa gi a anh em và
cách x s trong quan h v ch ng. Qua đó ta th y rõ hình nh m t gia đình nam quy n, ph quy n và
quan h quan tâm hàng đ u đ n c nh trên thu n d i hịa, t quan ni m gia đình nh v y mà bàn cách
ng x các quan h . Nh ng xung đ t gây sóng gió trong gia đình th i đó ít x y ra do s khác nhau

gi a các th h mà ch y n là do s va ch m trong các quan h b m ch ng và nàng dâu, gi a v và
ch ng, gi a anh và em nh t là khì anh và em đã có v . Cho nên gia hu n nói nhi u v cách ng x
trong quan h d gay c n đó. Ngồi ng i nhà ch a ph i t t c là ng i ngồi, ng i d ng. Cịn c
s phân bi t thân s , xa g n v i ng i bà con h hàng n i ngo i, xóm gi ng và ng i làng. V i
nh ng ng i đó c ng c n có nh ng cách ng x đ c bi t. Qua gia hu n ta có th hình dung rõ ràng
con ng i trong gia đình và gia đình trong làng - h , nh ng nét r t đ c tr ng cho gia đình truy n
th ng Vi t Nam.
Trong vi c d y con cái trong nhà, gia hu n nào c ng nói đ n nh ng đ o lý chung nh gi trung
tín, ham đi u thi n, yêu chính ghét t , s ng gi n d , ti t ki m. . . đ ng th i r n c m nh ng thói x u
nh c b c r u chè, s ng xa hoa ghen tng, điêu toa mê tín d đoan. . . V i con trai gia hu n
th ng nói đ n trách nhi m h c hành n i nghi p nhà. V i con gái th ng nói đ n trách nhi m t gia
n i tr , siêng n ng canh c i, làm dâu thân m hi n. . . Có b n cịn nói đ n c m t ít in th c v v
sinh ph khoa n a.
Vi c d y d trong gia đình - nh t là trong các gia đình nhà nho có ti ng t m - v n r t đ c coi
tr ng. Nh ng cha anh d y con em, m d y con gái th ng là qua vi c ch b o tr c ti p. Ch có m t
s r t ít ng i vi t gia hu n thành v n. Nh ng ng i đó th ng ph i có uy v ng c a b n thân và c a
gia đình, dịng h , có kh n ng vi t - đi u mà tr c đây khơng ph i ít ng i làm đ c mà ít ng i
dám làm : L p ngôn vi t sách v là vi c qua tr ng đ i, là vi c c a thánh hi n ng i t m th ng tránh
làm vi c đ i b t kính nh v y. Có l vì th mà các gia hu n cịn l i đ u g n v i tên tu i các b c danh
nhân : M c nh Chi, Nguy n Trãi, Bùi Huy Bích, Nguy n V n Ngh . . . C ng r t có th các gia
hu n đó là do ng i khác làm nh ng g n vào tên tu i các v đó đ t ng thêm tác d ng gián d c.
Gia hu n là đ l u truy n trong nhà, d y con em, cho nên cái ch nh ph i quan tâm không ph i là
v n ch ng mà là n i dung giáo d c nói nh ng đi u tâm đ c, nh ng chuy n chí tình và khơng khó
hi u cho k ti p nh n. Gia hu n do đó có th vi t thành nhi u cách : ít bài th , m t bài v n, bài ')hú,
m t t p h p trích l i các câu châm ngơn, cách ngôn hay so n thành các ch ng m c bàn theo v n đ
nh anh em, cha con v ch ng, làm dâu, yêu th ng ng i khác M t s khá l n s d ng hình th c
di n ca. Th l c bát hay song th t c v n, d thu c d nh thu n l i cho nh ng ng i không bi t ch ,
nh t là cho con gái. Có ng i đã vi t b ng ch Hán r i l i di n ra qu c âm.
chu n b cho vi c nghiên c u v gia đình Vi t Nam đ ng chí Nguy n Th nh (Tr ng i h c
T ng h p Hà N i ) đã giúp Vi n Xã h i h c nghiên c u các gia hu n còn l u gi ô Vi n Hán Nôm.

C theo đanh m c thì hi n nay c ng cịn đ n trên 40 b n. B n x a nh t theo danh m c đó là Giáo
hu n t phú c a M c nh Chi đ i Tr n. Theo truy n thuy t t lâu thì Nguy n Trãi có Gia hu n ca.
N u b n Gia hu n ca tr c đây không ph i c a Nguy n Trai thì theo giáo s Tr n ình H u, nh ng
bài th trong m c B o kính c nh gi i trong Nguy n Trãi tồn t p rõ ràng có n i dung gia hu n. Lúc
m i ra đ i gia hu n ch là c a m t nhà, nh ng uy tín c a tác gi làm cho nó nhanh chóng thành c a
m t h . Có h vi t gia hu n trong gia ph . Có h quy đ nh m t ngày nh t đ nh trong n m đ con cháu
đ n nhà th nghe đ c gia hu n c a t tiên. V sau nó đ c sao chép truy n bá r ng t ng vùng.
n
đ u th k m t s b n đ c kh c in đ l u hành. Trong th vi n hi n nay ph n l n các b n gi hu n
đ u thu c th k XIX và đ u th k XX tuy không đ
các vùng nh ng c ng thu c nhi u đ a ph ng
B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Trao đ i nghi p v

Xã h i h c s 3 - 1990

57

khác nhau.
Gia hu n có nhi u kh n ng mách chúng ta nh ng ch b o có ích v gia đình truy n th ng nh cách
t ch c c c u, các quan h , ch c n ng, hình nh m t gia đình gia giáo, nh h ng Nho giáo, Ph t
giáo. . . Và tuy hi n nay ta ch có gia hu n c a các nhà nho nh ng không ph i gia hu n không cho ta
bi t m t s hi u bi t v cách làm n c a gia đình Vi t Nam nói chung. Vi c nghiên c u gia hu n m
chúng tôi ti n hành đang b c đ u, m i b t đ u ki m kê, làm th m c, đ c s b đ s p x p l a
ch n. . . Còn ti n thêm nghiên c u v n b n, phiên âm, phiên d ch, phân lo i r i m i nghiên c u sâu
v n i đung đ c. Chúng tôi ngh r ng có th cịn tìm thêm đ c m t s gia hu n cịn l u gi

các
gia đình. N u có m t s đáng k thì chúng ta c ng có th nghiên c u c s phát tri n c a các gia đình
các vùng, các th i đ i.
Nh m m c đích g i ý v i đông đ o nh ng ng i quan tâm tìm hi u gia đình truy n th ng, b
đ u chúng tôi gi i thi u đ đ c gi tham kh o m t s bài nghiên c u và m t vài t li u v gia hu n.

c

Nhân đây, chúng tôi c ng t lòng c m n t ch c Toyot.a Foundation Nh t B n đã h tr cho
chúng tôi v m t tài chính đ ti n hành nh ng cơng vi c s u t m và kh o sát ph c v cho đ tài V n
sinh ph ng ông và gia đình truy n th ng Vi t Nam c a Vi n Xã h i h c.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn