1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
KHOA NGỮ VĂN
----------

LÊ THỊ HỒNG THÁI

Đặc sắc tiểu thuyết Giã biệt bóng tối của Tạ Duy Anh

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP


2

LỜI CAM ĐOAN
Tôi: Lê Thị Hồng Thái, xin cam đoan rằng:
Khóa luận tốt nghiệp Đại học với đề tài Đặc sắc tiểu thuyết Giã
biệt bóng tối của Tạ Duy Anh là cơng trình do tơi thực hiện dưới sự
hướng dẫn của TS. Ngơ Minh Hiền
Mọi hình thức tham khảo từ các nguồn tài liệu đều được trích dẫn
một cách cụ thể, chi tiết.
Tơi xin chịu trách nhiệm về tính trung thực của nội dung khoa học
trong cơng trình này.
Đà Nẵng, ngày 10 tháng 5 năm 2012
Người thực hiện

Lê Thị Hồng Thái

3

LỜI CẢM ƠN
Tôi xin trân trọng cảm ơn:
TS. Ngô Minh Hiền đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tơi trong q
trình thực hiện luận văn.
Các thầy, cơ giáo trong khoa Ngữ văn, các cán bộ thư viện Đại
học Sư phạm Đà Nẵng đã giúp đỡ tơi trong q trình thực nghiên cứu.
Đà Nẵng, ngày 10 tháng 5 năm 2012
Sinh viên
Lê Thị Hồng Thái

MỞ ĐẦU


4

1. Lí do chọn đề tài
Tạ Duy Anh là một trong những cây bút tiểu thuyết đặc sắc của nền văn
học Việt Nam sau 1986. Ngay từ những tác phẩm đầu tay ông đã tạo được tiếng
vang trong làng văn học Việt Nam. Trên con đường tìm kiếm nghệ thuật khơng
biết mệt mỏi, ơng ln tạo cho mình một lối đi riêng. Do vậy, đối với Tạ Duy
Anh, tiểu thuyết chính là nơi thể hiện rõ nhất tài năng cũng như sự dấn thân
“khước từ truyền thống” của ông để xác lập những hình thức nghệ thuật mới cho
văn học.
Tiểu thuyết Giã biệt bóng tối của Tạ Duy Anh gây ấn tượng mạnh mẽ đối
với người đọc có lẽ bởi chính cách viết rạch rịi, lạnh lùng khi nhìn vào hiện thực
đời sống một cách trần trụi, nhưng ẩn sau mỗi câu chữ ấy là cả một tấm lòng bao
la, nhân ái đối với con người. Cả một thế giới nhân vật hiện ra trần trụi, đa dạng
và phức tạp với đủ mọi hạng người, mọi tầng lớp, trong đó có cuộc đấu tranh giữa

cái thiện và cái ác, giữa ánh sáng và bóng tối, giữa những xơ bồ của hiện thực đời
sống,… Những dấu hiệu của chủ nghĩa hậu hiện đại trong sáng tác của Tạ Duy
Anh đã tạo bước chuyển đáng mừng, là góp thêm một tiếng nói quan trọng, đưa
nền văn học Việt Nam hòa nhập với xu hướng phát triển của văn học thế giới.
Chính vì lẽ đó, chúng tơi cho rằng, nghiên cứu Đặc sắc tiểu thuyết Giã biệt
bóng tối của Tạ Duy Anh là một đề tài vừa có giá trị lý luận vừa mang ý nghĩa
thực tiễn. Bởi lẽ, đây là một hướng đi nhiều triển vọng trong việc nhìn nhận khám
phá tài năng của nhà văn cũng như những hướng cách tân của tiểu thuyết Việt
Nam sau đổi mới. Đây cũng chính là lý do chúng tối quyết định chọn đề tài này
làm cơng trình nghiên cứu.


5

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Cho đến nay đã có khơng ít cơng trình nghiên cứu về tiểu thuyết Giã biệt
bóng tối của Tạ Duy Anh.
Cuốn Giã biệt bóng tối tác phẩm và lời bình của Tạ Duy Anh xuất bản
2010. Các nhà phê bình đã đánh giá cao giá trị đặc sắc nghệ thuật của cuốn tiểu
thuyết, đồng thời cũng đã phát hiện ra những nỗ lực đáng kể trong việc làm mới
tiểu thuyết của Tạ Duy Anh.
PGS.TS Nguyễn Đăng Diệp đã đưa ra nhận xét khi cuốn tiểu thuyết Giã
biệt bóng tối mới ra đời “Trong 213 trang này Tạ Duy Anh đã đặt ra nhiều vấn đề
nhạy cảm. Tiểu thuyết này rõ ràng đã có nhiều nỗ lực để làm mới” [6, tr.12]. Ơng
đã nhìn nhận: “Tiểu thuyết Tạ Duy Anh thường có tình luận đề về thiện ác, đó là
chủ đề nổi bật nhất. Tính luận đề thường khiến cho tác phẩm khô khan nhưng Tạ
Duy Anh đã tạo sự đa dạng trong cách viết, khiến cho tác phẩm đỡ khô khan (…)
“Bút pháp trong tiểu thuyết Tạ Duy Anh khá linh hoạt, yếu tố huyền thoại cũng
góp phần tạo nên lực hấp dẫn trong văn chương của anh mặc dù với tôi truyện
ngắn Tạ Duy Anh hấp dẫn hơn tiểu thuyết” [6, tr.37].

Còn PGS.TS Bích Thu lại phát hiện điểm nổi bật của Giã biệt bóng tối là
“nghệ thuật trần thuật và đặc biệt gây ấn tượng ở sự tổ chức điểm nhìn. Có rất
nhiều điểm nhìn mà mỗi điểm nhìn nói lên một khía cạnh của cuộc sống, của thế
giới con người. Điểm đáng chú ý thứ hai là ngôn ngữ và giọng điệu. Đó là một
thứ ngơn ngữ linh hoạt, ám ảnh, rất thơng tục nhưng cũng có nhiều chất thơ với
những triết lí khá sâu sắc. Giọng điệu trong Giã biệt bóng tối tạo dấu ấn riêng của
phong cách Tạ Duy Anh. Một chất giọng hội tụ được các sắc thái: giễu nhại, tự
trào, tự vấn”(…) “là tác giả xây dựng được một thế giới nhân vật sinh động với
các kiểu nhân vật rất ám ảnh” [6, tr.13]. Theo PGS.TS Bích Thu thì “Với Giã biệt


6

bóng tối Tạ Duy Anh khơng chỉ đổi mới tư duy tiểu thuyết, đổi mới cách nhìn thế
giới và con người mà còn đổi mới bút pháp khiến độc giả có thể đọc một mạch và
cảm thấy lơi cuốn với tác phẩm” [6, tr.14 ].
PGS.TS Văn Giá thì đề cao sự bứt phá trong lối viết tiểu thuyết của Tạ Duy
Anh “tiểu thuyết Tạ Duy Anh là tiểu thuyết phát hiện và phát biểu về những cái
khủng khiếp. Tất cả châu tuần vào một chữ “khủng khiếp”. Khủng khiếp ở toàn
bộ quan hệ thực tại đời sống mà anh phát hiện và khủng khiếp ở cả thế giới nhân
vật mà anh dùng khái quát hiện thực đời sống. Khủng khiếp ở các chi tiết anh
dùng nó để xây dựng nhân vật. Và khủng khiếp ở cả ngôn ngữ mà anh dùng nó để
biểu đạt”. Và “đây là nét riêng của Tạ Duy Anh khi nhìn ngắm, quan sát thế giới
và biểu đạt, khái quát về hiện thực đời sống” [6, tr.16].
Nhà thơ Dương Thuấn cũng đã khá tinh tế khi so sánh Giã biệt bóng tối với
tiểu thuyết khác của Tạ Duy để phát hiện khả năng “ln ln tìm tòi và khám
phá các cách thể hiện mới (…). Qua các tiểu thuyết cũng như truyện ngắn của Tạ
Duy Anh, tác giả luôn luôn thể hiện bản thân là một con người can đảm, mạnh
mẽ, một nhà văn có nhân cách và bản lĩnh nghề nghiệp” [6, tr.27]. Ông cho rằng:
“Giã biệt bóng tối về dung lượng khơng phải là quá dài, chỉ dày hơn hai trăm

mười ba trang nhưng lại chứa đựng những nội dung hiện thực rất lớn, nhưng vấn
đề mà cả thời đại quan tâm” [6, tr.27].
Tác giả Phùng Gia Thế trong bài viết Sự bế tắc của lối viết đã có cách nhìn
nhận khách quan về tác phẩm này một cách sâu sắc “trong Giã biệt bóng tối, tác
giả đã thể hiện khá rõ sự bế tắc, loanh quanh của mình trong việc tìm lối cho lối đi
của tiểu thuyết” [6, tr.43].
Đoàn Ánh Dương trong bài viết Tiến trình tiểu thuyết Tạ Duy Anh, tác giả
phát biểu: “Nếu như Khúc dạo đầu là một nỗ lực tự thân thì từ Lão Khổ đến Thiên


7

thần sám hối, Tạ Duy Anh tiếp nhận văn học phương tây để tìm lối viết cho mình.
Kết quả của cuộc hành trình ấy là lối viết của văn học phi lí vừa như một ảnh
hưởng như vừa một sự cộng hưởng với đời sống Việt Nam lúc bấy giờ. Giã biệt
bóng tối ra đời trong sự ngập ngừng ấy” [ 6, tr.65].
Khi nêu trong bài viết Vài suy nghĩ về sự đổi mới của tiểu thuyết, Hữu Đạt
đã đánh giá cao về tiểu thuyết Giã biệt bóng tối của Tạ Duy Anh “Đọc Giã biệt
bóng tối, ta thấy ơng quả là đã gắng cơng tìm tịi, có thể nói là tới mức hì hục,
nhắm cố gắng để thay đổi cái bộ mặt cấu trúc của tiểu thuyết truyền thống” [6,
tr.72].
Đỗ Ngọc Thống khi đánh giá về phương thức biểu đạt trong Giã biệt bóng
tối đã cho rằng: “Mặc dù câu chuyện có vẽ hoang đường với nhiều tình tiết li kỳ,
nhưng ai đọc Giã biệt bóng tối cũng thấy đằng sau đó “thấp thống” một hiện
thực với bao sự kiện, biến cố cùng với số phận con người bằng xương thịt ở đời”
[6, tr. 82].
Trong cuốn Thế giới nghệ thuật Tạ Duy Anh xuất bản năm 2007, các nhà
nghiên cứu đã khai thác nhiều khía cạnh của thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết
Tạ Duy Anh.
Cơng trình nghiên cứu của Nguyễn Thị Hồng Giang đã phát hiện cách nhìn

khác về lối sống cộng đồng của Tạ Duy đó là sự “không ngần ngại lách vào
những vấn đề của cuộc sống hiện đại” (…) “ đẩy nhân vật của mình rơi vào tâm
thế bị tách ra khỏi đồng loại, trở nên xa lạ với đồng loại, mỗi ngày anh ta là một
con người khác trước mắt mọi người” [11, tr.45].
Còn Vũ Lê Lan Hương trong bài viết Thế giới nhân vật trong sáng tác Tạ
Duy Anh đã khẳng định: “Nỗi buồn trước sự tha hóa của con người, nỗi lo về thân


8

phận con người, về sự biến mất của cá nhân là một chủ đề ám ảnh trong tác phẩm
của Tạ Duy Anh” [11, tr.169].
Võ Thị Thanh Hà thì lại đánh giá cao quan niện về con người trong tiểu
thuyết Tạ Duy Anh. Theo đó, “một trong những lí do mà tác phẩm Tạ Duy Anh
gây sốc, gây phản ứng đa chiều ở người đọc, khiến số phận tác phẩm của ông
mang án lưu đày, đấy là trong tác phẩm của ông sự thật cay nghiệt về con người
độc ác phi nhân tính được lạnh lùng phơi bày” [11, tr.392].
Nhà văn Nguyễn Trường trong bài viết Tạ Duy Anh gương mặt nổi bật trên
văn đàn cũng đánh giá cao về thế giới nhân vật của tiểu thuyết Tạ Duy Anh
“Những nhân vật trong trang viết của Tạ Duy Anh luôn là những con người khổ
hạnh, phải chống chọi với những sự đểu cáng, thói ích kỉ, sự tham lam, tàn ác, vật
dục,…và ngay cả chính mình. Tạ Duy Anh ln đi đến tận cùng của vấn đề,
khơng bao giờ có sự nữa vời, nước trôi” [15, tr.11].
Nguyễn Thị Hiền cho rằng “Một nét đặc sắc nghệ thuật của Tạ Duy Anh là
sự pha tạp giữa không gian thực tại và quá khứ. Kèm theo đó là khơng gian hư ảo
của chốn ma vương, tạo nên sự mới lạ cho tác phẩm (…). Thời gian nghệ thuật
được lắp ghép phi tuyến tính, thời gian phi lí đặc biệt là thời gian trần thuật của
tác giả” [14].
Trong phần Phục lục Đối thoại Văn chương, in trong cuốn Thiên thần sám
hối (tái bản) năm 2004, các nhà nghiên cứu đã giành nhiều quan tâm cho tiểu

thuyết này. Theo đó, “Tạ Duy Anh là tác giả của những tác phẩm ln làm bạn
đọc giật mình và suy ngẫm bởi những vấn đề gai góc trong xã hội hiện đại. Trong
lăng kính đa chiều, Tạ Duy Anh đã nhìn hiện thực một cách lý trí, lạnh lùng
nhưng cũng đầy thương xót con người” [2, tr.143]. “Mối quan tâm lớn nhất của
Tạ Duy Anh là cái vong bản, đánh mất mình của con người, dưới sự giằng giật


9

xiêu bạt của lịch sử (….). Có thể gọi ơng là nhà văn của đạo đức. Văn chương ơng
có lúc hiện lên bằng gương mặt thế sự, đau đáu riết róng chuyện thánh thiện, tàn
ác, liêm sĩ và vơ lương” [2, tr. 123].
Từ thực tiễn nghiên cứu nêu trên, có thể nhận thấy vấn đề Đặc sắc tiểu
thuyết Giã biệt bóng tối của Tạ Duy Anh đã được giới nghiên cứu và các nhà phê
bình sớm chú ý. Tuy vậy, do dung lượng của các bài viết, cách đặt vấn đề trọng
tâm nghiên cứu mà các nhà nghiên cứu, phê bình phần lớn chỉ mới gợi mở mà
chưa đi sâu vào tìm hiểu vấn đề một cách hệ thống. Qua khảo sát, chúng tôi được
biết, đến nay hầu như chưa có cơng trình nghiên cứu khoa học nào đi sâu vào
nghiên cứu vấn đề này.
Vì thế, việc nghiên cứu Đặc sắc tiểu thuyết Giã biệt bóng tối của Tạ Duy
Anh, nếu thực hiện thành công giúp khám phá thêm ở chiều sâu giá trị tiểu thuyết
Tạ Duy Anh. Đồng thời góp phần khẳng định sự thành cơng, phong cách và sự
đóng góp của Tạ Duy Anh đối với văn học đương đại.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Những đặc điểm nội dung và nghệ thuật làm nên đặc sắc cho tiểu thuyết Giã
biệt bóng tối của Tạ Duy Anh.
3.2. Về phạm vi nghiên cứu
Tiểu thuyết Giã biệt bóng tối của Tạ Duy Anh do Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội
xuất bản năm 2008.

4. Phương pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp khảo sát, thống kê


10

4.2. Phương pháp phân tích, tổng hợp
4.3. Phương pháp so sánh đối chiếu.
Ngồi ra chúng tơi cịn sử dụng một số phương pháp hỗ trợ khác như bình
giảng, bình luận, giải thích,… như những cơng cụ bổ trợ để phục vụ cho việc
nghiên cứu.
5. Bố cục đề tài
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Nội dung của luận văn gồm
3 chương:
Chương 1: Tạ Duy Anh và quá trình làm mới nghệ thuật tiểu thuyết
Chương 2: Cái nhìn nhân bản về đời sống trong Giã biệt bóng tối của Tạ Duy
Anh
Chương 3: Các phương thức nghệ thuật trong Giã biệt bóng tối của Tạ Duy
Anh

NỘI DUNG
Chương 1
TẠ DUY ANH VÀ QUÁ TRÌNH LÀM MỚI TIỂU THUYẾT


11

1.1. Tạ Duy Anh - Từ Lão Khổ đến Giã biệt bóng tối
Đổi mới, cách tân là thuộc tính của văn học, là nhu cầu tự thân của nhà văn.
Song, không phải bao giờ đổi mới, cách tân cũng diễn ra một cách dễ dàng, mà

đầy khó khăn, trở ngại. Tuy nhiên, đổi mới, cách tân lại là động lực hấp dẫn nhất
đối với nhà văn, nó đi theo nhà văn suốt đời. Vì thế, việc tìm hiểu những cách tân,
đổi mới của những thời kỳ văn học với những nhà văn đã dấn thân hết mình cho
cơng cuộc này là khơng bao giờ ngưng nghỉ.
Văn chương tự nó là một cách làm mới cuộc sống. Nhưng làm mới văn
chương lại phụ thuộc vào cách viết của mỗi người. Nhà văn ln phải thay đổi,
tránh lặp lại mình và đặc biệt là tránh bắt chước hay sao chép của người khác, mà
phải “Khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa ai có” (Nam
Cao). Cùng chung với quan niệm ấy cũng có khá nhiều nhà thơ nhà văn cũng nêu
lên quan điểm riêng cho mình. Như nhà thơ Hữu Thỉnh đã từng viết: “Muốn tươi
mát hãy tự là dịng suối - Hát về mình đừng bắt chước tiếng chim”. Hay theo quan
niệm của Bùi Giáng “Tôi từ cái bóng của anh - Dệt thêu ngơn ngữ tơi thành ra
lời” [11, tr.11]. Theo Nguyễn Thị Hồng Giang“Làm mới là một cách nói giản dị
để ghi nhận những nỗ lực sáng tạo của các nhà văn Việt Nam” [11, tr.17]. Các
nhà văn hiện đại cũng đã đưa ra quan niệm làm mới: “Hữu Đạt: Cần phải tạo ra
một cách nhìn mới về thế giới để mở mang tầm nhãn quan cho nhân loại. Võ Thị
Hảo: Tơi khơng thích những lối mịn. Nguyễn Bình Phương: “Khơng có sự sáng
tạo, nhà văn sẽ tự tiêu diệt mình” [11, tr.17]. Xuất hiện khi những đột phá về nhận
thức xã hội, quan niệm văn chương, sự đổi mới lối viết, các thể nghiệm hình thức
trần thuật khơng cịn q lạ lẫm sau một loạt những tiếng vang của thế hệ “làn


12

sóng thứ nhất” như Lê Lựu, Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài,… dường như là
một điều thuận lợi nhưng đồng thời đó cũng là một sự thử thách lớn đối với Tạ
Duy Anh. Nó địi hỏi nhà văn phải có những bước đi mới, không lặp lại những
người đi trước và khơng lặp lại chính mình. Tạ Duy Anh đã làm được điều đó
bằng việc liên tiếp cho ra đời những tác phẩm gây chấn động dư luận kể từ khi
xuất hiện cho tới những năm gần đây.

Phác dựng tiến trình tiểu thuyết Tạ Duy Anh từ quá trình làm mới tiểu
thuyết, như một bộ phận chủ yếu và năng động của văn học, chúng tơi muốn tìm
hiểu sự biến chuyển nội tại trong tư duy nghệ thuật Tạ Duy Anh. Cũng như cách
ứng xử của ông trong việc tiếp nhận ảnh hưởng của văn học phương Tây hiện đại
đến văn học Việt Nam trong bối cảnh hội nhập và tồn cầu hóa. Tạ Duy Anh quan
niệm “làm mới” tiểu thuyết là “tìm cách phá bỏ thị hiếu thơng thường của người
đọc”, bởi thị hiếu tạo cho con nguời “sự ổn định thẩm mỹ nhưng cũng chính thị
hiếu ấy ngăn cản sự cách tân”. Ông chủ trương “chấp nhận sự bài xích, thậm chí
nguyền rủa, để tạo ra một cảm nhận khác, một tư duy khác. Nghệ thuật không
phải một cuộc giễu hành, và nhà văn phải chấp nhận con đường mình chọn” [11,
tr.23]. Tất cả các tiểu thuyết Lão Khổ, Đi tìm nhân vật, Thiên thần sám hối và Giã
biệt bóng tối đều là những minh chứng tiểu biểu cho quan niệm cách tân hay làm
mới tiểu thuyết của Tạ Duy Anh.
Tạ Duy Anh là nhà văn thành danh từ truyện ngắn. Nhưng sau đó, ơ ng
đã đến với tiểu thuyết với tham vọng đào sâu vào hiện thực rộng lớn của đ ờ i
sống và sự tăm tối của tâm hồn con người đã trở thành chủ âm trong sáng tác
của Tạ Duy Anh. Ông thường đi vào khám phá những nét khuất tro ng hiện
thực đời sống, những vùng sâu tâm linh ẩn chứa trong tâm hồn mỗi con
người. Nhà phê bình văn học Nga Bêlinxki đã từng đưa ra nhận xét: “Tiểu


13

thuyết là sự phản ánh nên thơ đời sống xã hội. Bên trong nó quan trọng là sự
huyền bí của trái tim con người, sự tham gia của con người và những quan hệ của
nó với tất cả mối quan hệ quần chúng…” [11, tr.257]. Thật vậy, vấn đề nhân
tính, thân phận đã được Tạ Duy Anh soi chiếu từ chiều sâu bản thể, hiện
thực, phi lý chứ không thuần mang tính chất lãng mạn như ở những tác
phẩm đầu tay. Và đó chính là điểm thành cơng đầu tiên trong q uá trì nh làm
mới tiểu thuyết của Tạ Duy Anh.

Trải qua hơn 20 năm cầm bút, Tạ Duy Anh khơng ngừng trăn trở, tìm cách
đổi mới tư duy, quan niệm nghệ thuật, làm mới tác phẩm từ nội dung tới hình
thức. Chính những điều đó khiến các tác phẩm của ông khi ra đời, đi vào cuộc
sống luôn trở thành điểm nóng của giới phê bình nghiên cứu văn học. Sớm tìm
được chỗ đứng trong nền văn học, Tạ Duy Anh đã tìm đến với thể loại tiểu thuyết
bằng hơi thở của thời đại. Từ Lão Khổ, Đi tìm nhân vật, Thiên thần sám hối đến
Giã biệt bóng tối là một hành trình song trùng với sự vận động thể loại tiểu thuyết
ở nước ta. Nếu xét ở phương diện cách tân nghệ thuật, Tạ Duy Anh được xứng
đáng đánh giá là “nhà văn trẻ có nhiều nỗ lực trong việc tìm một lối thốt cho
tiểu thuyết” [11, tr.147].
Sau khi công bố tiểu thuyết đầu tay Khúc dạo đầu (1991), Tạ Duy Anh tiếp
tục khẳng định mình qua tiểu thuyết Lão Khổ (1992). Có thể nói đây là cuốn tiểu
thuyết tạo nên một bước tiến trong sự nghiệp sáng tác của Tạ Duy Anh. Đoàn
Ánh Dương “coi đây là một bước ngoặt trong sáng tác tiểu thuyết của Tạ Duy
Anh. Khơng cịn là một kết cấu cổ điển với một cảm hứng lãng mạn bao trùm,
Lão Khổ thể hiện một kiểu tư duy khác, một lối viết tiểu thuyết khác” [6, tr.5455]. Vẫn là câu chuyện về làng quê Bắc bộ nghèo đói, lạc hậu trói chân con người
bằng những sợi xích của tội ác, thù hận, nhưng thời gian rộng hơn, từ những năm


14

trước Cách mạng Tháng Tám tới những năm cải cách ruộng đất và cả về sau đó
và với dung lượng tiểu thuyết lớn hơn truyện ngắn, cộng với sự trưởng thành của
nhà văn, sự già dặn từng trải về kỹ thuật viết, nỗ lực tạo ra hình thức và hiệu quả
cao nhất cho tác phẩm điêu luyện hơn nên Lão Khổ được đồng nghiệp và giới
chun mơn nhìn nhận như một bước tiến dài của Tạ Duy Anh.
Vậy bản chất và thân phận người nông dân ở đây được Tạ Duy Anh khắc
họa như thế nào? Và giá trị mà nó mang lại cho nghệ thuật viết tiểu thuyết của
ơng ra làm sao? Chúng ta thử điểm qua những mốc quan trọng trong cuộc đời Tạ
Khổ để hiểu rõ hơn. Có lẽ tuổi trẻ của lão là sự in bóng lại hình ảnh của Chí Phèo.

Một chàng thanh niên khoẻ mạnh với tâm hồn trong trắng, chất phác hiền lành
được đánh thức ước mơ khi đứng trước một người con gái. Rồi chỉ sau một đêm,
dẫn đầu toán người vùng lên nắm chính quyền, đời lão cứ thế phất lên, lão làm tới
tận chức chủ tịch xã. Lão làm việc tốt, nhưng cũng khơng ít lần lão hành động
như một kẻ cố chấp và nuôi dưỡng niềm thù hận. Lão thanh trừng Tạ Bông. Lão
đẩy cả một chi họ của Tư Vọc đi đến sụp đổ, khiến họ phải tha hương chờ ngày
rửa hận. Lão làm cho Tạ Tư bị cô lập và ruồng bỏ,…Lão làm tất cả những việc ấy
mà khơng hề biết rằng mình đang đi trên con đường thành quỷ dữ địa ngục, xuất
phát từ chính trái tim con người lão. Lão trở thành một cái máy cứng nhắc của thể
chế mới mong muốn cảm hóa được tất cả mọi người. Ở đây, cái đặc sắc nhất
trong tác phẩm là nhà văn đã dùng lịch sử để biện minh cho số phận và bản chất
con người. Con người số phận bị nhào nặn bởi lịch sử, là nạn nhân của lịch sử,
chứ không phải là kẻ sáng tạo ra lịch sử. Nhà văn Tạ Duy Anh đã vượt lên trên
lịch sử, để phán xét và nhìn nhận bản chất của con người một cách đúng đắn.
Trong bài viết Tiến trình tiểu thuyết Tạ Duy Anh, Đồn Ánh Dương đã nói
lên về sự cách tân tiểu thuyết của Tạ Duy Anh, đặc biệt là ở tiểu thuyết này: “Tiểu


15

thuyết Lão Khổ đã mở rộng bối cảnh của làng quê Việt Nam, đặt nó vào trong
sóng gió thời cải cách ruộng đất và những di chứng sau đó để làm bật lên thân
phận con người. Hóa ra, con người có số phận, nhưng khơng phải thiên thần bất
biến. Nó chịu tác động của lịch sử nhưng bản thân nó cũng tự viết nên lịch sử của
mình. Sự đan chéo của các điểm nhìn ấy khẳng định tính phức tạp, đa chiều của
sự sống. Tiểu thuyết khơng cịn là một ước mơ, khơng cịn là cái q khứ như
nhất, hoặc tuyệt đối hồn hảo hoặc tuyệt đối khép kín, nó tái tạo cái cũ và tái sinh
từ cái cũ. So với Khúc dạo đầu, tiểu thuyết Lão Khổ đã đi từ lãng mạn đến hiện
thực, từ ước mơ đến phản tỉnh. Nó đặt ra một dấu hỏi về cái quá khứ nơng dân
Việt Nam. Nó khơng cho rằng cải cách ruộng đất là một sai lầm, một “thủ đoạn

chính trị”, mà sâu sắc hơn, nó xốy vào sự đổ vỡ của nhân tính khi con người bị
đẩy vào tình thế buộc phải lựa chọn. Bi kịch của người nông dân Việt Nam là ở
đấy, trong thế giới tâm khảm của mình, ở phần lớn, nó cự tuyệt hướng sáng, và số
ít ỏi cịn lại, khơng biết tìm nguồn sáng” [6, tr.56-57]. Nghĩa là, một điểm thành
công nữa ở tiểu thuyết này là Tạ Duy Anh đã cởi bỏ được chất lãng mạn để đi đến
khám phá những nét khuất trong hiện thực đời sống. Đồng thời ơng đã có ý thức
thay đổi được lối viết, khẳng định được khả năng tư duy đi tìm cái mới. Và ơng
đã tạo cho mình một lối đi riêng trên con đường tìm kiếm nghệ thuật không biết
mệt mỏi này.
Là một nhà văn viết sung sức, trung thực với nhiều tìm tịi đổi mới, Tạ Duy
Anh không lúc nào không nghĩ về sự “thay đổi”, thay đổi để tiếp tục sáng tạo, dù
có gặp những sự bài xích đi chăng nữa, để rồi mỗi cuốn sách của ơng lại có một
cuộc đời riêng, có cấu trúc và ngôn ngữ riêng. Năm 2002, ông cho ra đời cuốn
tiểu thuyết Đi tìm nhân vật, đây là một cuốn tiểu thuyết phá cách về mặt cấu trúc
được ông cho hoàn thành sau bốn năm làm việc. Đi tìm nhân vật là một tiểu


16

thuyết lạ, khác hẳn so với tiểu thuyết Việt Nam đương thời. Hấp dẫn nhưng khó
đọc bởi lối viết mới lạ và mật độ dày đặc các biểu trưng làm nên tính đa nghĩa của
nó. Với nhiều câu chuyện xen kẽ, nhiều chi tiết của nhân vật bị rơi vào một mạng
lưới như đã được dệt sẵn mà thức nhận sự quy chiếu của người khác lên bản thân
và bóng dáng của chính mình lên họ, Đi tìm nhân vật là một hiện hữu, trong một
văn phong nhiều ám ảnh, về sự “vong bản” của con người. Có thể khẳng định
được độ “chín” thực sự của tài năng tiểu thuyết Tạ Duy Anh trong tác phẩm này.
Đi tìm nhân vật là một tiểu thuyết có kết cấu khá phức tạp. Sự phức tạp
trước nhất thể hiện ở câu chuyện được kể và cách thức tổ chức kể chuyện. Tiểu
thuyết xoay quanh nhân vật Chu Quý, một nhà báo luôn quan tâm đến những vấn
đề về cái chết. Mẩu tin một đứa bé đánh giầy bị đâm chết dã man ở phố G đã mở

đầu cho một cuộc tìm hiểu của anh, cũng là giờ phút đánh dấu sự hoang mang của
chính anh trong khát vọng chiêm ngưỡng để rồi cố tìm một lối thốt ra khỏi mê
cung của phần vực tối tâm hồn con người. Cuộc sống hóa ra vừa đơn giản vừa
phức tạp, vừa rộng lớn vừa quá ư nhỏ bé. Con người trở thành nạn nhân lạc lối
giữa mê cung mà chính con người dày cơng tạo dựng, trở thành “kẻ xa lạ” với
chính cộng đồng mà mình dày công vun đắp. Cuốn tiểu thuyết đã đặt ra vấn đề về
“sự tha hoá của con người bằng việc đưa ra một xác chứng về sự vong bản, sự hồ
tan cá tính trong một xã hội cộng đồng đầy rẩy những chuyện phi hiện thực. Đi
tìm nhân vật rung lên tiếng chuông cảnh báo về sự phi lý của cuộc sống khi cơ sở
tồn tại của nó là con người cá nhân, cá tính bị đánh đồng. Khi ấy xã hội lồi người
chỉ cịn là tập hợp của những bản sao, có chung nhau một khn mặt, chung nhau
một nếp tư duy lệ thuộc vào một hệ thống các quy ước với chừng ấy dữ liệu đã
được nạp sẵn nhưng các thành viên vẫn không thể nào cảm thông và thấu hiểu
được nhau. Cá nhân trở nên đớn hèn, và nỗ lực khẳng định cá tính trở thành một


17

điều xa xỉ khi cá nhân khơng cịn đủ tự tin để trả lời câu hỏi mình là ai, để khẳng
định mình có cịn là mình nữa khơng” [6, tr.61]. Vì vậy, việc “đi tìm cá nhân, cá
tính” là một mạch ngầm xuyên suốt tiểu thuyết, kết dính tất cả những mạch truyện
được đan kết tưởng như lỏng lẻo dễ dãi hay sắp đặt lộ liễu. Đó là cái “kết cấu bề
sâu” hóa giải cái hiện thực bộn bề, phức tạp được nhà văn kết cấu trên bề mặt văn
bản. Bởi thấp thoáng ở trong tiểu thuyết, người đọc vẫn nhận thấy khát vọng dân
chủ, khát vọng tinh thần dân chủ từ việc khẳng định về đề cao giá trị cá nhân con
người. Bên cạnh đó, thành cơng của Tạ Duy Anh trong Đi tìm nhân vật cịn ở nỗ
lực đổi mới ngòi bút, đổi mới cả tư duy sáng tạo nghệ thuật “Người đọc có thể
thấy những dấu hiệu của chủ nghĩa hiện sinh, của thủ pháp dòng ý thức, và có
chương xuất hiện lời thoại kiểu kịch phi lý... nhưng cái thế giới nghệ thuật, được
tạo lập từ những thành tố vừa độc lập, vừa xen cài của cuộc đời các nhân vật,

trong sự hướng đến một chủ đề chung thì là của riêng Tạ Duy Anh. Một mạch
truyện vừa kích thích sự đón đợi vừa trì hỗn vừa bất ngờ và cộng hưởng là nét
đặc sắc của nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết này” [6, tr.62]. Quá trình Đi tìm
nhân vật của Tạ Duy Anh, cuối cùng đã hiện hình là quá trình đi tìm hướng phục
sinh cho con người, cho cuộc sống, quá trình con người tìm lại chính mình để tiếp
tục sống và tồn tại có ý nghĩa hơn. Đây cũng chính là thơng điệp mà nhà văn
muốn gửi gắm đến tất cả bạn đọc.
Có thể nói, trước Đi tìm nhân vật, rất ít khi, vấn đề con người cá nhân và sự
thức nhận về cá nhân lại được tiểu thuyết thể hiện một cách trọn vẹn đến vậy, với
nỗi ám ảnh về sự vong bản và tha hóa sâu sắc, nghiệt ngã đến thế. Sau Đi tìm
nhân vật, Tạ Duy Anh tiếp tục đưa người đọc đến một thế giới phi lý cùng cực,
vừa như một nhận thức vừa như một phản ứng bằng Thiên thần sám hối.


18

Ngay từ khi mới ra đời Thiên thần sám hối đã thu hút bạn đọc và được xem
là điểm nóng trong nền văn học hiện đại. Nó đã ghi nhận những nỗ lực không biết
mệt mỏi của tác giả trong việc tìm kiếm các giá trị mới mẻ cho văn học. Từ việc
sáng tạo nhân vật người kể chuyện phi hiện thực đến lối dẫn truyện và cách kết
cấu, Tạ Duy Anh đã thể hiện rõ tinh thần cách tân tiểu thuyết tạo nên thành cơng
cho tiến trình tiểu thuyết của chính mình.
Cuốn tiểu thuyết hơn 100 trang, kể chuyện ba ngày cuối cùng trong bụng
mẹ của một bào thai sắp chào đời. Trong khoảng thời gian ấy nó đã nghe được rất
nhiều chuyện vui, buồn, thánh thiện và đáng ghê tởm của cuộc đời,... Cái khác
biệt của Tạ Duy Anh trong tiểu thuyết này chính là lối viết, thái độ của tác giả đối
với hiện thực và cách thể hiện cái hiện thực ấy lên trang giấy. “Chính giọng điệu
ấy đã khiến nhiều người đọc cảm thấy Thiên thần sám hối vượt quá ngưỡng cảm
xúc của mình. Người ta hoảng sợ với cái hiện thực nghiệt ngã và phi lý mà nhiều
lúc người ta chỉ muốn nhắm mắt cho qua” [6, tr.64]. Chính cái vong bản trong

tiểu thuyết đã gieo vào lòng người đọc một nỗi buồn hoang mang về kiếp người,
về một hiện thực xã hội ghê rợn. Theo Võ Thị Thanh Hà “Thiên thần sám hối
khiến ai đọc nó cũng có thể tìm thấy mình trong đó và hầu hết là giật mình, khơng
tự vấn lương tâm thì cũng tự xấu hổ mà âm thầm đỏ mặt, nhưng nó cũng khơng
q nghiệt ngã, ráo riết mà vẫn mở đường cho nhân vật - người đọc một lối thốt
lương tâm” [11, tr.304]. Thơng qua các câu chuyện trong tác phẩm, Tạ Duy Anh
đã phơi bày những mặt xấu của các quan hệ người, quan hệ xã hội và sự tha hóa
của một số giá trị tinh thần trong các quan hệ ấy. Đây chính là điểm thành cơng
mới của Tạ Duy Anh trong tiểu thuyết này. Có thể nói rằng với tiểu thuyết Thiên
thần sám hối, Tạ Duy Anh lại một lần nữa khẳng định tài năng của mình trong
việc cách tân thể loại tiểu thuyết.


19

Tiếp tục đến 2008 Tạ Duy Anh xuất bản Giã biệt bóng tối, cuốn tiểu thuyết
được đánh giá là “bản tụng ca say đắm về sức mạnh của lòng khoan dung và tha
thứ” [6, tr.21], chất chứa những trải nghiệm khổ đau của tác giả. Tác phẩm đã
đánh dấu một chặng đường mới trong văn nghiệp của nhà văn. Có thể nói rằng,
Giã biệt bóng tối là một bước chuyển rất đặc sắc về lối viết của Tạ Duy Anh. Nói
như Đồn Ánh Dương “Nếu như Khúc dạo đầu là một nỗ lực tự thân thì từ Lão
Khổ đến Đi tìm nhân vật và đến Giã biệt bóng tối Tạ Duy Anh đã tiếp nhận văn
học phương tây để tìm kiếm lối viết riêng cho mình. Kết quả của hành trình ấy là
lối viết văn học phi lý như một ảnh hưởng vừa như một sự cộng hưởng với đời
sống Việt Nam bấy giờ. Giã biệt bóng tối ra đời trong sự ngập ngừng ấy” [6,
tr.65].
Trong khoảng gần 20 năm, với 4 tiểu thuyết gây ấn tượng như Lão Khổ, Đi
tìm nhân vật, Thiên thần sám hối và Giã biệt bóng tối, Tạ Duy Anh đã đi từ lãng
mạn, qua hiện thực đến phi lý, từ lối viết mang màu sắc cổ điển đến lối viết hiện
đại. Ông đã dần khẳng định mình và đang tự đứng vững trên con đường đi tìm

nghệ thuật đầy chơng gai này. Đây chính là một q trình làm mới khơng ngừng
nghỉ của tác giả tự hồn thiện chính mình để làm nên một thế giới nghệ thuật đa
dạng, phong phú. Rõ ràng, “trên con đường hành trình tiểu thuyết đương đại Việt
Nam, Tạ Duy Anh được xem là một hiện tượng văn học, một dịng riêng giữa
mn trùng dịng chung đang về biển khơi của văn chương vẫy gọi” [18, tr.28].
1.2. Giã biệt bóng tối – Bước tiến mới trong nghệ thuật tiểu thuyết Tạ Duy
Anh
Tiểu thuyết thời kì đổi mới từ 1986 đến nay vận động theo xu hướng nào?
Trả lời câu hỏi này khơng hề dễ nhưng khơng thể khơng tìm lời đáp. Muốn nói gì
thì nói, văn học hiện đại Việt Nam phải vận động theo hướng hòa nhập với tiến


20

trình văn học thế giới. Đó là điều tất yếu, là lẽ tồn tại của văn học nói chung, của
tiểu thuyết nói riêng. Các nhà văn của chúng ta đã có nhiều lao tâm khổ tứ trong
cơng cuộc đổi mới đầy nhọc nhằn này. Quan sát tiến trình vận động của tiểu
thuyết từ 1986 đến nay, chúng ta có thể thấy “đổi mới” và “hội nhập” là những
biểu hiện nổi bật của thể loại tiểu thuyết. Bên cạnh những nhà văn khơng ngừng
đổi mới như Nguyễn Bình phương, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Minh Châu,…thì Tạ
Duy Anh được xem là nhà văn tiêu biểu mở đường cho nhiều nỗ lực đổi mới, cả
về hình thức lẫn nội dung của thể loại tiểu thuyết.
Tạ Duy Anh ln nỗ lực tìm tịi đổi mới văn chương. Có thể nói ơng là
người ln thích “lao vào bụi rậm” hăm hở chinh phục những nẻo đường mới
dẫu biết rằng đó là con đường có nhiều chơng gai và cạm bẫy, nhưng đó mới là
thể hiện quan niệm trong sáng tác của ông. Không say mê văn học như một thứ
danh vọng tiền tài, quyền lực mà coi đó là thứ ánh sáng riêng giúp thỏa mãn nhu
cầu chia sẻ và được sẻ chia của mình, Tạ Duy Anh luôn cố vượt lên cái chuẩn
mực thông thường để tồn tại “Tơi chấp nhận sự bài xích thậm chí là nguyền rủa
để tạo ra một cảm nhận khác, một tư duy khác” [11, tr.220]. Và đ ể c ó thể b ướ c

vững chắc trên con đường chơng gai mà mình đã lựa chọ n, T ạ Duy Anh đ ã
không ngừng “làm mới” những trang viết của mình. Mỗi bước tiến trong
tiểu thuyết của ơng đều để lại dấu ấn trong lòng bạn đọc. So với các tiểu
thuyết trước, Giã biệt bóng tối là một bước tiến thành công trên c on đ ư ờng
đi sáng tạo nghệ thuật không mệt mỏi của nhà văn.
Giã biệt bóng tối tập trung vào việc miêu tả những cuộc đời, những số
phận bị dồn tới bước cùng cực. Đó là những con người thuộc lớp “dưới đáy” của
xã hội hiện đại. Tạ Duy Anh đã chọn cách thể hiện của lối viết tiểu thuyết “hậu
hiện đại” tức là lồng ghép các hình tượng vào nhau. Đó là sự “hịa trộn giữa thật


21

và ảo, giữa hiện đại và dân gian, giữa quá khứ và hiện tại. Tác giả muốn đổi mới
cấu trúc tiểu thuyết hiện đại, trong đó có quan tâm đến thay đổi cấu trúc điểm
nhìn, cấu trúc về thời gian, khơng gian nghệ thuật” [6, tr.71]. Trong Giã biệt bóng
tối, ngôn ngữ người kể chuyện luôn thay đổi từ nhân vật chính sang nhân vật phụ.
Tác giả đã chuyển tất cả về ngôi thứ nhất với các từ xưng gọi “tôi”,“tao”. Xu
hướng làm mới vai người kể chuyện theo kiểu này tất sẽ dẫn đến tính lơ gích chặt
chẽ của văn bản bị “phân mảnh”. Diễn biến cốt truyện thường xun bị chuyển
đột ngột, bất ngờ. Chính vì thế, nếu khơng đọc liền mạch thì dễ lẫn lộn nhân vật
này với nhân vật kia vì vai người kể chuyện đều thuộc cùng một ngôi nhân xưng
ở đây là ngôi thứ nhất với các từ khác nhau. Sự đổi mới này đương nhiên sẽ phá
vỡ ln cả thói quen về cách đọc - tức cách tiếp nhận văn bản không theo lối
thông thường. Không đơn thuần đọc theo lối truyền thống mà buộc người đọc
phải bám sát từng luận đề của tác phẩm lúc ấy mới có thể nắm bắt cụ thể từng chi
tiết trong tác phẩm. Theo PGS.TS Đổ Ngọc Thống nhận xét: “Cuốn sách thuộc
loại sách “đọc một lèo”, hấp dẫn ngay từ đầu, đã đọc vào là muốn đọc hết. Sức
hấp dẫn của nó khơng chỉ là những câu chuyện li kì, chết chóc lạ lùng, những chi
tiết có vẻ “hoang đường và khơng dành cho người yếu bóng vía” như lời người

dẫn chuyện, mà cịn là cách kể, cách dẫn dắt, nêu vấn đề bằng một thứ ngôn ngữ
phong phú, sắc sảo của người viết. Cốt truyện khơng phức tạp, nhưng chi tiết thì
hết sức sinh động, thể hiện một trí tưởng tượng thật giàu có, một bút lực sung
sức” [6, tr.81].
Tác phẩm Giã biệt bóng tối là một thiên phẩm mang tính chất luận đề. Có
thể nói rằng Giã biệt bóng tối khẳng định thêm một cách dựng tiểu thuyết luận đề
của tác giả Tạ Duy Anh. Đó là những mạch đoạn văn bản bị rời rạc, khơng liên
kết với nhau. Và để khắc phục tình trạng “đứt đoạn văn bản” mỗi khi chuyển


22

hướng miêu tả sự tình hoặc thay đổi nhân vật, hoặc thay đổi vai người kể chuyện
tác giả đã chủ động đưa vào khá nhiều luận đề nhỏ đề làm dấu hiệu chuyển đoạn
nhằm hướng người đọc chú ý đến từng phần nội dung của của câu chuyện giống
như đó là các truyện ngắn được lắp ghép thành một cái tổng thể. Đây là một trong
những nét đặc sắc nhất của Tạ Duy Anh trong việc xây dựng tiểu thuyết mang
tính luận đề.
Tiểu thuyết Giã biệt bóng tối chứa đựng những hiện thực rất lớn, những
vấn đề mà cả thời đại quan tâm. Tác giả đã đặt ra được những vấn đề mà xã hội
cần phải xem xét lại, đó là sự xuống cấp về nhân phẩm, sự tha hoá về tính cách
của con người.
Câu chuyện xoay quanh số phận bi thảm của Thượng - một thằng bé mồ
côi, lang thang cơ nhỡ, làm thuê kiếm ăn qua ngày. Số phận đau khổ đã đưa nó
trơi dạt đến cái miếu thành hồng bỏ hoang của làng Thổ Ơ. Ở đó trong một lần
ốm nặng, mê man bất tỉnh, nó đã gặp nhân vật tao - “kẻ ẩn mình trong bóng tối”,
đại diện cho bóng tối, vốn là hồn ma của một lão ăn mày. Lão ăn mày này đã lang
thang khắp nơi kiếm cơm thừa canh cặn cho đến ngày bị “bó trong một cái chăn
đầy rận, nhét đại xuống cái hố bảo là huyệt cho sang” [5, tr.72]. Lão chết mà
trong lòng mang đầy thù hận. Và lão quyết định trả thù bằng cách gặp thằng

Thượng và gạ gẫm thằng bé kí một hợp đồng ma quỷ “hễ kẻ nào hại mày, lập tức
nó bị chết bất đắc kì tử” [5, tr.79]. Và từ đó đã có rất nhiều cái chết kì lạ xảy ra
với dân làng Thổ Ơ. Khi biết mình là nguyên nhân gián tiếp dẫn đến các cái chết
đó thằng bé vơ cùng ân hận. Nó quyết tâm từ bỏ cái “hợp đồng” ma quỷ với lão
già - bóng tối. Một trận chiến đấu thầm lặng giữa một bên là lão già quyền năng
của bóng tối và một bên là thằng Thượng - bé nhỏ, mong manh, côi cút giữa đời.
Thằng bé quyết định chống lại lão bằng cách không hề hé răng than thở hoặc chỉ


23

thoáng một ý nghĩ nguyền rủa đối với con người dù họ đã từng độc ác với nó.
Lịng kiên trì, sự nhẫn nhục của thằng bé được thử thách đến tận cùng. Cuối cùng
nó cũng đã chiến thắng. Bóng tối đã khơng cịn là nỗi ám ảnh trong tâm khảm của
những thân phận bé nhỏ trong xã hội nữa.
Nội dung của cuốn tiểu thuyết này chủ yếu đề cập đến những số phận của
những kẻ khốn cùng nhất trong xã hội. Ngồi nhân vật chính là cậu bé mồ cơi, lão
già trong bóng tối, cịn hai nhân vật khá quan trọng là cô gái điếm và anh chàng
làm thuê tên là Bính. “Qua các nhân vật này, hiện thực của đời sống xã hội hiện
đại hiện ra với các góc cạnh bi đát nhất, bát nháo nhất đó là bọn quan chức thì trác
táng, ăn chơi, dâm ơ, tham tàn, cịn đám trí thức thì là một lũ đạo đức giả, bất tài,
lưu manh” [6, tr.75]. Dường như sự tha hóa đã lan tỏa, ăn sâu, gặm nhấm đến
từng con người, không phân biệt đẳng cấp, nghề nghiệp. Với nội dung như vậy
chúng ta đã từng bắt gặp trong các tác phẩm của các nhà văn khác. Song điều mà
chúng ta cần quan tâm ở đây là điểm khác biệt trong kĩ xảo sáng tạo nghệ thuật
của Tạ Duy Anh.“Tác giả đã lồng ghép số phận của các nhân vật này với quá
khứ, chuyển hóa giữa những chuyện có thật thành chuyện hoang đường và chuyện
hoang đường thành ra như có thật để mọi thứ trở thành hư ảo, hỗn mang” [6,
tr.75]. Tác giã đã lần lượt đưa các nhân vật của mình vẫy vùng trong phủ trùm của
cái ác, cái xấu để vươn tới ánh sáng bằng cái thiện. Đó cũng chính là thơng điệp

mang tính tư tưởng mà nhà văn muốn gửi tới bạn đọc.
Thiên truyện được khép lại bằng chiến thắng của những nhân vật ln tìm
sáng bằng cái thiện, sau một hồi vẫy vùng trong những phủ trùm của cái ác, cái
xấu. Tạ Duy Anh không ngần ngại phơi bày trên trang giấy những thói hư tật xấu
lừa lọc giả dối, những sự bỉ ổi, đê tiện của đời người để hướng con người đến một


24

thế giới tốt đẹp hơn. Đồng thời với sự phơi bày cái ác, nhà văn cảnh tỉnh con
người về nguy cơ cạn kiệt tình u thương, bị tha hóa, bị nghiền nát.
Trong Giã biệt bóng tối, Tạ Duy Anh đã gắng cơng tìm tịi, nhằm cố gắng
thay đổi bộ mặt cấu trúc của tiểu thuyết truyền thống. Nói như Hữu Đạt “Sự gắng
công của Tạ Duy Anh trong xu hướng muốn thay đổi cấu trúc văn bản của loại thể
có một xu hướng tương đồng như kiểu đổi mới của sân khấu Việt Nam hiện đại”
[6, tr.78]. Bằng chính tiểu thuyết này, Tạ Duy Anh đã khẳng định được tài năng
của mình bằng “ý thức khơng ngừng đổi mới, tự làm mới mình, tự mình định
mình” [6, tr.70]. Quá trình sáng tác của Tạ Duy Anh vận động từ lối viết hiện
thực phê phán sang lối viết hiện thực huyền ảo và bước dần về phía hậu hiện đại.
Nhưng đơi khi những lối viết đó lại đan cài vào nhau, chuyển thấm cùng nhau để
đem đến cho chúng ta một cấu trúc nghệ thuật đa chiều. Nhìn từ lối viết, có thể
khẳng định: “Những trăn trở với thời cuộc ln là vấn đề xuyến suốt hành trình
tiểu thuyết Tạ Duy Anh” [6, tr.69]. Và “ý thức trực diện với đời sống là điểm nổi
bật trong sáng tác của Tạ Duy Anh ” [6, tr.69].


25

Chương 2
CÁI NHÌN NHÂN BẢN VỀ CUỘC SỐNG

TRONG GIÃ BIỆT BÓNG TỐI CỦA TẠ DUY ANH

2.1. Sự khắc nghiệt của cuộc sống
2.1.1. Sự tàn độc của cái ác đối với cuộc sống con người
“Hiện thực đa dạng và phức tạp của cuộc sống luôn là đối tượng phản ánh
của văn học nhưng mỗi nhà văn lại có những quan niệm riêng về hiện thực. Cái
nhìn hiện thực do vậy khơng đơn giản xuôi chiều mà đa dạng, phong phú soi
chiếu từ kinh nghiệm cá nhân” [11, tr.161]. Có lẽ vậy mà nhà văn Tạ Duy Anh
ln trăn trở đi tìm cái bản thể, cái nhân bản trong quá trình miêu tả hiện thực
cuộc sống. Cái nhìn nhân bản về hiện thực cuộc sống là sợi chỉ đỏ xuyên suốt
trong toàn bộ các tiểu thuyết của ông. Với thái độ tỉnh táo, lạnh lùng, ơng sẵn
sàng xát muối vào lịng bạn đọc chứ không vuốt ve, ca tụng, ru họ ngủ. Dùng
giọng văn gây hấn chủ ý của Tạ Duy Anh là đánh thức cái thiện trong mỗi con
người, giúp họ sống thật hơn với lịng mình, với cuộc đời. Và đây cũng chính là
thơng điệp mà nhà văn muốn hướng đến cho người đọc.
Bằng ngòi bút sắc sảo Tạ Duy Anh đã vẽ nên một bức tranh hiện thực xã
hội thật trần trụi. Với sự len thấm của cái xấu, cái ác vào đời sống thường nhật.
“Hiện thực hiện lên dưới ngịi bút ơng nhập nhằng như chính cuộc sống của thời
hiện tại mà chúng ta đang sống” [6, tr.31]. Đó là cái hiện thực đã góp phần làm
nên thành công trong nghệ thuật tiểu thuyết của Tạ Duy Anh. Có thể nói điều làm
nên thành cơng cũng như điểm khác biệt của cuốn tiểu thuyết Giã biệt bóng tối so