Đại học Huế
Kỷ yếu Hội thảo Khoa học
“Bác Hồ với giáo dục”
Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

ĐỌC DI CHÚC HỒ CHÍ MINH: SUY NGẪM VỀ
Ý NGHĨA CỦA TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC TOÀN DIỆN
ĐỐI VỚI SỰ NGHIỆP ĐỔI MỚI ĐẤT NƯỚC HIỆN NAY
Trần Thị Hồng Minh *
1. Đặt vấn đề
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt quan tâm đến vấn đề giáo dục, chăm lo
đến xây dựng và phát triển sự nghiệp giáo dục của đất nước. Trong bản Di chúc của
mình, Người khẳng định bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc làm rất
quan trọng và cần thiết để từng bước hình thành những con người Việt Nam có đủ sức,
đủ tài, vừa “hồng” vừa “chuyên”. Và muốn làm được điều đó, trong suốt q trình lãnh
đạo cách mạng, Hồ Chí Minh đã chuẩn bị xây dựng một nền giáo dục toàn diện nhằm
đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp cách mạng. Nền giáo dục toàn diện theo Người là nền
giáo dục kết hợp chặt chẽ văn hóa, khoa học kỹ thuật với chính trị. Nền giáo dục đó bao
gồm cả đức dục, trí dục, mỹ dục, kỹ thuật tổng hợp. Người nói: “Trong giáo dục và học
tập phải chú trọng đủ các mặt: đạo đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hóa,
kỹ thuật, lao động và sản xuất” 1. Đó là những nội dung giáo dục hết sức căn bản, gắn bó
chặt chẽ, làm nền tảng cho sự nghiệp phát triển con người Việt Nam toàn diện.
F
1
P

P

2. Nội dung
Nội dung giáo dục toàn diện trong tư tưởng Hồ Chí Minh được thể hiện ở những
khía cạnh cơ bản sau:

Thứ nhất, giáo dục chính trị tư tưởng là hoạt động quan trọng, quyết định sự
thành công của cách mạng xuyên suốt mọi giai đoạn lịch sử. Người quan niệm: Nếu
không thống nhất về tư tưởng, sẽ không thống nhất trong hành động “thì tư tưởng sẽ
hỗn loạn, hành động sẽ hỗn loạn” 2. Muốn làm tròn nhiệm vụ, phải cải tạo tư tưởng,
“bồi dưỡng tư tưởng mới để đánh thắng tư tưởng cũ, đoạn tuyệt với con người cũ để trở
F
2
P

P

*

TS, Khoa Lý luận chính trị, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế.

1

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, tr.647.

2

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 8, Sđd, tr.553.

131


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”


thành con người mới” 3. Khơng chỉ để nâng cao trình độ lý luận, chống lại ách thống trị
của thực dân, giáo dục chính trị tư tưởng cịn để “cải tạo” và “chiến đấu” với chính bản
thân mình. Do đó, Người căn dặn: “Những tư tưởng và hành động có lợi ích cho Tổ
quốc, cho đồng bào là bạn. Những tư tưởng và hành động có hại cho Tổ quốc và đồng
bào là kẻ thù. Thế là chẳng những ở ngoài mà chính trong ta cũng có bạn và thù. Vì vậy
chúng ta phải ra sức tăng cường bạn ở trong lịng và ở ngồi, kiên quyết chống lại kẻ
thù ở ngồi và ở trong mình ta” 4.
F
3
P

P

F
4
P

P

Giáo dục chính trị tư tưởng tác động trực tiếp đến con người, đến tư tưởng đạo
đức và khả năng thực hành công việc của mỗi người, giúp họ khắc phục những tư tưởng
lạc hậu, nâng cao tinh thần tự giác và tính tích cực trong quá trình cải tạo, xây dựng con
người mới. Hồ Chí Minh ví: “Chính trị là linh hồn, chuyên mơn là cái xác. Có chun
mơn mà khơng có chính trị thì chỉ cịn cái xác khơng hồn. Phải có chính trị trước rồi có
chun mơn” 5. Do đó, nâng cao trình độ chính trị là nhu cầu tự thân của mọi công dân
yêu nước, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ thì đây là cơ sở để tiếp thu chủ trương, chính
sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước.
F
5
P


P

Nhằm nâng cao nhận thức về chính trị tư tưởng cho mọi người, theo Hồ Chí Minh
phải dạy lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin. Tức là phải truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin,
đường lối quan điểm, chính sách của Đảng và Nhà nước tới cán bộ, đảng viên nhằm tạo
sự thống nhất cao về tư tưởng, nâng cao nhận thức chính trị, phẩm chất cách mạng và
năng lực hoạt động thực tiễn của họ, hướng dẫn họ vận dụng những điều đã biết ấy vào
cuộc sống thực tiễn. Người coi chủ nghĩa Mác - Lênin là đỉnh cao của trí tuệ, là chủ
nghĩa chân chính nhất, chắc chắn nhất, cách mạng nhất, khoa học nhất, là kim chỉ nam,
chỉ lối cho chúng ta đi. Học tập lý luận Mác - Lênin nhằm củng cố đạo đức cách mạng,
giữ vững lập trường, nâng cao hiểu biết để hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao. Giáo
dục chủ nghĩa Mác - Lênin cần chú ý khơng được máy móc, giáo điều mà phải nắm lấy
tinh thần bản chất chủ nghĩa Mác - Lênin để giải quyết những vấn đề thực tế của cách
mạng. Người nói: “Chúng ta phải nâng cấp sự tu dưỡng về chủ nghĩa Mác - Lênin để
dùng lập trường, quan điểm, phương pháp chủ nghĩa Mác - Lênin mà tổng kết những
kinh nghiệm của Đảng ta, phân tích một cách đúng đắn những đặc điểm của nước ta.
Có như thế chúng ta mới có thể dần dần hiểu được quy luật phát triển của cách mạng
Việt Nam, định ra được những đường lối, phương châm, bước đi cụ thể của cách mạng
xã hội chủ nghĩa thích hợp với tình hình nước ta” 6. Bên cạnh đó, Hồ Chí Minh địi hỏi
F
6
P

3

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 8, Sđd, tr.553.

4


Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 9, Sđd, tr.264.

5

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 12, Sđd, tr.269.

6

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 11, Sđd, tr.92.

132

P


Đại học Huế

Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

phải giáo dục và học tập đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước vì đường lối,
chính sách của Đảng và Nhà nước là sự vận dụng chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời
phản ánh hiện thực xã hội nước ta trong từng thời kỳ lịch sử.
Thứ hai, giáo dục đạo đức cách mạng là nền tảng của chiến lược giáo dục tồn
diện. Hồ Chí Minh khơng chỉ dừng lại ở mục tiêu dạy kiến thức, chuyên môn mà Người
rất coi trọng “dạy làm người”. Tại Hội nghị tổng kết phong trào thi đua “dạy tốt, học
tốt” của ngành giáo dục phổ thông và sư phạm (tháng 8-1963), Hồ Chí Minh nhấn
mạnh: “Nội dung giáo dục cần chú trọng hơn nữa về mặt đức dục. Dạy cho các cháu đạo
đức cách mạng, biết yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, yêu khoa học, yêu lao động và
người lao động, thật thà, dũng cảm, sẵn sàng tham gia lao động và bảo vệ Tổ quốc” 7.
F

7
P

P

Quan niệm đạo đức là gốc, là nguồn, là nền tảng của người cách mạng nên theo
Người việc giáo dục đạo đức phải dành ưu tiên nhiều về nội dung, chương trình, thời
gian, kết hợp giáo dục đạo đức với các khoa học khác để hoàn thiện nhân cách con
người. Cũng như giáo dục chính trị tư tưởng, giáo dục đạo đức là nền tảng trong giáo
dục, không loại trừ bất cứ trường hợp nào, kể cả thầy cơ giáo và học trị, người huấn
luyện cũng như người được huấn luyện.
Trong nội dung giáo dục đạo đức, Hồ Chí Minh khẳng định cần giáo dục cho mỗi
người và toàn dân tộc những phẩm chất cơ bản như “trung với nước và hiếu với dân”,
“cần, kiệm, liêm, chính, chí cơng vơ tư”, “u thương con người”, “tinh thần quốc tế
trong sáng thủy chung”. Vì chỉ khi có đầy đủ những phẩm chất đó, con người mới vững
vàng trong mọi thử thách, gặp khó khăn, gian khổ, thất bại không rụt rè, lùi bước, gặp
thuận lợi thành công vẫn giữ vững tinh thần chất phát, khiêm tốn chứ không kèn cựa về
mặt hưởng thụ, không quan liêu, khơng kiêu ngạo, khơng hủ hóa.
Hồ Chí Minh cho rằng trong mỗi con người đều có mặt tốt, mặt chưa tốt, trong tập
thể có người tốt, có người xấu, giáo dục nhằm hướng tới “làm cho phần tốt trong mỗi
người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu bị mất dần đi” 8. Do đó, hình thức giáo
dục đạo đức của Người là kết hợp khen và phê bình để tiến bộ, xây đi đơi với chống,
trong đó lấy xây làm chính. Cùng với việc xây dựng đạo đức mới, bồi dưỡng những
phẩm chất đạo đức tốt đẹp thì đồng thời phải chống những biểu hiện sai trái, xấu xa, phi
đạo đức, đó là chủ nghĩa cá nhân. Nó là một thứ vi trùng rất độc, là thứ bệnh chính đẻ ra
hàng trăm thứ bệnh khác như quan liêu, tham lam, lười biếng, kiêu ngạo, hiếu danh…
Giáo dục đạo đức theo tư tưởng Hồ Chí Minh là góp phần “quét sạch chủ nghĩa cá nhân,
nâng cao đạo đức cách mạng”.
F
8

P

7Hồ
8

P

Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 14, Sđd, tr.746.

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 12, Sđd, tr.558.

133


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

Thứ ba, giáo dục văn hóa, trình độ chun mơn nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm
vụ mới của cách mạng. Người cho rằng: “Trên nền tảng giáo dục chính trị và lãnh đạo
tư tưởng tốt, phải phấn đấu nâng cao chất lượng văn hóa và chun mơn nhằm thiết
thực giải quyết các vấn đề do cách mạng nước ta đề ra và trong một thời gian không xa,
đạt những đỉnh cao của khoa học và kỹ thuật” 9.
F
9
P

P

Đi lên chủ nghĩa xã hội từ một nước thuộc địa nửa phong kiến với nền kinh tế

nông nghiệp lạc hậu là một cuộc đấu tranh cách mạng vô cùng phức tạp, cam go, đòi hỏi
nhân dân ta phải phát huy cao độ các nguồn lực, tăng gia sản xuất làm cho nền kinh tế
tăng trưởng, phát triển và không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân
dân. Nhưng Hồ Chí Minh cho rằng: “Muốn tăng gia sản xuất tốt thì phải có kỹ thuật cải
tiến. Muốn sử dụng tốt kỹ thuật thì phải có văn hóa” 10. Sớm nhận thức được tầm quan
trọng của văn hóa, Hồ Chí Minh đã xác định văn hóa là một mặt căn bản của xã hội, là
một trong những mục tiêu, nhiệm vụ xây dựng con người mới, xã hội mới. Do đó, đào
tạo con người xã hội chủ nghĩa phải được thực hiện trên cơ sở nền tảng của một nền văn
hóa mới và coi trọng giáo dục văn hóa truyền thống, giao lưu văn hóa.
F
0
1
P

P

Theo Người, giáo dục văn hóa truyền thống là cần thiết để cho con người không
tự đánh mất cội rễ và nền tảng đời sống tinh thần của mình. Đặc biệt, cần giáo dục
truyền thống hàng đầu và mang tính bền vững của dân tộc là chủ nghĩa u nước, ý chí
tự lập tự cường, truyền thống đồn kết, nhân nghĩa, cần cù trong lao động… để các thế
hệ nối tiếp kế thừa những di sản quý báu của cha ông để tiến lên xây dựng xã hội mới.
Người còn động viên mọi người phát huy truyền thống lịch sử vẻ vang của dân tộc,
Người viết: “Dân ta phải biết sử ta. Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam” 11.
F
1
P

P

Trong giáo dục, bên cạnh việc nhấn mạnh nội dung giáo dục truyền thống tốt đẹp

của dân tộc, Hồ Chí Minh cịn u cầu đấu tranh, cải tạo và xóa bỏ những thói quen, tập
quán lạc hậu. Người dặn dị: “Thói quen và truyền thống lạc hậu cũng là kẻ địch to; nó
ngấm ngầm ngăn trở cách mạng tiến bộ. Chúng ta khơng thể trấn áp nó, mà phải cải
tạo nó một cách rất cẩn thận, rất chịu khó, rất lâu dài” 12.
F
2
1
P

P

Để nâng cao trình độ văn hóa, trước hết mọi người phải được phổ cập giáo dục.
Hồ Chí Minh đã kêu gọi mọi người đẩy mạnh phong trào thanh tốn nạn mù chữ một
cách có kế hoạch, liên tục, bền bỉ và cần tạo điều kiện cho những người biết đọc, biết
viết tiếp tục học thêm. Với sự dẫn dắt của Hồ Chí Minh, từ khi Cách mạng tháng Tám

9

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 15, Sđd, tr.507.

10

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 12, Sđd, tr.647.

11

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 3, Sđd, tr.259.

12


Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 11, Sđd, tr.605- 606.

134


Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

Đại học Huế

1945 thành công, chỉ sau một thời gian ngắn nền giáo dục Việt Nam mới đã nhanh
chóng đưa dân tộc từ chổ 95% dân số mù chữ thành một dân tộc có học vấn, ai cũng
được học hành. Người cịn nhắc nhở cần phải giáo dục thường thức khoa học để dân bớt
mê tín dị đoan; dạy cho dân biết bốn phép tính để làm ăn có ngăn nắp.
Để xây dựng con người mới, Hồ Chí Minh cịn rất quan tâm đến việc nâng cao trình
độ kiến thức chun mơn cho mọi người. Vì “nếu ta muốn dùng máy móc mà máy móc
ngày một thêm tinh xảo, thì cơng nhân cũng phải có trình độ kỹ thuật rất cao khơng kém
gì kỹ sư, phải biết tính tốn nhiều” 13. Bởi thế, phải biết học tập để nắm vững kỹ thuật, sử
dụng đầy đủ công suất của máy, cải tiến phương tiện máy móc, làm việc để tăng năng
suất, đảm bảo tốt chất lượng. Người nhắc nhở những người làm công tác giảng dạy và
người học phải coi trọng các môn khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, các môn kỹ thuật
để có kiến thức tồn diện, để tham gia tốt nhất cho sự nghiệp xây dựng nước nhà.
3F
1
P

P

Thứ tư, giáo dục thể chất và sức khỏe - một nội dung cần thiết đối với nền giáo
dục lành mạnh. Xuất phát từ vai trò của sức khỏe trong việc xây dựng con người mới
và xã hội mới, sau Cách mạng tháng Tám 1945, Hồ Chí Minh căn dặn cán bộ và các cơ

quan chức năng bốn việc cần quan tâm, đó là: cơng tác phịng bệnh, cơng tác thể dục thể
thao, công tác vệ sinh và thực hiện đời sống mới. Người kêu gọi: “Luyện tập thể dục,
bồi bổ sức khỏe là bổn phận của mỗi người yêu nước. Việc đó khơng tốn kém, khó khăn
gì. Gái trai, già trẻ ai cũng nên làm và ai cũng làm được. Mỗi ngày lúc ngủ dậy, tập
một ít thể dục. Ngày nào cũng tập thì khí huyết lưu thơng, tinh thần đầy đủ, như vậy là
sức khỏe” 14. Người khuyên các cháu thanh thiếu niên nhi đồng phải siêng năng tập thể
dục thể thao cho cơ thể mạnh khỏe, tinh thần minh mẫn.
F
4
1
P

P

Người chủ trương đưa giáo dục thể chất vào trường học từ rất sớm. Ngày từ năm
1946, Người đã đặt ra yêu cầu: “Bộ Giáo dục có Nhà thể dục, mục đích là để khuyên và
dạy cho đồng bào tập thể dục, đặng giữ gìn và bồi đắp sức khỏe” 15, “muốn lao động sản
xuất tốt, công tác và học tập tốt thì cần có sức khỏe” 16. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc
Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam (ngày 02-11-1956), Người căn dặn đoàn viên,
thanh niên: “Phải rèn luyện thân thể cho khỏe, khỏe mạnh thì mới có đủ sức để tham gia
một cách dẻo dai bền bỉ những cơng việc ích nước lợi dân” 17. Giữ gìn dân chủ, xây
dựng nước nhà, xây dựng đời sống mới, việc gì cũng cần có sức khỏe mới làm thành
F
5
1
P

F
6
1

P

P

F
7
1
P

13

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 10, Sđd, tr.388.

14

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 4, Sđd, tr.241.

15

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 4, Sđd, tr.241.

16

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 12, Sđd, tr.542.

17

Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 10, Sđd, tr.440.

P


P

135


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

công. Mỗi một người dân yếu ớt, tức là cả nước yếu ớt, mỗi một người dân khỏe mạnh
tức là cả nước khỏe mạnh. Dân có cường thì nước mới thịnh.
Nâng cao sức khỏe cho thế hệ tương lai của nước nhà là trách nhiệm của tồn xã
hội, trong đó “ngành giáo dục và các ngành, các đoàn thể cần phải có kế hoạch cụ thể
chăm sóc, giáo dục các cháu ngày càng khỏe mạnh và tiến bộ” 18.
F
8
1
P

P

Thứ năm, giáo dục thẩm mỹ nhằm hình thành nhân cách, hướng con người
đến cái thiện, cái đẹp. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, Người nhấn mạnh đến việc bồi
dưỡng nâng cao trình độ văn hóa thẩm mỹ và nhu cầu xây dựng cuộc sống theo cái đẹp
ở mọi lúc, mọi nơi và cái đẹp, cái lý tưởng trong diện mạo của con người gắn liền với
yêu cầu về sự cân bằng, sự hài hòa giữa tinh thần và thể chất, với đòi hỏi về lối sống cao
đẹp, về tinh thần trách nhiệm và thái độ phục vụ đối với nhân dân. Người cho rằng: “Mỹ
dục: để phân biệt cái gì là đẹp, cái gì là khơng đẹp” 19 và trong xã hội khơng có gì tốt
đẹp vẻ vang bằng phục vụ lợi ích của nhân dân.

F
9
1
P

P

Giáo dục thẩm mỹ có hai chức năng là hình thành định hướng thẩm mỹ của nhân
cách và phát triển những tiềm năng sáng tạo. Hình thành nhân cách theo tinh thần
những giá trị thẩm mỹ đích thực tất sẽ phát triển mọi khả năng theo tinh thần của con
người vốn cần thiết trong các lĩnh vực sáng tạo khác nhau. Là một nhà giáo dục kiệt
xuất, Hồ Chí Minh nhận thức rõ điều này và người đã cố gắng biến tư tưởng này thành
hiện thực. Người đánh giá tuổi trẻ khơng chỉ đẹp mà cịn chứa đựng biết bao nhiêu tiềm
năng sáng tạo mạnh mẽ “như hoa mới nở, như mầm non mới lên”. Nhiệm vụ của giáo
dục phải cố gắng giữ vẹn tồn tính vui vẻ, hoạt bát, tự nhiên, trẻ trung của các cháu,
nhưng cao hơn thế nữa cịn phải làm phát triển hồn tồn những năng lực sẵn có của các
cháu. Văn hóa giáo dục phải đi sâu vào tâm lý quốc dân để vun đắp những tình cảm lớn
như: yêu nước, thương dân, thương yêu con người; yêu tính trung thực, chân thành,
thủy chung, ghét những thói hư, tật xấu, sự sa đọa… Những tình cảm trong sáng đó lại
chính là mạch nguồn dẫn tới những tư tưởng cao đẹp.
3. Kết luận
Tóm lại, 50 năm qua, tư tưởng về giáo dục toàn diện để bồi dưỡng cho thế hệ cách
mạng đời sau được Hồ Chí Minh bàn trong bản Di chúc đã luôn soi sáng sự nghiệp
trồng người ở Việt Nam. Nội dung giáo dục toàn diện ấy bảo đảm cho thế hệ trẻ dần
làm chủ kho tàng kiến thức văn hóa của nhân loại, trau dồi cho mình vốn hiểu biết về
khoa học kỹ thuật vững chắc để có thể vận dụng một cách linh hoạt trong cuộc sống,
18

Hồ Chí Minh (2011), Tồn tập, Tập 15, Sđd, tr.579.


19

Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 10, Sđd, tr.175.

136


Đại học Huế

Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

trong lao động. Đồng thời, góp phần giáo dục cái tâm trong sáng, cái đức cao đẹp giúp
con người vững vàng trong mọi thử thách, để hết lòng phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân
dân. Tư tưởng đó khơng chỉ là cơ sở lý luận cho việc xác định chiến lược đào tạo con
người, chủ trương, đường lối chỉ đạo phát triển nền giáo dục Việt Nam của Đảng ta qua
các thời kỳ cách mạng mà còn phản ánh quy luật của giáo dục Việt Nam trong thời đại
mới: Đổi mới giáo dục để xây dựng một nội dung giảng dạy khoa học, hợp lý: vừa kết
hợp lý luận khoa học với thực hành; vừa có tri thức phổ thơng chắc chắn, thiết thực lại
vừa cần thiết cho đời sống thực tiễn.

137