<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>Vua Hàm Nghi</b>

Tung-Linh Le

Từ đầu năm 2008, Nhà nước, chính quyền tỉnh Thừa Thiên - Huế và cộng đồng Nguyễn
Phước tộc (trong và ngoài nước) đã có những động thái tích cực để đưa di hài vua Hàm
Nghi về Huế. Vị vua yêu nước, mang tinh thần dân tộc quật cường đang sắp=2 0sửa về
lại cố hương sau 120 năm biệt xứ chốn lưu đày.

Cuộc nổi dậy kháng Pháp bất thành, kinh đô Huế bị thất thủ ngày 23-5 năm Ất Dậu
(1885). Vua Hàm Nghi theo phụ chính đại thần Tôn Thất Thuyết chạy ra Tân Sở và ban
chiếu Cần Vương kêu gọi sĩ phu và toàn thể dân chúng nổi dậy chống Pháp.

Sau ba năm kháng chiến ở rừng sâu, đêm 2-11-1888, giữa lúc trời mưa lạnh, vua Hàm
Nghi bị tên Trương Quang Ngọc phản bội bắt đem nộp cho Pháp. Không thể mua chuộc
đ0ợc ông vua trẻ lúc ấy chỉ mới 18 tuổi, thực dân Pháp đã đưa vua xuống tàu La Comète
vào Sài Gòn, rồi đưa qua tàu Biên Hòa, lưu đày biệt xứ sang Algeria. Trước đó, thực dân
Pháp đã yêu cầu viên toàn quyền Algeria đối xử tử tế với toan tính có thể đưa Hàm Nghi
trở lại ngai vàng một=2 0lần nữa...

Ngày 13-1-1889, tàu Biên Hịa cập bến thủ đơ Alger của Algeria. Tại đây, nhà vua được
chính quyền tiếp đón đàng hồng và được nhiều học sinh người Việt tìm đến viếng chào.
Nhà vua được cấp Villa des Pins (biệt thự Hiên Tùng) sang trọng, nằm gần Alger. Ông
cũng được viên toàn quyền Pháp tại Algeria là Tirman tiếp kiến và mời cơm thân mật tại
gia đình.

<b>Khơng chịu khuất phục</b>

Mười ngày đầu, cựu hoàng tạm trú tại L'hotel de la Régence (Tồ nhiế p chính). Sau đó,
ơng được chuyển về ở Villa des Pins (Biết thự Rừng thông) cách Alger 5 cây số.

Vua Hàm Nghi ở tại Algeria nhưng thái độ bất hợp tác của vua tỏ rõ ngay từ đầu. Thời

gian khởi nghĩa nhà vua thường nói rằng mình thà chết trong rừng hơn là trở về làm vua
mC3 bị người Pháp kiềm tỏa. Ngay trước thời điểm lên tàu đi xa, có cơ hội về thăm gia
đình, thăm người mẹ đang đau nặng, nhưng nhà vua cự tuyệt: “Tôi thân đã tù, nước đã
mất, còn dám nghĩ chi đến cha mẹ, anh chị em nữa!”.

Ngày 24-1, Toàn quyền Tirman tiếp kiến và mời cựu hoàng ăn cơm gia đình. Ít ngày sau,
qua Tồn quyền Tirman, cựu hồng nhận được tin thân mẫu là Bà Phan Thị Nhàn (vợ thứ
của Ngài Hồng Cai, Hoàng Tử thứ 26 của vua Thiệu Tr ) - đã từ trần vào ngày 21-1-1889
tại Huế. Thân phụ mất (1876) lúc cựu hoàng mới 5, 6 tuổi. Đến nay lại được tin thân mẫu
qua đời, cựu hồng đau khổ vơ cùng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

không phải là loại người Pháp thực dân ở xứ An Nam, không những họ không thù hận
ơng mà trái lại họ cịn q mến và giúp đỡ ơng. Đến tháng 11-1889, cựu hồng chịu học
tiếng Pháp với giáo sư Néopol.

Sau mấy năm học tập, cựu hồng nói và viết tiếng Pháp giống như một người Pháp. Tuy
nhiên, ơng ln nói tiếng Việt và=2 0ăn cơm Việt Nam do những người bên Việt Nam cử
qua phục vụ. Cựu hoàng giao du quen thuộc với nhiều trí thức nổi tiếng Pháp. Năm 1899,
cựu hoàng được qua thăm Pháp. Trong những ngày tham quan thủ đơ Paris, cựu hồng
được xem triển lãm tranh của Gauguin (1848-1903), về sau vẽ tranh, cựu hoàng đã chịu
ảnh hưởng của phong cách=2 0Gauguin.

Người dân Alger thì quen gọi vua Hàm Nghi với cái tên thân thiện là “ơng hồng An
Nam” (Prince d'Annam), bởi nhà vua ln nói tiếng Việt, đầu búi tó, đội khăn vành, vận
áo dài đen, quần trắng, ăn các món ăn của người Việt do người Việt nấu... Theo nhà
nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân: “Về sau khi tiếp xúc với nhiều người, gặp nhiều người
Pháp tốt, nhà vua nhận ra không phải người Pháp nào cũng là kẻ thù và ông mới chịu
theo học tiếng Pháp đến m c thông thạo”. Nhà vua cũng thường vẽ tranh, chụp ảnh như là
những thú vui tao nhã trong đời sống của mình.

Khi đã tiếp cận, học hỏi nhiều điều từ văn hóa, văn minh Pháp, có người ca ngợi lịch sử
nước Pháp trước mặt ông, nhà vua không bàn cãi mà chỉ đáp lời: “Lịch sử nước Pháp r=E
1t hấp dẫn tôi nhưng lịch sử nước tôi cũng hấp dẫn tôi không kém!”...

Nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân kết luận: “Vua Hàm Nghi giao du quen thuộc với
nhiều trí thức nói tiếng Pháp; nhiều quan chức cao cấp của Pháp rất trọng nể tinh thần
yêu nước và phong cách sống phương Đơng của ơng”. Ơng Tơn Thất Hanh, ngun chủ
tịch hội đồng Nguyễn Phước tộc, nói: “Vua Hàm Nghi là biểu tượng của sự chống đối đối
với thực dân Pháp từ trẻ đến già, với cái tâm thật trong sáng!”.

Tác giả Bửu Diên - Hoàng Oanh, trong đặc san tưởng niệm Ba vị hoàng đế cách mạng
Hàm Nghi - Thành Thái - Duy Tân do hội đồng hoàng tộc Nguyễn Phước hải ngoại ấn
hành năm 2004, nhận xét: “Cuộc đời sóng gió, lịng yêu nước và đức độ của vua Hàm
Nghi 1ã cảm hóa được nhiều người bạn ngoại quốc”, thơng qua nhắc lại tường thuật của
cô Blanche - con gái vị đại tá tư lệnh Alger thời bấy giờ đã viết về vua Hàm Nghi: “Nếu
Người bằng lòng trở lại ngơi báu thì người Pháp chúng tơi rất vui mừng vì Người đã
được dân chúng và sĩ phu sùng bái. Lòng yêu tổ quốc, yêu quê hương, yêu đồng bào của
Người lớn hơn cả chiếc ngai vàng. Tôi yêu mến tổ quốc của tôi nên tôi rất quí20trọng
những người yêu tổ quốc của họ!”.

<b>Một gia đình Việt giữa xứ người</b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

Vợ ơng Ưng Uyển, là con gái của đại thần Nguyễn Hữu Độ, không đồng ý. Đến năm
1904, khi đã 33 tuổi, vua cưới vợ là cô Marcelle Laloe, con gái ngài luật sư chánh án tòa
thượng thẩm Alger. Ngài Laloe góa vợ, có một con gái duy nhất, là người rất được trọng
vọng đối với dân bản xứ, có lẽ thơng cảm với hồn cảnh của vị vua nước Nam đang lưu
vong nên đã gả con gái cho.

Ngày cưới, vua Hàm Nghi vẫn phục sức kiểu Việt với áo dài, khăn đóng, búi tóc cổ
truyền, đi trên chiếc xe song mã rước vị hôn thê đến nhà thờ làm lễ.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

Nhà vua có ba người con, con đầu lịng là hồng nữ Như Mai sinh năm 1905, năm 1908
có thêm cơ con gái kế là Như Lý và đến năm 1910 sinh con trai út Minh Đức.

Ý thức về sự đày ải suốt cuộc đời, biệt th Hiên Tùng được vua đổi tên thành biệt thự Gia
Long, trong đó xây một cổ lâu theo kiểu kiến trúc Việt truyền thống, biến thành nơi để
thờ phụng, tế tự dòng tộc nhà Nguyễn. Ông thường bảo: “Các con chưa thể được làm
người dân Việt Nam tốt thì hãy là những người Pháp tốt”.

Cách sống và cách dạy con dựa trên tinh thần Việt của nhà vua đã tác động tích cực nên
các con ông đều trở thành người rất có tư cách. Con gái đầu Như Mai năm 1925 đã đỗ đ
ầu kỹ sư nông học tại Trường canh nông Quốc gia Grignon, là người phụ nữ đầu tiên đỗ
đầu trường này.

Bà không lập gia đình mà đem tri thức giúp dân nghèo cải tạo nông nghiệp tỉnh

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

trở thành nghĩa trang gia đình, nơi đặt di hài vua Hàm Nghi hiện nay.

Người con gái kế Như Lý đang học đại học ngành dược đã bỏ học đi lấy chồng là một
nhà q tộc thành cơng trong nghề nơng, sinh được ba người con, hiện đang sinh sống tại
Pháp. Phần hoàng thân Minh Đức, cũng như bao nhiêu thanh niên Pháp, phải đi lính
trong Thế chiến thứ 2. Theo tác giả Nguyễn Xuân Thọ, sau thế chiến hoàng thân ở trong
quân đội Pháp với cấp thiếu tá.

Sau khi Đức thua trận, ông được lệnh đưa đi Việt Nam trong hàng ngũ quân Pháp, nhưng
ơng thẳng thừng từ chối. Ơng Jean De Latour Dejean - một đại sứ làm việc cho Bộ Ngoại
giao Pháp, từng là sĩ quan, bạn thân và l0 đồng đội với ông Minh Đức lúc ấy - kể câu
chuyện hồng thân tun bố với Chính phủ Pháp rằng ông không thể cầm súng bắn lại

đồng bào ông. Nếu Chính phủ Pháp muốn đưa ơng ra tịa án binh thì cứ đưa. Ơng khơng
chịu đi qua Việt Nam để đánh giặc cho Pháp, chống lại Việt Nam.

<b>Đã gần ngày về với quê nhà</b>

Nhiều sử liệu cho rằng vua Hàm Nghi mất vào ngày 4-1-1943; tuy nhiên ông Nguyễn
Đắc Xuân dẫn theo lời bà Như Lý cho rằng vua mất vào ngày 14-1-1944, tại biệt thự Gia
Long và an táng ngay tại đây. Đến năm 1962, khi Algeria độc lập thì biệt thự Gia Long
được trả về cho Algeria và ba năm sau di hài nhà vua được chuyển về cải táng ở khu lăng
mộ tại làng Thonac, trong khu vực lâu đài của trưởng nữ Như Mai ở tỉnh Dordogne.
Ơng Xn cho biết khu lăng mộ hiện có năm hài cốt gồm: vua Hàm Nghi, bà Marcelle
Laloe - vợ vua (mất năm 1974), bà quản gia (mất 1941), ông Minh Đức (mất 1990) và bà
Như Mai (mất 2000). Theo ông Xuân, nếu đưa về Huế nên thiết kế một khu lăng mộ
riêng cho phong trào Cần Vương và cải táng vua Hàm Nghi và gia đình, cùng việc bố trí
các chí sĩ trong phong trào Cần Vương như: Tôn Thất Thuyết, Tôn Thất Thiệp, Tôn Thất
Đạm... để vừa trở thành điểm tưởng niệm, tham quan học hỏi...

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7></div>

<!--links-->