XÃ HỘI HỌC ĐẠI CƯƠNG
Giảng viên: TS. Lê Ngọc Thông

1
v1.0014104216


BÀI 3
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
XÃ HỘI HỌC

Giảng viên: TS. Lê Ngọc Thông

2
v1.0014104216


MỤC TIÊU BÀI HỌC

Sử dụng được các phương pháp, kỹ thuật nghiên cứu 1 vấn đề xã hội để
có thể tự triển khai nghiên cứu.

Rèn luyện được kỹ năng nghiên cứu một vấn đề xã hội học cụ thể.

3
v1.0014104216


CÁC KIẾN THỨC CẦN CÓ

Người học cần được trang bị trước một số các

kiến thức cơ bản từ các môn học:
•

Triết học;

•

Tâm lý học;

•

Sử học.

4
v1.0014104216


HƯỚNG DẪN HỌC

•

Xem bài giảng đầy đủ và tóm tắt những nội
dung chính của từng bài.

•

Tích cực thảo luận trên diễn đàn và đặt câu hỏi
ngay nếu có thắc mắc.

•


Làm các bài tập và luyện thi trắc nghiệm theo
yêu cầu từng bài.

5
v1.0014104216


CẤU TRÚC NỘI DUNG

3.1

Một số khái niệm trong phương pháp nghiên cứu xã hội học

3.2

Phương pháp nghiên cứu xã hội học

3.3

Phương pháp nghiên cứu điều tra xã hội học

3.4

Xã hội hóa kết quả điều tra nghiên cứu xã hội học

6
v1.0014104216



3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

Bản chất của khoa học

Khoa học

Tiêu chí của một khoa học

Phương pháp
nghiên cứu
khoa học

Nghiên cứu
xã hội học

Phương pháp

Phương pháp luận

Phương pháp luận
xã hội học
7

v1.0014104216


3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC
•

Mục đích nghiên cứu là gì? Nhằm vào việc gì? Phục vụ cho điều gì?


•

Cấu trúc của phương pháp luận nghiên cứu khoa học

2. Luận cứ

1. Luận đề

3. Luận chứng
•

Cách tiếp cận cơ bản của XHH
 Cơ cấu – chức năng;
 Xung đột – mâu thuẫn xã hội;

Lý thuyết hậu hiện đại

 Tương tác biểu trưng.

8
v1.0014104216


3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC
(tiếp theo)
•

Các bước cơ bản trong nghiên cứu khoa học
Quan sát sự vật, hiện tượng

Phát hiện và đặt vấn đề
nghiên cứu

Phương pháp (Methods)

Đặt giả thuyết nghiên cứu
(hay luận đề)

“Tác giả đã làm gì”
(What did you do?)

Xây dựng luận chứng
Tìm luận cứ lý thuyết và
thực tiễn
Xử lý thơng tin, phân tích
Tổng hợp kết quả, kết luận,
khuyến nghị
v1.0014104216

•

Thiết kế nghiên cứu;

•

Đối tượng nghiên cứu;

•

Phương pháp đo lường;


•

Phương pháp phân tích dữ liệu.
9


3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC
(tiếp theo)
•

Các yếu tố cơ bản của mơ hình nghiên cứu
Nhân tố tác động 1
(biến độc lập 1)

Nhân tố tác động n
(biến độc lập n)

Mục tiêu, đối tượng
(biến phụ thuộc)

Nhân tố tác động 3
(biến độc lập 3)

Nhân tố tác động x
(biến độc lập x)

10
v1.0014104216



3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

3.2.1. Phương pháp
quan sát

3.2.2. Phương pháp
thực nghiệm

3.2.3. Phương pháp
phỏng vấn

3.2.4. Phương pháp
An-két

3.2.5. Phương pháp
phân tích tài liệu

11
v1.0014104216


3.2.1. PHƯƠNG PHÁP QUAN SÁT
•

Khái niệm:
 Phương pháp thu thập thông tin từ thực tế xã hội;
 Dùng các tri giác: Nghe, nhìn, ghi chép…
 Thu nhận các thơng tin.


•

Xây dựng kế hoạch quan sát: Kỹ thuật quan sát và tiến trình quan sát.
 Xác định vấn đề, nội dung, tiêu chí, mục đích;
 Thiết lập một chương trình/kế hoạch quan sát;
 Chọn thời gian, địa điểm, đối tượng quan sát;
 Chuẩn bị công cụ: Bảng kiểm, phiếu quan sát...
 Chuẩn bị trang thiết bị: Máy quay, ghi âm,...
 Chọn cách thức quan sát;
 Lên kế hoạch xử lý và phân tích kết quả quan sát.

12
v1.0014104216


3.2.2. PHƯƠNG PHÁP THỰC NGHIỆM
Thực nghiệm ở hiện trường
Thực nghiệm trong phịng thực nghiệm
Loại hình
Thực nghiệm kiểm tra
Thực nghiệm tự nhiên
•

Khái niệm: Phương pháp thu thập thơng tin xã hội thông qua việc kiểm tra giả thuyết
này hay giả thuyết khác, để có những tri thức mới có giá trị lý luận hoặc thực tiễn.

•

Yêu cầu:
 Cần xác định được mối quan hệ nhân – quả;

 Phải đặt được giả thuyết;
 Đảm bảo tính khách quan;
 Cần có kinh nghiệm, hiểu tâm lý.
13

v1.0014104216


3.2.3. PHƯƠNG PHÁP PHỎNG VẤN
•

Khái niệm: Là phương pháp thu thập thông tin xã hội thông qua đối thoại theo một
chủ đề, một trật tự nhất định giữa nhà nghiên cứu với khách thể nghiên cứu.

Phỏng vấn thường và phỏng vấn sâu
Phân loại

Phỏng vấn có và khơng tiêu chuẩn hóa
Phỏng vấn nhóm tập trung

•

u cầu
 Nghệ thuật đặt câu hỏi;
 Nghệ thuật lắng nghe;
 Sáng tạo.

14
v1.0014104216



3.2.3. PHƯƠNG PHÁP PHỎNG VẤN (tiếp theo)
•

Ưu điểm
 Thu được thơng tin trực tiếp, bổ ích, lọai bỏ được các sai số trung gian.
 Nhà nghiên cứu có thể kiểm tra thăm dị đối tượng khi thấy thơng tin chưa đủ độ
tin cậy.
 Thu được thơng tin nhiều mặt.

•

Nhược điểm
 Tốn thời gian, cơng sức, kinh phí (xử lý tốn kém, phức tạp).
 Thái độ của người phỏng vấn có thể ảnh hưởng đến độ tin cậy của thông tin.

15
v1.0014104216


3.2.4. PHƯƠNG PHÁP AN-KÉT
•

Khái niệm: Phương pháp thu thập thơng tin xã hội gián tiếp dựa trên bảng hỏi (phiếu
trưng cầu ý kiến).

•

Các loại câu hỏi: Câu hỏi đóng, câu hỏi mở, câu hỏi hỗn hợp, câu hỏi chức năng…


•

Yêu cầu
 Quy chuẩn: Thể hiện được nội dung nghiên cứu, đảm bảo tính logic hợp lý.
 Chọn mẫu đại diện nghiêm ngặt.
 Tập huấn cho cộng tác viên.

•

Ưu điểm
 Tiết kiệm được kinh phí (cùng một lúc thu được ý kiến của nhiều người).
 Thơng tin thu được có độ tin cậy tương đối cao.
 Phù hợp cho những nghiên cứu định lượng.

•

Nhược điểm
 Tốn thời gian cơng sức soạn thảo bảng hỏi.
 Khó khăn khi thu hồi lại bảng hỏi, do đó ảnh hưởng trực tiếp tới tính đại diện của
thông tin.
 Nhiều câu hỏi không trả lời, hạn chế tính đầy đủ của thơng tin…
16

v1.0014104216


3.2.5. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH TÀI LIỆU
•

Khái niệm: Phương pháp thu thập thông tin xã hội dựa trên sự phân tích nội dung

những tài liệu đã có sẵn như tài liệu viết, tài liệu thống kê, tài liệu điện quang, tài liệu
ghi âm…

•

Các phương pháp: Phương pháp phân tích định tính, phân tích định lượng, phân
tích theo nhóm các dấu hiệu, phạm trù, tìm ra mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm
chỉ báo.

•

u cầu chính xác, linh hoạt về:
 Lựa chọn tài liệu;
 Xác định tài liệu là bản chính, bản sao hay dị bản;
 Có thái độ phê phán đối với tài liệu.

•

Ưu điểm
 Tiết kiệm thời gian, cơng sức, kinh phí, nhân lực.
 Thu được thơng tin đa dạng, nhiều mặt; giúp nhà nghiên cứu tìm hiểu những đối
tượng q khứ, hiện tại.

•

Nhược điểm
 Tài liệu ít được phân chia theo dấu hiệu đang cần.
 Thông tin dễ bị chủ quan hóa.
 Khó tổng hợp thơng tin, địi hỏi phải có trình độ cao, tính bảo mật cản trở,…


v1.0014104216

17


3.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC

3.3.1. Quy trình nghiên
cứu khoa học

3.3.2. Xác định vấn đề
nghiên cứu XXH

3.3.3. Xây dựng khung
lý thuyết nghiên cứu
XHH

3.3.4. Chọn phương
pháp điều tra

3.3.5. Xây dựng bảng
câu hỏi

3.3.6. Chọn mẫu trong
nghiên cứu XHH

3.3.7. Tổ chức điều tra
nghiên cứu XHH

3.3.8. Xử lý – phân

tích dữ liệu điều tra
18

v1.0014104216


3.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC
•

Mục đích: Trang bị cho học viên hệ thống tri thức cơ bản về phương pháp điều tra
xã hội học, quy trình của một cuộc điều tra xã hội học, kỹ thuật của một cuộc điều tra
xã hội học, nắm được các bước điều tra, các thao tác chính trong từng giai đoạn.

•

Yêu cầu
 Giảng dạy theo phương pháp cùng tham gia.
 Trang bị cho người học các tri thức cơ bản về: Các phương pháp điều tra xã hội
học, các bước của một cuộc điều tra XHH, các kỹ năng vận dụng các phương
pháp, các quy trình điều tra XHH.
 Giúp học viên xây dựng khả năng nghiên cứu thực tiễn xã hội tại địa phương.
Quy trình nghiên cứu xã hội học

Chuẩn bị
điều tra XHH

Tiến hành
điều tra XHH

Phân tích và

XHH kết quả

19
v1.0014104216


3.3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Thực tế xã hội
Xác định vấn đề
cần nghiên cứu

Tiến hành thu thập
thông tin

Xây dựng khung
lý thuyết, giả thiết

Lựa chọn và tập
huấn điều tra viên

Chọn phương pháp
điều tra
Xây dựng bảng
câu hỏi điều tra

v1.0014104216

Lập biểu đồ
tiến độ điều tra


Xã hội hố kết
quả nghiên cứu

Trình bày báo cáo
kết quả nghiên cứu

Kiểm định giả
thuyết nghiên cứu
Công tác tiền trạm

Chọn mẫu điều tra

Chuẩn bị kinh
phí điều tra

Kết thúc cơng
tác chuẩn bị

Chọn thời điểm
điều tra

Tập hợp tài liệu
xử lý và phân tích

Xử lý và phân
tích thơng tin

20



3.3.2. XÁC ĐỊNH VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC
•

Xác định vấn đề nghiên cứu:
Xác định

Nguồn

•

Đơn đặt hàng

• Mục đích, nội dung;

•

Tự đề xuất

• Đối tượng nghiên cứu;

•

Ngẫu nhiên

• Địa bàn nghiên cứu.

•

Yêu cầu của một đề tài nghiên cứu;


•

Đặt tên đề tài nghiên cứu.

Đề tài
Nghiên cứu cái gì

21
v1.0014104216


3.3.3. XÂY DỰNG KHUNG LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC
•

Căn cứ xây dựng: Đề tài, các lý thuyết, yếu tố khác;

•

Xây dựng giả thuyết nghiên cứu;
Giả thuyết mơ tả
Dự đốn kết quả
nghiên cứu

Giả thuyết giải thích
Giả thuyết xu hướng

•

Thao tác hóa khái niệm:
 Q trình chuyển khái niệm từ: Phức tạp, trừu tượng  cụ thể, đơn giản;

cũ  mới;
 Liên kết các khái niệm;
 Thực hiện các phép biến đổi đối với khái niệm;
 Thực hiện các thao tác lô gic đối với khái niệm;
 Tạo cơ sở để thu thập thông tin.
Dùng phương pháp định lượng đo đạc khái niệm trừu tượng trong nghiên cứu.

•

Xây dựng mơ hình: Thể hiện các yếu tố, đại lượng, các chỉ báo đo lường và mối
quan hệ giữa chúng.
22

v1.0014104216


3.3.4. CHỌN PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRA
Phương pháp trưng cầu ý kiến và phương pháp chuyên gia
Phương pháp trưng cầu ý kiến

Phương pháp chuyên gia

Khái
niệm

Phương pháp tìm hiểu về dư luận
xã hội, về ý kiến công chúng. Các
nhà quản lý đã dựa vào tính năng
của phương pháp trưng cầu ý kiến
để tìm hiểu ý kiến của nhân dân về

một số vấn đề liên quan đến lĩnh
vực quản lý nhà nước.

Phương pháp thu thập thông tin gián
tiếp qua những người trung gian
(người có hiểu biết sâu về vấn đề
nghiên cứu – các chuyên gia).

Cách
thực
hiện

• Trưng cầu tại nhà hay tại nơi • Phỏng vấn những người có am hiểu
làm việc.
hoặc có liên quan đến những thơng
tin về sự kiện.
• Trưng cầu qua bưu điện
• Trưng cầu qua báo chí.
• Trưng cầu theo nhóm.

• Gửi phiếu điều tra (thiết lập bảng
câu hỏi) để thu thập thơng tin liên
quan.
• Thảo luận dưới các hình thức
hội nghị.
23

v1.0014104216



3.3.5. XÂY DỰNG BẢNG CÂU HỎI
•

Khái niệm: Tập hợp gồm nhiều câu hỏi sắp xếp theo một trật tự logic, tâm lý và nội
dung đề ra.

•

Kết cấu
 Mở đầu: Giới thiệu cơ quan thu thập thơng tin, mục đích, kêu gọi sự hợp tác,
hướng dẫn trả lời.
 Phần nội dung chính gồm các câu hỏi nhằm tạo nên luận cứ chứng minh hay bác
bỏ giả thuyết.
 Phần kết luận: Câu hỏi về cá nhân đối tượng được phỏng vấn, cảm ơn về sự
hợp tác.

•

Nội dung câu hỏi
 Mơ tả hiện trạng;
 Nguyên nhân;
 Hậu quả;
 Đánh giá, thái độ, niềm tin, mong muốn;
 Giải pháp.
24

v1.0014104216


3.3.5. XÂY DỰNG BẢNG CÂU HỎI

•

Vai trị
 Là cơng cụ chủ yếu cho nghiên cứu định lượng trong xã hội học thực nghiệm;
 Bảng hỏi là sự thể hiện bề ngồi của chương trình nghiên cứu;
 Là cơng cụ để lưu giữ thông tin và thực hiện việc đo đạc các hiện tượng xã hội;
 Là cơ sở dữ liệu để ta tiến hành xử lý thơng tin.

•

Các loại câu hỏi: Câu hỏi đóng, câu hỏi mở, câu hỏi hỗn hợp, câu hỏi chức năng…

•

Lưu ý với câu hỏi đóng:
 Các phương án trả lời phải là một hệ thống đầy đủ tất cả các khía cạnh của hiện
tượng nghiên cứu.
 Trong đa số các trường hợp, các phương án trả lời cần phải loại trừ lẫn nhau.
 Đối với loại câu hỏi mà chỉ có 2 câu trả lời loại trừ lẫn nhau, nhất thiết không nên
đặt câu hỏi dưới dạng phủ định.

25
v1.0014104216