<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>Đàn ai một tiếng dương tranh</b>

Vietsciences- Trần Văn Khê 06/06/05

<i>Bên tai tơi tới giờ vẫn cịn văng vẳng một câu hát, đó là câu đầu trong bài Thét</i>
<i>nhạc mở màn cho Liên hoan Ca trù toàn quốc 2005 tại Hà Nội, cũng là câu Dương Khuê</i>
<i>mượn làm câu kết trong Đào Hồng Đào Tuyết - bài Hát nói được chọn làm tiết mục bắt</i>
buộc với tất cả các đào nương tham dự Liên hoan. Vì thế trong hai ngày liền tại Văn
Miếu cổ kính đã vang lên khơng biết bao nhiêu lần qua các giọng ca khác nhau cùng một
<i>câu hát: «Đàn ai...».</i>

Hai ngày được sống trọn vẹn trong một bầu không khí tưng bừng mà trang nghiêm,
trong cảnh Hát cửa đình theo phong cách xưa, có trống chiêng liên hồi, trầm hương nghi
ngút, có dâng lễ vật, múa bỏ bộ, múa bát dật. Thật đẹp mắt được ngắm nhìn những vũ nữ
xiêm y lộng lẫy, thật êm tai được thưởng thức những điệu hát cung đàn. Lời thơ hòa với
tiếng nhạc, giọng ca thêm đẹp thêm duyên nhờ cách ém hơi nhả chữ, quyện trong tiếng
đàn khi vê khi vẩy, khi bổng khi trầm, lúc mau lúc chậm, cuốn theo nhịp khoan nhịp dồn
giòn giã của phách con phách cái, tiếng tom chát vừa chấm câu vừa phê phán của trống
chầu. Thật, mà tôi cứ ngỡ như một giấc mơ!

Tôi sẽ khơng tường thuật chương trình mà chỉ muốn ghi lại vài cảm nghĩ về cuộc
Liên hoan đã để lại nhiều ấn tượng trong tôi.

Trước hết, tôi muốn nêu những yếu tố căn bản mà Ca trù có được, đủ điều kiện để
làm hồ sơ đệ trình Unesco xét duyệt vào danh sách những kiệt tác di sản phi vật thể và
truyền khẩu của nhân loại:

<b> 1) Có bề dầy của lịch sử và chiều sâu của nghệ thuật.</b>

<b> 2) Đã có lúc bị chìm trong quên lãng, dù là một nghệ thuật cao siêu và độc đáo</b>
sanh ra từ thuở xa xưa tại Việt Nam chớ khơng du nhập từ nước ngồi.

<b> 3) Chánh quyền rất quan tâm đến việc giữ gìn và phát huy nghệ thuật ca trù:</b>
Unesco sẽ không tôn vinh một nghệ thuật đã khơng cịn chỗ đứng trong xã hội hiện nay.
Trong Liên hoan này, Ca trù được khẳng định là một «di sản phi vật thể quí báu của dân
tộc» và Bộ trưởng Bộ Văn hóa thơng tin đã «giao trách nhiệm cho Cục Nghệ thuật biểu
diễn phối hợp với Sở Văn hố Thơng tin Hà nội, Sở Văn hố Thơng tin Hà Tĩnh tổ chức
Liên hoan Ca trù toàn quốc năm 2000» (phát biểu của Thứ trưởng Bộ Văn hoá Thông tin
Lê Tiến Thọ).

<b> 4) Nghệ thuật Ca trù được quần chúng yêu mến : trong đợt Liên hoan này tại</b>
Khu di tích Nguyễn Du ở Hà Tĩnh (26-27/3/05) và Văn Miếu - Quốc Tử Giám ở Hà Nội
(2-3/4/05) lúc nào cũng đầy nghẹt người đến nghe hát, xem múa.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

quần chúng có thể theo dõi từ xa.

<b> 6) Các nghệ sĩ, chuyên gia cũng thiết tha với việc bảo tồn, phát huy nghệ thuật</b>
<b>Ca trù : Liên hoan đã hội tụ các nghệ nhân cao niên, các nghệ sĩ trung niên và những</b>
mầm non, tất cả trên 70 diễn viên từ 20 CLB Ca trù , cùng các nhà nghiên cứu, sử gia, thi
sĩ yên mến nghệ thuật Ca trù.

<b> 7) Được Quỹ Ford tài trợ: sau khi xem xét và nhìn nhận giá trị đặc biệt của nghệ</b>
<b>thuật Ca trù, quỹ Ford đã tài trợ tổ chức Liên hoan. Sự tài trợ này có giá trị như một cuộc</b>
sơ khảo của Unesco.

Nhiều hình ảnh và âm thanh ghi trong Liên hoan sẽ là những minh họa sống động
cho phần giới thiệu nghệ thuật Ca trù trong hồ sơ đệ trình Unesco.

Trên đây là những điều kiện cần để Ca trù có thể trở thành một «ứng cử viên »
được Unesco xem xét và đánh giá.

Điều đáng mừng là Liên hoan Ca Trù toàn quốc năm 2005 đã cho thấy cái đẹp của
hình thức đi đơi với chiều sâu của nghệ thuật.

Không những nghệ sĩ biểu diễn mặc quốc phục, mà cả Ban giám khảo - từ chánh
khảo PGS.TS Vũ Nhật Thăng đến các ủy viên - đều rất đẹp trong chiếc áo the, đầu chít
khăn đen, cịn các bà mặc áo dài nhung đen, tóc bỏ đi gà. Vũ nữ cũng mặc xiêm y theo
truyền thống, áo năm thân, thắt lưng lụa màu, tay cầm quạt cầm hoa, khi múa Cửa đình đi
chân trần theo đúng nghi lễ ở chốn trang nghiêm. Bàn chân của phụ nữ Việt Nam, cũng
như của phụ nữ nhiều nước châu Á rất đẹp. Đài truyền hình Pháp có lần chỉ quay bàn
chân và bước đi của các thiếu nữ Philipin trong đoàn Bayanihan sang châu Âu biểu diễn
với lời giới thiệu: «Mời q vị xem bàn chân và dáng đi dẹp nhứt thế giới ». Các vũ nữ
Lào, Khmer, Indonesia, Ấn Độ đều đi chân không. Ngắm bàn chân của các cô gái Việt
Nam khi đi tới đi lui, lúc bước qua bước lại, tôi cứ nhớ đến chàng trai trong câu hát
Trống quân «để anh mua gạch Bát Tràng, xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân», nhớ tới
cơ gái Huế «nhón chân bước thuyền» đã làm cho cố Nhạc sĩ Lưu Hữu Phước phải «tình
<i>mơ thương nhớ» trong bài Hương giang dạ khúc.</i>

Theo tôi, mặc quốc phục xưa đâu phải vì muốn giống vua quan thời phong kiến, mà
<b>để cho hình thức phù hợp với nội dung, nghệ thuật được toàn diện từ ngoài đến</b>
<b>trong. Người phương Tây uống rượu champagne bằng ly thủy tinh hay pha lê, uống bia</b>
dùng loại «chope», người Trung Quốc hay Việt Nam thưởng thức trà trong chén nhỏ
bằng đất nung, người Nhựt Bổn nhắm sa kê trong chung sứ nhỏ. Cứ thử uống rượu
champagne trong cái ly giấy, uống bia trong một chén đá, uống trà ngon trong cái tô con
Rồng, nếm sa kê trong chiếc ly chuyên dùng uống rượu đỏ, các bạn sẽ thấy hương vị của
rượu quí trà ngon mất đi rất nhiều.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

nơ..., cịn nhóm kia theo đúng truyền thống: đào nương mặc áo the đen ánh lên sắc đỏ từ
chiếc áo dài bên trong, đầu vấn khăn nhung bng tóc đuôi gà, người đàn đáy và cầm
chầu mặc áo dài khăn đóng, các bạn sẽ có cảm giác khác nhau lắm.

Tôi thấy các nghệ sĩ châu Á đều mặc quốc phục khi biểu diễn nhạc truyền thống. Nghệ sĩ
đàn Gu qin (cổ cầm) Trung Quốc hiện nay luôn mặc áo vạt dài. Cịn các nhạc cơng Việt
Nam, phụ nữ thì mặc áo dài rất đẹp, nhưng nam giới trong khi đánh đàn bầu đàn nhị thổi
sáo lại mặc áo sơ mi quần Tây, cịn khốc thêm áo gilet màu theo kiểu Nga hay dân tộc
Tziganes, tôi cảm thấy chút gì đó chưa ổn.

Trong Liên hoan này, riêng tơi đã có được bốn niềm vui.

Cái vui nhứt là được gặp gỡ và trò chuyện với nhiều bực lão thành trong truyền
thống Ca trù như cụ Chu Hà - nhà văn nhà thơ sáng tác nhiều bài Hát nói trong đó có
<i>Xuân Rồng đã được cố nghệ nhân Quách Thị Hồ trình bày trong đĩa hát của Unesco:</i>
<i>«Đào thắm, mai vàng chung kế hoạch năm năm». Tơi cịn giữ một bài cụ Chu Hà viết</i>
tặng tơi qua giọng ca của cụ bà Quách Thị Hồ:

<i>Trần ai bay bổng sơn khê</i>

<i> Hồn say nghệ thuật vì quê hương mình.</i>

Nghệ nhân Ngơ Trọng Bình, thành viên Ban giám khảo, người thạo cách cầm chầu và
<i>chuyên đàn đáy, đã tức hứng đặt một bài Mưỡu và Hát nói Duyên nợ ca trù, rồi chép tay </i>
tặng tôi ngay trong Liên hoan:

<i> Ôm đàn từ thuở mười ba</i>

<i> Lời ca nhịp phách giao hoà tiếng tơ.</i>
<i> ……….</i>

<i> Tay phách kia chưa lặng tiếng im hơi</i>
<i> Thì đàn đáy tang tình cịn góp mặt</i>
<i> Nắn phím tơ rung, âm giai dìu dặt</i>

<i> Cùng hoà chung mưỡu, nói, thiên thai</i>
<i> Ca trù nay đã tái lai..</i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Cái vui thứ nhì là được gặp những người nước ngoài mê Ca trù. Giáo sư Hàn
Quốc Chun In Pyong không biết tiếng Việt mà vẫn theo dõi Liên hoan suốt hai ngày, sau
đó cịn đến nghe tơi thuyết trình cả một ngày về lịch sử, truyền thuyết và những nét đặc
thù của Ca trù tại Viện Âm nhạc. Ông ngạc nhiên vì Ca trù đem lại cho ơng cảm giác
quen thuộc chứ không xa lạ. Tôi trả lời rằng từ hơn 20 năm nay tôi đã để ý trong cấu trúc
thang âm Ca trù và cấu trúc thang âm điệu thức Kye-myong-Jo trong dân ca và bộ môn
Pansori của Triều Tiên có điểm giống nhau. Điều này làm ơng thú vị vì được gợi đến một
hướng nghiên cứu đối chiếu trong ngôn ngữ âm nhạc.

Người thứ hai là ngài đại diện Quỹ Ford. Tại Festival Huế năm ngối, ơng đã đến
khán đài Ngọ Mơn chào tơi và nói bằng tiếng Việt: «Thầy khơng nhớ em chớ em vẫn nhớ
thầy. Em là Michael đã học 40 tiết nhạc Việt Nam với thầy tại Đại học Honolulu năm
1988». Trong Liên hoan này ông ngồi ngay bên cạnh tôi. Khi tôi ngỏ lời cám ơn Quỹ
Ford đã tài trợ cho chương trình «Đào tạo diễn viên ca trù trẻ» năm 2002 và nay lại tài trợ
cho Liên hoan Ca trù toàn quốc, ông mỉm cười: «Thật ra Quỹ Ford phải cám ơn thầy.
Nhờ bài giảng của thầy tại Đại học Honolulu mà em say mê Ca trù từ năm 1988. Mãi đến
gần đây em mới có dịp thực hiện ý nguyện của mình là làm gì đó giúp cho nghệ thuật Ca
trù đừng bị chìm vào qn lãng». Tơi xúc động khơng ngờ cậu sinh viên trẻ người Mỹ
học tôi từ 18 năm trước vẫn cịn nhớ thầy, cũng khơng ngờ bài giảng sơ lược của tôi về
Ca trù tại Honolulu lại có hiệu quả đến vậy.

Niềm vui thứ ba là tôi được mời phát biểu hai lần tại Liên hoan, trước một cử tọa
toàn cỡ chuyên gia về ca trù. Chưa bao giờ phát biểu mà lịng tơi lo âu như lần này, vậy
nên tơi đã mở đầu: «Tơi là người «ngoại đạo», sanh trưởng tại làng Vĩnh Kim, tỉnh Tiền
Giang, vùng lưu vực sông Cửu Long, trong một gia đình bốn đời chuyên nhạc tài tử miền
Nam, sống tại nước ngoài trên 55 năm, chỉ bắt đầu học Ca trù với các nghệ nhân Quách
Thị Hồ, Nguyễn Thị Phúc, Đinh Khắc Ban, nhà thơ Trúc Hiền, học vội vàng mà chưa bao

giờ được thực nghiệm. Nhưng trước cử toạ tồn người nước ngồi, tại các trường Đại
học, tơi mạnh dạn nói về Ca trù, vì thính giả khơng ai biết gì về Ca trù cả và vốn hiểu biết
hạn chế của tôi cũng đủ để thuyết phục họ. Nay phải nói về những nét độc đáo trong nghệ
thuật Ca trù trước một cử toạ nhiều chuyên gia như hôm nay, tơi có cảm giác mình đang
«đánh trống trước cửa nhà sấm, múa búa trước cửa Lỗ Bang»! Nếu tôi có nói đều chi
chưa đúng xin q vị thẳng thắn chỉnh những sai lầm của tôi. Tôi rất vui và sẵn sàng lĩnh
giáo». Thật may, sau buổi họp tôi được vài vị cho rằng những điều tơi nói khơng sai !

Niềm vui thứ tư của tôi là trong khung cảnh tráng lệ của Văn Miếu, cháu Thúy
<i>Hoà đã hát tặng tơi bài Mưỡu và Hát nói Nghĩ thay viết thế của Nguyễn Thị Đoan - một</i>
người bạn q của tơi nay đà q vãng - đã viết «trêu» tơi từ năm 1995:

<i>(Mưỡu) Thế gian nghĩ cũng nực cười</i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

<i> Mình chưa kịp viết, viết thay cho mình ;</i>
<i>(Nói) Thơ một túi nhàn du miền châu Úc</i>
<i> Đàn Bá Nha dạo khúc tính tình tang</i>
<i> Ngắm núi sơng, đùa với gió trăng</i>
<i> Thiếu tri kỷ, tri âm vui chẳng vẹn.</i>
<i> ……….. </i>
<i> ...Chung tình ấy, người xưa âu cũng thế</i>
<i> Say men tình đâu phải chỉ riêng Ta</i>
<i> Ai ơi ! Có thấu chăng là…</i>

Nhớ lại năm 1976, khi ghi âm tiếng hát của cụ Quách Thị Hồ, tiếng đàn đáy của
ông Đinh Khắc Ban, tiếng trống chầu của cụ Trúc Hiền để làm đĩa hát cho Unesco, lịng
tơi se thắt vì nghĩ rằng mình chỉ ghi lại chút hương thừa của những đóa hoa sắp tàn trên
một cành cây khô cằn cỗi.

Trở lại Hà nội năm nay không ngờ tôi được thấy nghệ thuật Ca trù như đoá hoa

tưởng sắp tàn mà lại thắm tươi, cành cây xưa cằn cỗi nay chứa đầy nhựa sống. Trên cành
cây có bao nụ non, có nụ đã nở thành hoa và nhiều nụ sắp nở thành hoa. Nói như Hồng
Cầm :

<i> Được một cơn mưa mới</i>
<i>Ươm mầm non sắp thui. </i>

Và câu hát xưa tưởng chừng chìm nghỉm trong âm thanh cuộc sống hiện đại, nay
lại được các ca nương trẻ hát lên, vang vọng mãi trong tai người mộ điệu Ca trù :

<i>Đàn ai một tiếng dương tranh...</i>

</div>

<!--links-->