ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
Ệ

Ệ

Ọ

Ọ

Ể

NGUYỄN THỊ HUYỀN VÂN

ĐỘNG CỦA DU LỊ

ĐẾN KINH TẾ - XÃ HỘI

TẠI TỈNH QUẢNG NINH

LUẬN ÁN TIẾ SĨ

ỆT NAM HỌC

Hà Nội - 2018


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
Ệ

Ệ

Ọ

Ọ

Ể

NGUYỄN THỊ HUYỀN VÂN

ĐỘNG CỦA DU LỊ

ĐẾN KINH TẾ - XÃ HỘI

TẠI TỈNH QUẢNG NINH
Chuyên ngành: Việt Nam học
Mã số: 62220113

LUẬN ÁN TIẾ SĨ
GƢỜ

ỆT NAM HỌC

ƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS.TRẦN THỊ MINH HÒA

Hà Nội – 2018


LỜ

Đ


Tơi cam đoan cơng trình nghiên cứu này là của riêng tơi, khơng sao chép từ
các cơng trình nghiên cứu khác. Nguồn số liệu sử dụng trong nghiên cứu này là
trung thực, đáng tin cậy. Tôi là ngƣời trực tiếp xây dựng bảng hỏi và thực hiện
phỏng vấn sâu. Các ý kiến khoa học nêu trong luận án đƣợc tác giả kế thừa và
trích nguồn theo đúng quy định.

Tác giả luận án

Nguyễn Thị Huyền Vân


LỜ

Ơ

Để hoàn thành luận án này, ngoài sự nỗ lực, cố gắng của bản thân, tôi đã
nhận đƣợc sự giúp đỡ nhiệt tình, sự chỉ bảo sâu sắc, những định hƣớng quý báu
của PGS.TS Trần Thị Minh Hòa, cán bộ hƣớng dẫn khoa học của luận án. Tôi
xin gửi lời cảm ơn sâu sắc, chân thành nhất đến cô, ngƣời luôn đồng hành, chỉ
bảo, hƣớng dẫn cho tôi trong suốt q trình thực hiện luận án.
Tơi xin gửi lời cám ơn đến các thầy cô, các nhà khoa học, các cán bộ… của
Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội đã luôn
giúp đỡ, chỉ bảo, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hồn thành luận án.
Tơi cũng xin gửi lời cám ơn sâu sắc đến các thầy cô trong Khoa Việt Nam
học và tiếng Việt, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, nơi tôi công
tác đã luôn động viên, giúp đỡ, sẻ chia, đóng góp những ý kiến quý báu trong
q trình tơi thực hiện luận án.
Xin cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của các cơ quan, Sở, Ban, Ngành, của các
cán bộ quản lý, các chuyên gia du lịch, kinh tế, xã hội… và đặc biệt là sự giúp

đỡ, những tình cảm chân thành của ngƣời dân Quảng Ninh trong q trình tơi
nghiên cứu thực địa, thực hiện điều tra khảo sát số liệu. Nếu khơng có sự giúp đỡ
nhiệt tình đó thì luận án này đã không thể đạt đƣợc kết quả nhƣ hiện nay.
Cuối cùng, tơi xin chân thành cám ơn gia đình, ngƣời thân, bạn bè đã ln
động viên, khuyến khích, chia sẻ với tôi trong suốt thời gian qua.
Một lần nữa, tôi xin chân thành cám ơn!

Tác giả luận án

Nguyễn Thị Huyền Vân


MỤC LỤC

DANH MỤC BẢNG ..................................................................................................3
DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ ..............................................................................4
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................6
1.Lý do chọn đề tài ......................................................................................................6
2.Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................................8
3.Câu hỏi nghiên cứu ..................................................................................................8
4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................8
5.Đóng góp của luận án ...............................................................................................9
6.Bố cục của luận án ...................................................................................................9
ƢƠ G 1.

ỔNG QUAN VẤ

ĐỀ NGHIÊN CỨU,

Ơ SỞ LÝ LUẬN VÀ


ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU .......................................................................................10
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu .........................................................................10
1.1.1. Nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế ..................................................10
1.1.2. Nghiên cứu tác động của du lịch đến xã hội ...................................................14
1.1.3. Nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội .....................................21
1.1.4. Một số cơng trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài trên địa bàn Quảng Ninh.....23
1.1.5. Nhận xét tình hình nghiên cứu vấn đề và các khoảng trống cần nghiên cứu .26
1.2. ơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................27
1.2.1. Một số khái niệm cơ bản .................................................................................27
1.2.2. Cách tiếp cận và lý thuyết nghiên cứu ............................................................34
1.2.3. Phương pháp nghiên cứu của luận án ............................................................44
1.3. Tổng quan địa bàn nghiên cứu tỉnh Quảng Ninh .........................................50
1.3.1. Vị trí địa lý ......................................................................................................50
1.3.2. Nguồn lực tự nhiên ..........................................................................................52
1.3.3. Nguồn lực văn hóa ..........................................................................................55
1.3.4. Nguồn lực kinh tế ............................................................................................61
1.3.5. Nguồn lực khác ...............................................................................................62
Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................................67
ƢƠ G 2.

Ả

S

ĐỘNG CỦA DU LỊ

HỘI TỈNH QUẢNG NINH TỪ Ă

2001 ĐẾ


1

Ă

ĐẾN KINH TẾ - XÃ
2016 .............................68


2.1.

ác động của du lịch đến tổng thể nền kinh tế - xã hội của tỉnh Quảng

Ninh ..........................................................................................................................68
2.1.1.Tác động tích cực .............................................................................................68
2.1.2.Tác động tiêu cực .............................................................................................89
ác động của du lịch đến đời sống kinh tế - xã hội của ngƣời dân tỉnh

2.2.

Quảng Ninh ..............................................................................................................95
2.2.1. Kinh doanh du lịch cải thiện đời sống kinh tế hộ gia đình .............................95
2.2.2. Sự thay đổi trong đời sống văn hóa xã hội của người dân .............................99
2.2.3. Tình hình sử dụng ngoại ngữ của người dân .. Error! Bookmark not defined.
2.2.4. Sự thay đổi cơ sở hạ tầng của địa phương...... Error! Bookmark not defined.
2.2.5. Sự thay đổi của môi trường, cảnh quan sống . Error! Bookmark not defined.
2.3.Tổng hợp đánh giá tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội tại Quảng Ninh .....112
Tiểu kết chƣơng 2 ..................................................................................................113
ƢƠ G 3. XU


ƢỚ G

ĐỘNG CỦA DU LỊ

ĐẾN KINH TẾ - XÃ

HỘI TẠI TỈNH QUẢNG NINH VÀ MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ ĐẾ

Ă

2025 .........................................................................................................................115
3.1.Quan điểm, mục tiêu, định hướng phát triển du lịch của tỉnh Quảng Ninh ......115
3.2.Xu hướng tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội tại tỉnh Quảng Ninh ........117
3.3. Một số khuyến nghị đề xuất cho Tỉnh Quảng inh đến năm 2025 ...........123
3.3.1. Cơ sở để đề xuất các khuyến nghị .................................................................123
3.3.2. Nhóm khuyến nghị dưới góc độ kinh tế .........................................................123
3.3.3. Nhóm khuyến nghị dưới góc độ xã hội..........................................................128
3.3.4. Nhóm khuyến nghị khác ................................................................................131
KẾT LUẬN ............................................................................................................134
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN...137
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................138
Ụ LỤ

2


D

Ụ BẢ G


Bảng 1.1. Tác động kinh tế của du lịch ................................................................39
Bảng 1.2. Tác động xã hội của du lịch .................................................................43
Bảng 1.3. Cơ cấu phiếu điều tra đánh giá tác động của du lịch đến kinh tế - xã
hội của tỉnh Quảng Ninh ......................................................................................46
Bảng 1.4. Khách du lịch đến Quảng Ninh từ 2001 đến 2016 ..............................65
Bảng 1.5. Điểm tuyến du lịch Quảng Ninh ..........................................................66
Bảng 2.1. Tổng hợp đóng góp của du lịch vào GDP tỉnh Quảng Ninh năm 2015...... 68
Bảng 2.2. GRDP ngành Du lịch Quảng Ninh giai đoạn 2001 đến năm 2016......69
Bảng 2.3. Tình hình khách quốc tế, nội địa đến Quảng Ninh giai đoạn 2001 2016 ......................................................................................................................71
Bảng 2.4. Danh mục dự án kêu gọi đầu tƣ về lĩnh vực Dịch vụ Du lịch, Thƣơng
mại giai đoạn 2016 – 2020 ...................................................................................74
Bảng 2.5. Số lƣợng lao động theo ngành của tỉnh Quảng Ninh 2001 - 2016 ......84
Bảng 2.6. Tỷ trọng lao động ngành Du lịch trong tổng số lao động ngành Dịch
vụ tỉnh Quảng Ninh giai đoạn 2001 – 2016 .........................................................85
Bảng 2.7. Những ngành đƣợc định hƣớng có tỷ lệ lựa chọn cao nhất .................87
Bảng 2.8. Đóng góp của thu nhập từ du lịch trong tổng thu nhập hộ gia đình ở
Thƣợng n Cơng, Hạ Long, Móng Cái .............................................................95
Bảng 2.10. Thực trạng sử dụng ngoại ngữ của hộ kinh doanh du lịch ..............104
Bảng 2.11. Thực trạng sử dụng ngoại ngữ hộ không kinh doanh du lịch ..........105
Bảng 2.12. Đánh giá của ngƣời dân về chất lƣợng hạ tầng tại địa bàn..............107

3


DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ
Sơ đồ 1.1. Sơ đồ mối quan hệ giữa các nhóm nhân tố trong quá trình phục vụ du
khách .........................................................................................................................28
Sơ đồ 1.2. Khung lý thuyết của luận án ....................................................................49
Biểu đồ 2.1. Tƣơng quan giữa GRDP ngành Du lịch và GRDP tỉnh Quảng Ninh giai
đoạn 2001 đến 2016 ..................................................................................................69

Biểu đồ 2.2. Sự tham gia của hộ khơng kinh doanh du lịch vào tổ chức dịng họ..100
Biểu đồ 2.3. Sự tham gia của hộ kinh doanh du lịch vào tổ chức dòng họ.............100
Biểu đồ 2.4. Sự tham gia vào tổ chức xã hội trƣớc đây và hiện nay của hộ kinh
doanh du lịch tại Quảng Ninh .................................................................................101
Biểu đồ 2.5. Sự thay đổi đối tƣợng thờ cúng của hộ kinh doanh du lịch tại tỉnh
Quảng Ninh .............................................................................................................102

4


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

GDP

: Tổng sản phẩm quốc nội

GRDP

: Tổng sản phẩm trên địa bàn

KVH

: Khu vực học

KT – XH

: Kinh tế - xã hội

OCOP


: Mỗi xã phƣờng một sản phẩm

VHTTDL

: Văn hóa, Thể thao và Du lịch

UBND

: Ủy ban Nhân dân

WTTC

: Hội đồng Du lịch và Lữ hành Thế giới

XHH

: Xã hội học

5


Ở ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Phát triển các ngành dịch vụ là xu hƣớng phát triển kinh tế hiện nay của thế
giới. Du lịch là một ngành dịch vụ khơng chỉ đem lại hiệu quả kinh tế mà cịn thúc
đẩy các ngành kinh tế khác phát triển, do đó du lịch có vai trị đặc biệt trong sự phát
triển kinh tế của nhiều quốc gia. Theo Hội đồng Du lịch và Lữ hành Thế giới
(WTTC), năm 2016, du lịch và lữ hành tồn cầu đóng góp trực tiếp vào GDP hơn
2,3 nghìn tỷ USD (tƣơng đƣơng 3,1%) và trực tiếp tạo ra gần 109 triệu việc làm
(chiếm 3,6% tổng việc làm trên tồn thế giới). Tính cả tác động gián tiếp và lan tỏa,

năm 2016, tổng đóng góp của du lịch và lữ hành cho nền kinh tế toàn cầu lên đến
hơn 7,6 nghìn tỷ USD (10,2%) và tổng đóng góp vào việc làm hơn 292 triệu việc
làm (chiếm 9,6%) [34]. Nhƣ vậy, cứ 10 việc làm (cả trực tiếp và gián tiếp) trên tồn
cầu thì có một việc làm trong ngành Du lịch. Năm 2016, giá trị xuất khẩu du lịch
tồn cầu đạt hơn 1,4 nghìn tỷ USD, chiếm 6,6% tổng giá trị xuất khẩu và gần 30%
tổng giá trị xuất khẩu dịch vụ của thế giới. Đầu tƣ du lịch và lữ hành là 806,5 tỷ
USD, chiếm 4,4% tổng đầu tƣ của toàn bộ nền kinh tế thế giới [34].
Ở Việt Nam, ngành Du lịch cũng có những bƣớc phát triển nhanh chóng
trong những năm qua. Việt Nam đang là nƣớc có tốc độ phát triển du lịch thứ 6 trên
toàn Thế giới. Năm 2016, du lịch Việt Nam đã ghi dấu ấn khi lần đầu tiên đón hơn
10 triệu lƣợt khách quốc tế (tăng 26% so với năm 2015) và cũng là lần đầu tiên
lƣợng khách quốc tế đến tăng trên 2 triệu lƣợt trong một năm. Cùng với đó, ngành
đã phục vụ 62 triệu lƣợt khách du lịch nội địa; tổng thu từ khách du lịch đạt hơn 400
nghìn tỷ đồng [34]. Bên cạnh những đóng góp khơng nhỏ đó, sự phát triển du lịch
cũng đem lại những tác động không mong muốn cho nền kinh tế địa phƣơng, đó
chủ yếu là những tác động do tính thời vụ trong du lịch, sự khơng ổn định của nhu
cầu và thị trƣờng khách du lịch.
Du lịch vừa có đặc điểm của một ngành kinh tế, vừa có đặc điểm của một
ngành xã hội. Sự phát triển du lịch ở bất kỳ địa phƣơng nào cũng sẽ đem lại những
lợi ích tích cực và cũng gây ra những tác động tiêu cực đến xã hội của địa phƣơng
đó. Những tác động xã hội của du lịch đã đƣợc nhiều cơng trình khoa học đề cập

6


đến, đó là sự biến đổi trong nhận thức của ngƣời dân, sự biến chuyển trong văn hóa,
giáo dục, tổ chức xã hội… và có thể diễn biến theo cả chiều hƣớng tốt và chiều
hƣớng xấu. Do đó, nhận thức đƣợc những tác động kinh tế, xã hội của du lịch để
biết đƣợc những tác động tiêu cực và hạn chế là một yêu cầu bức thiết trong quá
trình phát triển của những quốc gia, những địa phƣơng lựa chọn du lịch là ngành

kinh tế mũi nhọn. Một số tác động này mang tính đặc thù, bởi du lịch vốn là một
hiện tƣợng văn hóa, xã hội, mà mỗi địa phƣơng sẽ có một nền tảng kinh tế, xã hội,
văn hóa khác nhau. Do đó, tác động kinh tế - xã hội của du lịch ở mỗi địa phƣơng,
mỗi quốc gia sẽ vừa có nét chung vừa có những đặc điểm riêng. Vì thế, nghiên cứu
tác động của du lịch đến KT-XH tại một địa phƣơng với hƣớng tiếp cận khu vực học là
vấn đề cần quan tâm hiện nay.
Quảng Ninh, với nguồn tài nguyên du lịch phong phú, nổi tiếng trong nƣớc và
thế giới, ngành Du lịch của Tỉnh đã thu đƣợc nhiều kết quả trong những thập kỷ vừa
qua. Trong giai đoạn hiện nay, đối mặt với những thách thức của sự phát triển kinh tế
“nâu”, nhận thấy đƣợc những cơ hội phát triển mới mà du lịch có thể đem lại cho địa
phƣơng, tỉnh Quảng Ninh đã định hƣớng phát triển du lịch thành ngành kinh tế mũi
nhọn trong chiến lƣợc phát triển kinh tế từ “nâu” sang “xanh” của Tỉnh. Nhờ đó, ngành
Du lịch Quảng Ninh đang đứng trƣớc cơ hội phát triển vƣợt bậc. Vì thế, trong vài năm
gần đây, tốc độ tăng trƣởng trung bình ngành Du lịch của Tỉnh ln trên 10%/năm. Du
lịch phát triển khơng chỉ đem lại lợi ích cho nền kinh tế của Tỉnh, mà nó cịn đem lại
những thay đổi không nhỏ cho đời sống ngƣời dân địa phƣơng. Bên cạnh các tác động
tích cực, du lịch cũng là nguyên nhân gây nên một số tác động tiêu cực đến KT-XH tại
đây. Nghiên cứu tác động của du lịch đến KT-XH tại tỉnh Quảng Ninh trong một giai
đoạn dài, với hƣớng tiếp cận khu vực học để có thể nhận thức đƣợc những tác động của
du lịch theo 2 khía cạnh: Tác động đến tổng thể KT-XH của Tinh, và tác động đến đời
sống của ngƣời dân tại đây, nhìn nhận tính tích cực và tiêu cực của các tác động đó, là
cơ sở khoa học cho các hoạch định chính sách, chiến lƣợc phát triển của ngành Du lịch,
của KT-XH tỉnh Quảng Ninh trong giai đoạn tiếp theo đang là một yêu cầu cần thiết.
Tuy nhiên, cho đến nay, phần lớn các cơng trình nghiên cứu đến tác động du
lịch tại Quảng Ninh chủ yếu là nghiên cứu tác động của du lịch đến chỉ môi trƣờng

7


tự nhiên, kinh tế hay xã hội, một số công trình chỉ nghiên cứu ở thành phố Hạ Long,

nhiều cơng trình khơng cịn mang tính thời sự. Vì thế nghiên cứu sinh đã chọn đề tài
“Tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội tại tỉnh Quảng Ninh” là đề tài luận án của
mình. Kết quả nghiên cứu này là cơ sở khoa học và thực tiễn để Tỉnh đƣa ra các
định hƣớng, chiến lƣợc, chính sách phát triển phù hợp trong các giai đoạn tiếp theo.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu thực trạng tác động của du lịch đến KT-XH của tỉnh Quảng
Ninh đƣa ra dự báo xu hƣớng tác động và các khuyến nghị cho Tỉnh đến năm 2025.
3. Câu hỏi nghiên cứu
Với đề tài nghiên cứu tác động của du lịch đến KT-XH tỉnh Quảng Ninh,
Luận án đặt ra các câu hỏi nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu nhƣ sau:
Thứ nhất, du lịch tác động đến kinh tế - xã hội của một địa phƣơng nhƣ thế
nào? Trả lời cho câu hỏi này, Luận án cần chỉ ra đƣợc những khía cạnh về mặt kinh
tế và những khía cạnh về mặt xã hội mà du lịch có thể tác động đến trong một khu
vực, bao gồm cả những tác động tích cực và tiêu cực.
Thứ hai, trong trƣờng hợp tỉnh Quảng Ninh, những tác động đó thể hiện nhƣ
thế nào? Từ những lý luận đƣợc xây dựng trên, Luận án dựa vào điều kiện thực tế
của tỉnh Quảng Ninh, phân tích, so sánh, đối chiếu để thấy đƣợc sự phát triển của
ngành Du lịch đã, đang tác động đến những khía cạnh nào của kinh tế, xã hội Tỉnh
và những tác động đó là tích cực hay tiêu cực.
Thứ ba, xu hƣớng tác động của du lịch đến KT-XH của một địa phƣơng là
thế nào? Và làm thế nào để phát huy những tác động tích cực và hạn chế những tác
động tiêu cực? Từ quá trình và kết quả nghiên cứu Luận án đƣa ra xu hƣớng tác
động của du lịch đến KT-XH của một địa phƣơng, cụ thể là tỉnh Quảng Ninh và từ
đó đƣa ra một số khuyến nghị với nhà quản lý để phát huy những tác động tích cực
và hạn chế những tác động tiêu cực của du lịch trong giai đoạn 2017 đến 2025.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Luận án có đối tƣợng nghiên cứu là tác động của du lịch đến KT-XH của
tỉnh Quảng Ninh.

8



Về phạm vi nghiên cứu có ba phạm vi sau:
- Phạm vi về nội dung: Luận án chỉ nghiên cứu tác động của du lịch đến
KT-XH theo 2 khía cạnh: tác động đến tổng thể KT-XH của tỉnh Quảng Ninh và tác
động đến đời sống KT-XH của ngƣời dân tại tỉnh Quảng Ninh. Trong đó, tác động
của du lịch đến văn hóa và mơi trƣờng cũng đƣợc đề cập nhƣng trong phạm vi là
các thành tố của xã hội và gọi chung là tác động xã hội.
- Phạm vi về khơng gian: Tỉnh Quảng Ninh. Trong đó, nghiên cứu thực địa
tác động của du lịch đến đời sống kinh tế - xã hội của ngƣời dân đƣợc thực hiện tại
3 địa bàn: Thành phố ng Bí (xã Thƣợng n Cơng), thành phố Hạ Long (phƣờng
Bãi Cháy) và thành phố Móng Cái (phƣờng Trần Phú và phƣờng Trà Cổ).
- Phạm vi về thời gian: Số liệu nghiên cứu từ năm 2001 đến năm 2016, đƣa
ra giải pháp và khuyến nghị đến năm 2025.
5. Đóng góp của luận án
Về mặt lý luận, luận án đã tổng quan lý luận về sự tác động của du lịch đến
KT-XH của một địa phƣơng, đƣa ra khung lý thuyết phân tích tác động đó theo
hƣớng nghiên cứu khu vực học, bao gồm cả đời sống KT-XH của cộng đồng dân cƣ
và cả nền kinh tế, xã hội của địa phƣơng.
Về mặt thực tiễn, luận án đánh giá những tác động của du lịch đến KT-XH
của tỉnh Quảng Ninh. Từ những đánh giá đó đƣa ra các giải pháp và khuyến nghị để
phát huy những tác động tích cực và hạn chế những tác động tiêu cực của du lịch
đến KT-XH Tỉnh đến năm 2025.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung luận án đƣợc chia là 3 chƣơng nhƣ sau:
- Chƣơng 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu, cơ sở lý luận và địa bàn nghiên cứu
- Chƣơng 2: Khảo sát tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội tại tỉnh
Quảng Ninh giai đoạn từ năm 2001 đến năm 2016.
- Chƣơng 3: Xu hƣớng tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội tỉnh Quảng
Ninh và một số khuyến nghị đến năm 2025.


9


ƢƠ G 1. Ổ G QU

Ấ ĐỀ G
ĐỊ B

G

Ê
Ê

ỨU, Ơ SỞ LÝ LUẬ
ỨU

1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
Trong những năm gần đây, vấn đề phát triển du lịch và tác động của du lịch
đến kinh tế, xã hội, văn hóa, mơi trƣờng tự nhiên... đƣợc nhiều nhà khoa học trong
và ngồi nƣớc quan tâm nghiên cứu. Trong khn khổ của đề tài nghiên cứu, Luận
án đã tổng hợp các cơng trình liên quan đến đề tài theo 4 nhóm là: Các cơng trình
nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế, các cơng trình nghiên cứu tác động của
du lịch đến xã hội, các cơng trình nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế - xã
hội và nhóm các cơng trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ở tỉnh Quảng Ninh. Từ
đó, Luận án phát hiện các khía cạnh nghiên cứu mới cho đề tài, đồng thời kế thừa
những nền tảng lý thuyết của các cơng trình khoa học trƣớc đây.
1.1.1. Nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế
Vấn đề nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế đƣợc đề cập trong nhiều
cuốn sách và giáo trình trong và ngồi nƣớc. Cuốn Tourism, the international

business (Du lịch, kinh doanh quốc tế) của Robert Christie Mill (1990) có thể là một
trong những cuốn sách sớm nhất nghiên cứu đến vấn đề này. Cuốn sách đã trình bày
chi tiết về lịch sử ngành Du lịch, thảo luận về các vấn đề hiện tại và tƣơng lai phát
triển của “ngành công nghiệp” du lịch. Tác giả mơ tả, phân tích hoạt động du lịch
dựa vào việc nghiên cứu du khách, ngành giao thông vận tải và cả các tổ chức du
lịch tƣ nhân và công cộng và chứng minh rằng du lịch là một ngành kinh doanh
quốc tế. Sau đó, tác giả dựa trên sự hiểu biết này để phân tích nhấn mạnh tầm quan
trọng của việc phát triển điểm đến cho các nhà khai thác kinh doanh quốc tế trong
ngành Du lịch, từ đó thấy đƣợc sự ảnh hƣởng của du lịch đến cán cân thƣơng mại
của quốc gia. Và cuối cùng là các yêu cầu cần thiết để quản lý du lịch điểm đến và
tiếp thị du lịch thành công trong giai đoạn hiện nay và hai mƣơi năm đầu thế kỷ 21
trong bối cảnh thay đổi của dân số, thu nhập và thời gian rỗi [57].
Tác giả Khadka.K.R (1996) đã xuất bản cuốn The economic impact of
tourism in the Asian region (Tác động kinh tế của du lịch ở khu vực châu Á), cuốn

10


sách đã phân tích tổng quan về du lịch quốc tế, đƣa ra một số định nghĩa về du lịch,
ngành Du lịch, làm rõ các quan điểm phát triển du lịch và xác định khuôn khổ lý
thuyết về du lịch thông qua các chỉ tiêu số nhân du lịch, đo lƣờng sự rị rỉ du lịch
thơng qua các chỉ tiêu du lịch dựa trên sản phẩm du lịch và doanh thu du lịch. Trên
cơ sở thực trạng phát triển du lịch châu Á và khn khổ lý thuyết đó, tác giả đã
phân tích đƣợc tác động của du lịch lên nền kinh tế của khu vực châu Á nhƣ: Ảnh
hƣởng của chi tiêu du lịch đến tổng sản phẩm quốc dân, hoạt động xuất khẩu, doanh
thu ngành, việc làm, phân phối sản phẩm [63].
Cuốn Tourism Economics Impact Analysis (Phân tích tác động kinh tế của
du lịch) của tác giả Matias.A, P.Nijikamp và M.Sarmento (2011) đã trình bày lý
thuyết và phân tích hiệu suất kinh tế của ngành Du lịch; đồng thời phân tích thực
trạng tác động của ngành Du lịch đến Huelva, một điểm du lịch của Tây Ban Nha.

Bằng việc phân tích mối quan hệ giữa du lịch và di cƣ, thông qua phƣơng pháp tiếp
cận tƣơng quan động của thu nhập du lịch ở Thụy Sĩ và mô hình động của tăng
trƣởng kinh tế ở các nền kinh tế nhỏ tập trung phát triển du lịch, tác giả đã phân tích
các tác động của du lịch đến tăng trƣởng kinh tế. Ngồi ra, tác giả cịn trình bày và
phân tích tác động của nhu cầu du lịch thơng qua nghiên cứu trƣờng hợp ở Đức và
Thổ Nhĩ Kỳ [56].
Bên cạnh các cuốn sách nghiên cứu tác động kinh tế của du lịch thì cũng có
rất nhiều bài báo khoa học, cơng trình nghiên cứu khoa học có giá trị cao viết về đề
tài này.
Bài nghiên cứu Economic impacts of tourism (Tác động kinh tế của du lịch)
của Daniel J.Stynes (1999) đã chỉ ra những tác nhân cơ bản của tác động kinh tế của
du lịch, du lịch đã tác động đến kinh tế nhƣ thế nào, phƣơng pháp đo lƣờng tác động
đó. Từ đó tác giả cũng đƣa ra quy trình khi nghiên cứu tác động kinh tế của du lịch
đƣợc thực hiện theo những bƣớc nào, cách phân tích đánh giá tác động đó nhƣ thế
nào. Đây có thể coi nhƣ là một bài nghiên cứu khung cho các cơng trình nghiên cứu
khoa học theo hƣớng này [60].
Nghiên cứu Understanding the Economic Impact of Tourism (Hiểu về tác
động kinh tế của du lịch) của Ennew (2003) đã khẳng định trên thực tế động cơ chi

11


phối cho phát triển du lịch đó là lợi ích kinh tế (nhƣ tạo ra nhiều việc làm, nâng cao
thu nhập và hoạt động xuất khẩu), nhƣng để đạt đƣợc điều đó cần rất nhiều chi phí ở
nhiều nguồn khác nhau. Từ đó, tác giả phân tích các loại tác động khác nhau của du
lịch lên nền kinh tế bao gồm tác động trực tiếp, gián tiếp và hiệu ứng. Tác giả cũng
đƣa ra khn khổ các mơ hình kỹ thuật kinh tế lƣợng để lƣợng hóa những tác động
kinh tế của ngành Du lịch [52].
Ở nƣớc ta, cũng có các cơng trình, đề tài nghiên cứu, luận án, các bài báo
khoa học nghiên cứu, đề cập đến sự tác động của du lịch đến kinh tế.

Luận án Kinh tế Tác động của ngành du lịch đến tăng trưởng kinh tế ở tỉnh
Thừa Thiên Huế của Nguyễn Hồ Minh Trang (2014) đã đƣa ra cơ sở lý thuyết và
mơ hình kiểm tra, đo lƣờng tác động của ngành Du lịch đến tăng trƣởng kinh tế. Từ
mơ hình này áp dụng, phân tích thực trạng của tỉnh Thừa Thiên Huế với 3 nội dung
chính là kiểm tra tác động của ngành Du lịch đến tăng trƣởng kinh tế ở tỉnh Thừa
Thiên Huế, đo lƣờng tác động này và đánh giá tác động của ngành Du lịch đến tăng
trƣởng kinh tế của Tỉnh. Từ đó, tác giả đã đƣa ra các nhóm giải pháp để tăng cƣờng
các tác động tích cực của du lịch đến tăng trƣởng kinh tế là:
- Nhóm giải pháp tăng tác động trực tiếp: Đẩy mạnh đầu tƣ, đào tạo và bồi
dƣỡng nguồn nhân lực du lịch, hình thành và phát triển các sản phẩm du lịch đặc
trƣng, phát triển các dịch vụ du lịch, tăng cƣờng công tác tuyên truyền, quảng bá và
xúc tiến du lịch, tăng cƣờng mối liên kết với các ngành, các vùng, các địa phƣơng
và cả nƣớc trong phát triển du lịch.
- Nhóm giải pháp tăng tác động tràn tích cực và hạn chế tác động tràn tiêu
cực: chống thất thu, trốn thuế và có chính sách thuế ƣu đã hợp lý đối với ngành Du
lịch, kiểm soát giá trong mùa cao điểm và hạn chế trẻ em, phụ nữ bán rong đeo bám
du khách, giảm các tác động tiêu cực của du lịch đến văn hóa và mơi trƣờng.
- Nhóm giải pháp khác: Tăng cƣờng công tác quy hoạch, kế hoạch phát triển
ngành Du lịch, tăng cƣờng tổ chức và quản lý nhà nƣớc đối với hoạt động du lịch,
nâng cao nhận thức và khuyến khích cộng đồng dân cƣ địa phƣơng tham gia các
hoạt động dịch vụ du lịch, chú trọng cơng tác thống kê để có cơ sở tính tốn tác
động của du lịch đến tăng trƣởng kinh tế phục vụ nghiên cứu và quản lý [35].
Bài nghiên cứu Đánh giá tác động của ngành du lịch đến tăng trưởng kinh tế
tỉnh Bình Định bằng mơ hình kinh tế lượng của ThS. Ngô Thị Thanh Thúy bằng mô

12


hình kinh tế lƣợng đã phân tích, ƣớc lƣợng kết quả, kiểm định tƣơng quan giữa du
lịch, lƣợng khách và GDP Tỉnh. Từ đó, khẳng định doanh thu du lịch có tác động

tích cực đến tăng trƣởng kinh tế, bằng phƣơng pháp hồi quy tác giả cũng đã đo
lƣờng đƣợc tác động của ngành du lịch đến tăng trƣởng kinh tế tỉnh Bình Định
trong giai đoạn 1995 – 2014 [30].
Bài nghiên cứu của nhóm tác giả PGS.TS. Trần Thị Kim Thu, TS. Nguyễn
Thị Thu (2016) Đóng góp của du lịch vào nền kinh tế đã khẳng định du lịch là
ngành kinh tế đa ngành vì hoạt động du lịch có đầy đủ giao dịch xuất khẩu, nhập
khẩu và tiêu dùng nội địa. Du lịch còn tổng hợp các yếu tố phục vụ nhu cầu tiêu
dufnng đa dạng của khách du lịch bao gồm nhu cầu lƣu trú, ăn uống, vận chuyển, lữ
hành, vui chơi giải trí, hƣớng dẫn, y tế, chăm sóc sức khỏe và các dịch vụ khác. Bài
viết cũng khẳng định việc xác định tác động của du lịch vào nền kinh tế không chỉ
để phản ánh kết quả của kinh doanh du lịch mà còn xác định đƣợc đóng góp của
hoạt động này đối với tăng trƣởng kinh tế và việc làm. Các tác giả cũng đã đề cập
việc xác định tác động của du lịch đến nền kinh tế tiếp cận từ phía cầu với hai nội
dung: tác động kinh tế của du lịch và tạo việc làm cho xã hội. Tác động kinh tế của
du lịch đƣợc xác định qua các chỉ tiêu: tổng thu từ khách du lịch, giá trị sản xuất,
giá trị tăng thêm và tỷ trọng đóng góp trong GDP. Du lịch tác động đến giá trị tăng
thêm trong đó có thu nhập của ngƣời lao động. Du lịch tác động đến thu nhập của
ngƣời lào động đồng nghĩa với việc tác động đến tạo việc làm trong nền kinh tế. Bài
viết đã đƣa ra mơ hình xác định đóng góp kinh tế của du lịch, tổng thu từ khách du
lịch, tác động của du lịch tới việc làm. Đây là những mơ hình quan trọng trong việc
xác định đóng góp của ngành du lịch vào nền kinh tế của một khu vực [29].
Tóm lại, các cơng trình trong và ngồi nƣớc trên đều đề cập đến những tác
động của du lịch đến kinh tế theo nhiều hƣớng tiếp cận, đo lƣờng tác động kinh tế
của du lịch bằng các mơ hình khác nhau. Các tác giả đều đã nghiên cứu, phân tích
các tác động của du lịch theo hai chiều hƣớng tích cực và tiêu cực. Các cơng trình
cịn xác định tác động kinh tế của du lịch một cách định tính cho đến một số cơng
trình gần đây đã đƣa ra các phƣơng pháp đo lƣờng các tác động của du lịch đến nền
kinh tế, tăng trƣởng kinh tế bằng các mơ hình kinh tế lƣợng, mơ hình IO, lý luận về

13



tác động kinh tế của du lịch ngày càng trở nên hoàn thiện. Tuy nhiên các tác giả
cũng khẳng định rằng các phƣơng thức tính đo lƣờng tác động kinh tế của du lịch
cịn mang tính ƣớc lƣợng, do đặc trƣng của ngành du lịch là ngành kinh tế đa ngành,
tác động kinh tế bao gồm cả tác động trực tiếp và tác động lan tỏa. Trên cơ sở các
nghiên cứu trên, các mơ hình đo lƣờng tác động kinh tế của du lịch, Luận án đã vận
dụng để xác định tác động của ngành du lịch đến kinh tế tỉnh Quảng Ninh.
1.1.2. Nghiên cứu tác động của du lịch đến xã hội
Du lịch là một ngành kinh tế vì thế nghiên cứu tác động kinh tế của du lịch
thƣờng đƣợc quan tâm nghiên cứu sớm hơn nghiên cứu tác động của du lịch đến xã
hội. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển của ngành Du lịch, các nhà khoa học cũng
sớm nhận ra sự biến đổi của xã hội điểm đến dƣới sự ảnh hƣởng của khách du lịch,
do đó đã có khơng ít các cơng trình nƣớc ngồi đề cập đến những tác động xã hội
của du lịch.
Tác giả Dennison Nash (1996) đã xuất bản cuốn sách Anthropology of
Tourism (Nhân học du lịch) nói về tầm quan trọng của nghiên cứu du lịch theo
hƣớng nhân học. Trong cuốn sách này, tác giả đã định nghĩa du lịch theo hƣớng
nhân học, trình bày về quá trình phát triển của du lịch, nguyên nhân của du lịch, lý
thuyết du lịch… Và có một phần khơng nhỏ đề cập đến những tác động của du lịch
làm biến đổi xã hội điểm đến. Những biến đổi đó có thể do du khách gây ra, nhƣng
cũng có thể là do cộng đồng địa phƣơng và các tác động này cũng có cả mặt tích
cực lẫn tiêu cực. Cuốn sách đã cho thấy mối tƣơng tác giữa du khách và ngƣời dân
địa phƣơng là mối quan tâm chính, là đối tƣợng nghiên cứu của nhân học du lịch.
Từ mối tƣơng tác này mà xã hội điểm đến có những biến đổi theo các chiều hƣớng
khác nhau và sự biến đổi đó cũng phụ thuộc vào những đặc trƣng của xã hội điểm
đến hay đặc điểm văn hóa của du khách, nhu cầu của du khách… [59].
Trong hội nghị quốc tế của các nhà quản lý du lịch thế giới về tác động xã
hội của du lịch tại Manila, Philippines ngày 22/5/1997, GS. C.L.Jenkins, cố vấn của
Tổ chức Du lịch Thế giới, đã có báo cáo Tác động xã hội của du lịch trong đó Giáo

sƣ đã đề cập đến rất nhiều các tác động xã hội tiêu cực của du lịch [68]. Giáo sƣ đã
nhận định cùng với sự phát triển du lịch thì sự thay đổi về mặt kinh tế - xã hội là

14


điều không thể tránh khỏi, đặc biệt là ở những địa điểm mà số lƣợng du khách tăng
nhanh chóng và chiếm một tỷ lệ lớn so với dân số địa phƣơng. Du lịch đƣợc đánh
giá là một tác nhân thay đổi xã hội địa phƣơng khi phạm vi hoạt động của du khách,
sự can thiệp về văn hóa, các cơ hội phát triển thƣơng mại do nó mang lại tác động
đến cộng đồng địa phƣơng. Do đó, du lịch có thể tác động theo hai hƣớng tích cực
và tiêu cực. Đối với những ngƣời dân sống trong khu vực phát triển du lịch, các
hoạt động du lịch tạo điều kiện cải thiện mức sống thông qua các cơ hội việc làm và
hoạt động thƣơng mại, giúp phụ nữ tham gia vào lực lƣợng lao động, tạo cơ hội tiếp
cận với những dịch vụ tiên tiến gắn liền với sự phát triển của du lịch. Bên cạnh đó
ngƣời dân cịn có đƣợc niềm tự hào trong việc trình diễn nền văn hóa đậm đà bản
sắc của địa phƣơng. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực đó, du lịch cịn có
thể làm xấu hoặc gây hiểu nhầm về hình ảnh điểm đến do mục đích quảng cáo thu
hút khách du lịch; gây ra tình trạng bóc lột; sự suy giảm các giá trị văn hóa; gánh
nặng lên tài nguyên khi du lịch phát triển…
Bài nghiên cứu trên cũng đã đƣa ra những nguyên nhân tác động xã hội tiêu
cực của du lịch, đó là:
- Sự khác biệt về văn hóa: Sự giao lƣu giữa hai nền văn hóa khác nhau có thể
là nguyên nhân dẫn đến những mối bất đồng về mặt xã hội, đặc biệt là khi hoạt
động trao đổi, khám phá văn hóa bị hạn chế bởi rào cản ngơn ngữ, nhất là với
những nền văn hóa thiếu bền vững trƣớc những tác động từ bên ngoài.
- Tầm hiểu biết hạn hẹp của du khách về nền văn hóa bản địa: Do thiếu hiểu
biết về phong tục tập quán và thói quen ứng xử tại địa phƣơng, du khách có thể vơ
tình xúc phạm đến cộng đồng dân cƣ bản địa.
- Thời gian lƣu trú giới hạn của du khách: Những bất cập do hai yếu tố trên

gây ra càng trở nên nghiêm trọng hơn do phần lớn du khách chỉ lƣu trú tại một địa
điểm nào đó trong một thời gian ngắn. Hầu hết các du khách khơng muốn thay đổi
thói quen sinh hoạt trong thời gian ngắn ở nƣớc ngoài. Tuy nhiên do ảnh hƣởng của
hội chứng xa nhà, họ sẽ hành động trái với thói quen thƣờng ngày, có thể sẽ làm
những việc trái với các tiêu chuẩn xã hội ràng buộc thƣờng ngày.
Từ đó, bài nghiên cứu cũng đƣa ra những vấn đề cần giải quyết trong thế kỷ
21 để du lịch thành một ngành trong sạch, lành mạnh, đạt hiệu quả kinh tế - xã hội
cao. Đó là:

15


- Cần sự tham gia của cộng đồng địa phƣơng vào kế hoạch phát triển du lịch:
Cộng đồng địa phƣơng với vị thế là ngƣời chủ nhà có quyền đƣợc đƣa ra ý kiến
riêng về các kế hoạch phát triển, thậm chí đƣợc tham gia vào q trình thực hiện các
kế hoạch đó.
- Chiến dịch nâng cao nhận thức của cộng đồng địa phƣơng về du lịch: Công
đồng địa phƣơng cần biết đƣợc lý do của các hoạt động phát triển du lịch, lợi ích
tiềm năng có thể đạt đƣợc và các cơ hội cho ngƣời tham gia.
- Phát triển nguồn nhân lực: Liên quan đến các nƣớc đang phát triển là thiếu
đội ngũ quản lý cấp cao ngƣời bản địa.
- Chia sẻ lợi ích từ du lịch: Các nhà lập kế hoạch cần đảm bảo cộng đồng địa
phƣơng đƣợc chia sẻ những lợi ích mà phát triển du lịch đem lại, đặc biệt là khi có
nguồn đầu tƣ về cơ sở hạ tầng.
- Cơ hội cho các doanh nghiệp: Quyền sở hữu của các đối tƣợng bản địa tăng
thêm sẽ tiếp tục thu hút đầu tƣ và giảm bớt định kiến du lịch là ngành chịu sự chi
phối của ngƣời nƣớc ngồi.
- Xây dựng hình ảnh: Hỉnh ảnh điểm đến là một trong những yếu tố có ảnh
hƣởng lớn nhất trong chiến lƣợc marketing du lịch.
- Khung pháp lý cho du lịch: Các chính phủ cần đảm bảo sự hiện diện của

một khung pháp lý tiêu chuẩn trong quản lý du lịch. Khung pháp lý đó khơng cản
trở hay gây tổn hại đến triển vọng của ngành trong tƣơng lai.
- Phụ nữ: Tại nhiều quốc gia, phụ nữ là những ngƣời rất năng động trong
kinh doanh; họ tạo cho bản thân mình nhiều cơ hội phát triển kinh tế - xã hội mới.
Xu hƣớng này cần đƣợc khuyến khích qua các chƣơng trình hành động, giáo dục
đào tạo và các biện pháp hỗ trợ thích hợp [68].
Tác giả Glenn Kreag (2001) trong bài nghiên cứu The impacts of Tourism
(Tác động của du lịch) bên cạnh việc chỉ ra các tác động của hoạt động du lịch
trong 7 vấn đề là: Kinh tế, Mơi trƣờng, Văn hóa – xã hội, Dịch vụ, Thuế, Sự quá tải
và tắc nghẽn và Thái độ cộng đồng. Cách phân vấn đề nghiên cứu tác động của du
lịch của tác giả có thể chƣa hợp lý, tuy nhiên cũng là những ý kiến gợi mở rất tốt
trong nghiên cứu tác động của du lịch. Đặc biệt, tác giả đã quan tâm đến thái độ của

16


cộng đồng, những cƣ dân sinh sống tại điểm đến du lịch với sự phát triển du lịch.
Tác giả cũng đã chỉ ra những tác động tích cực và tiêu cực của hoạt động du lịch
đến xã hội (bao gồm cả văn hóa - xã hội và thái độ cộng đồng) nhƣ sau:
ác động tích cực
- Nâng cao chất lƣợng cuộc sống.

ác động tiêu cực
- Nhiều tệ nạn cờ bạc, nghiện hút, uống

- Thúc đẩy việc giao lƣu gặp gỡ với rƣợu xảy ra.
du khách.

- Nhiều hoạt động uống rƣợu bia dƣới tuổi


- Thay đổi tích cực về giá trị và cho phép.
phong tục.

- Tội phạm ma túy, mại dâm tăng.

- Khuyến khích giao lƣu văn hóa.

- Nhiều hoạt động trộm cắp diễn ra.

- Tăng cƣờng sự hiểu biết về các - Ảnh hƣởng đến ngơn ngữ và văn hóa.
cộng đồng khác nhau.

- Thay đổi lối sống không mong muốn.

- Bảo lƣu nền văn hóa bản địa của - Thay đổi trong cộng đồng cƣ dân địa
cộng đồng bản xứ.

phƣơng vì sự phát triển du lịch.

- Tăng cƣờng nhu cầu về các triển - Thay đổi tiêu cực về giá trị và phong tục.
lãm văn hóa và lịch sử.

- Băng hoại giá trị gia đình.

- Dung hịa hơn những khác biệt về - Chia tách cƣ dân địa phƣơng với tài
văn hóa.

ngun tự nhiên của chính họ.

- Thỏa mãn những nhu cầu về tâm - Cấu trúc xã hội thay đổi.

lý.

- Vấn đề trong chính trị và quan hệ cơng

- Tăng lịng tự hào về địa phƣơng.

chúng.

- Tơn trọng tài nguyên địa phƣơng - Tăng sự chia tách trong cộng đồng.
hơn.

- Sự quá khích trong cộng đồng và đời sống

- Nhiều thiết chế hoặc lựa chọn hơn ngƣời dân.
cho cộng đồng.

- Tạo ra nền văn hóa dân gian giả tạo.

- Xây dựng lên một địa phƣơng đẹp - Ngƣời dân cảm thấy mình khơng đƣợc
và thú vị hơn cho cộng đồng sở tại.

quan tâm trong sự hoạch định và phát
triển.Cảm thấy mất kiểm soát tƣơng lai của
địa phƣơng (bởi sự du nhập của ngƣời ngồi).
- Nhiều cơng trình khơng phù hợp với cộng
đồng.
[62]

17



Nhóm tác giả A.J.Haley, Tim Snaith, Graham Miller (2004) đã có cơng trình
nghiên cứu The social impacts of Tourism: A case study of Bath, UK (Tác động xã
hội của du lịch, nghiên cứu trường hợp tại Bath, Anh). Trong công trình này, các
tác giả đã nghiên cứu những tác động của du lịch về mặt xã hội đang diễn ra tại
thành phố Bath, một trung tâm du lịch nổi tiếng từ thế kỷ 17 tại Anh. Về phƣơng
pháp nghiên cứu, nhóm tác giả đã lựa chọn phƣơng pháp định lƣợng bằng các bảng
hỏi đƣợc gửi ngẫu nhiên đến các cƣ dân Bath. Phƣơng pháp này đƣợc công nhận
hiệu quả ở nhiều cơng trình nghiên cứu khác do nó có thể đo lƣờng đƣợc phản ứng
của lƣợng lớn ngƣời dân trong một số câu hỏi, tạo điều kiện để lập số liệu so sánh,
thống kê. Từ các bảng số liệu tổng hợp đƣợc các tác giả đã đƣa ra các nhận định về
sự tác động của du lịch đến cộng đồng dân cƣ Bath, và những tác động đó diễn ra
trong một khoảng thời gian dài. Cơng trình này chủ yếu đƣa ra định hƣớng về mặt
phƣơng pháp, dự báo những tình huống có thể xảy ra khi nghiên cứu trƣờng hợp tác
động xã hội của du lịch [54].
Lucia Saenz Terrero (2014) đã xuất bản cuốn Social impacts of tourism in
Brazil (Tác động xã hội của du lịch tại Brazil) mà chủ yếu là những tác động tiêu
cực của ngành Du lịch đến xã hội Brazil. Nổi bật trong đó là 3 vấn đề lớn của xã hội
mà du lịch là một nhân tố thúc đẩy. Thứ nhất là lao động trẻ em. Do nghèo đói mà
cha mẹ đã bắt những đứa con của họ làm việc từ sớm và công việc trong ngành Du
lịch thƣờng đƣợc lựa chọn vì đem lại thu nhập nhanh. Tuy nhiên, chúng phải chịu
các tác động tiêu cực về sinh lý, đạo đức và tâm lý. Những đứa trẻ này phải sống
trong cuộc sống nghèo đói khơng lối thốt. Chúng phải rời trƣờng học sớm, lao
động kiếm tiền giúp gia đình, do đó khơng có nền giáo dục cơ bản và kỹ năng cần
thiết để tìm kiếm việc làm tốt; các bé gái sẽ lấy chồng sớm hơn và những đứa con
của chúng lại tiếp tục cuộc sống nghèo đói đó, khi những đứa trẻ đó trƣởng thành
chúng cũng khơng thể kiếm đƣợc việc làm tốt, và cái vịng đói nghèo lại tiếp tục.
Thứ hai là ngành cơng nghiệp tình dục. Nhiều bé gái bị lợi dụng để phục vụ du
khách, chúng sống trong các nhà chứa và phục vụ khách du lịch từ khi nhỏ tuổi.
Thứ ba là nạn buôn ngƣời – phụ nữ, trẻ em gái bị đƣa từ nƣớc này sang nƣớc khác

để phục vụ ngành cơng nghiệp tình dục. Đây là những mặt trái của ngành Du lịch

18


tại Brazil nói riêng nhƣng cũng là vấn nạn của nhiều điểm du lịch trên Thế giới, nếu
chính quyền khơng có biện pháp giáo dục, quản lý, định hƣớng phát triển du lịch
lành mạnh, phù hợp với văn hóa địa phƣơng [65].
Ở trong nƣớc, vấn đề tác động xã hội của du lịch thƣờng đƣợc nghiên cứu
dƣới góc độ văn hóa – xã hội, lối sống, đời sống của ngƣời dân.
Năm 2013, Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam đã thực hiện đề tài
“Tác động của một số hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch đối với lối sống con
ngƣời Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hố, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”
do GS.TS Nguyễn Chí Bền chủ nhiệm đề tài, trong đề tài này có 6 đề tài nhỏ và có
2 đề tài nghiên cứu tác động của du lịch đến lối sống của ngƣời dân Việt Nam. Đề
tài thứ nhất là Tác động của hoạt động du lịch đến lối sống của con người Việt Nam
trong thời kỳ cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế do Bùi Quang
Thắng là chủ nhiệm đề tài (2013) đã đánh giá mức độ các tác động của hoạt động
du lịch lên lối sống của 2 nhóm đối tƣợng là ngƣời các vùng có sự phát triển du lịch
và nhóm ngƣời đang tiêu thụ các dịch vụ du lịch. Đề tài đã khẳng định và bằng
phƣơng pháp điều tra xã hội học đã chỉ ra sự thay đổi lối sống của 2 nhóm đối
tƣợng trên dƣới sự ảnh hƣởng của hoạt động du lịch. Đó là sự tiếp nhận văn hóa
mới từ du khách đã làm thay đổi nhận thức, quan niệm của ngƣời dân tại nơi phát
triển du lịch, họ cũng có những thay đổi trong sinh hoạt, tập quán theo hƣớng phù
hợp với việc phục vụ du khách…[25]. Đề tài thứ hai là Tác động của các hoạt động
văn hóa, thể thao và du lịch đến lối sống của một số dân tộc thiểu số ở Tây Bắc,
Tây Nguyên và Tây Nam Bộ trong thời kỳ cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội
nhập quốc tế do Trịnh Thị Thủy là chủ nhiệm đề tài. Đề tài đã nghiên cứu lối sống
của các dân tộc thiểu số và những tác động của các hoạt động văn hóa, thể thao và
du lịch đến lối sống của một số dân tộc thiểu số theo 3 khu vực trên. Trên cơ sở đó

đánh giá, tổng kết các hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch tại một số vùng dân
tộc thiểu số ở Việt Nam và đƣa ra một số khuyến nghị, giải pháp đổi mới các hoạt
động văn hóa, thể thao và du lịch vùng đồng bào dân tộc thiểu số thời kỳ cơng
nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Các cơng trình nghiên cứu trên bằng
phƣơng pháp điền dã, điều tra xã hội học đã chỉ ra đƣợc những tác động của du lịch

19


đến lối sống của ngƣời dân nơi phát triển du lịch, và khơng chỉ vậy, ngƣời đi du lịch
cũng có những tác động nhất định trong nhận thức và hành vi, cách ứng xử, giao
tiếp, sự tiếp nhận lối sống của dân tộc khác [32].
Bài nghiên cứu Tác động của du lịch đến đời sống người Thái ở Mai Châu
của Đặng Hoàng Giang (2011) đã chỉ ra những tác động tích cực của hoạt động
động du lịch đến đời sống của ngƣời Thái ở Mai Châu nhƣ: gìn giữ các giá trị
truyền thống, văn hóa ấm thực, âm nhạc, điệu múa truyền thống có cơ hội đƣợc phát
huy, khơi phục, môi trƣờng cảnh quan cũng sạch sẽ hơn, mức sống cũng cải thiện
hơn trƣớc. Bên cạnh đó, du lịch cũng đem lại một số tác động tiêu cực tại đây nhƣ
kiến trúc nhà truyền thống bị thay đổi, tính năng sử dụng của các khu vực trong nhà
cũng thay đổi nhằm phục vụ nhu cầu lƣu trú, ăn uống của du khách, trang phục của
ngƣời dân cũng đƣợc hiện đại hóa và cảnh quan bản làng dần có hình ảnh của một
khu phố thị [14].
Nhóm tác giả Nguyễn Tri Nam Khang, Trần Thị Mộng Tuyền, Dƣơng Quế
Nhu và Nguyễn Thị Hồng Yến (2014) đã có bài nghiên cứu Chất lượng cuộc sống
của người dân tại các địa bàn chịu tác động của du lịch ở tỉnh Vĩnh Long đã phân
tích du lịch tác động đến sự thay đổi chất lƣợng cuộc sống của ngƣời dân Vĩnh
Long theo 5 nhóm nhân tố: Nguồn thu nhập, ý thức bảo vệ, chất lƣợng môi trƣờng
sống, tiêu chuẩn cuộc sống và đời sống cá nhân. Bằng phƣơng pháp điều tra bảng
hỏi 100 hộ dân trong phạm vi 1 km từ các điểm đến, nhóm tác giả dùng thang đo
Likert 5 mức độ để đo lƣờng. Theo đó, tác động của du lịch đến nguồn thu nhập,

đến ý thức bảo vệ, đến tiêu chuẩn cuộc sống là tích cực, tác động đến đời sống cá
nhân là trung bình và tác động đến mơi trƣờng sống là tiêu cực [15].
Tóm lại, các cơng trình trên đã chỉ ra ngành Du lịch là nhân tố chính, quan
trọng thúc đẩy sự biến đổi xã hội của một điểm đến du lịch theo cả hai chiều hƣớng
tích cực và tiêu cực. Tùy theo hƣớng tiếp cận nhân học, văn hóa hay xã hội mà các
cơng trình nghiên cứu có điểm nhấn mạnh, khía cạnh tập trung nghiên cứu khác
nhau. Các kết quả nghiên cứu này là nền tảng, gợi mở, định hƣớng về phƣơng pháp,
hƣớng tiếp cận cho các cơng trình nghiên cứu về vấn đề tác động xã hội của du lịch.

20


1.1.3. Nghiên cứu tác động của du lịch đến kinh tế - xã hội
Cuốn Tourism – A new perspectives (Du lịch - Một góc nhìn mới) của Peter
Burns và Andrew Holden (1995) bên cạnh việc đƣa ra những vấn đề mới của du
lịch tại thời điểm đó nhƣ cung cầu du lịch; động lực, nhu cầu của du khách và tiếp
thị; tồn cầu hóa và nguồn lao động du lịch; tác động đến mơi trƣờng… thì cịn đề
cập đến các vấn đề tác động của du lịch đến kinh tế, xã hội và văn hóa trong 2
chƣơng. Theo cuốn sách này, tác động xã hội đƣợc trình bày chủ yếu dƣới góc độ
sự biến đổi về văn hóa, những mâu thuẫn giữa du khách và dân địa phƣơng mà từ
đó xã hội của điểm du lịch bị thay đổi. Tác động kinh tế đƣợc nghiên cứu dƣới góc
độ chi phí và lợi ích mà du lịch đem đến cho kinh tế địa phƣơng, những tác động
tiêu cực của khuyến mãi, du lịch nhƣ là một phƣơng thức “độc canh”. Cuốn sách đã
đề cập đến những tác động của du lịch, những vấn đề của du lịch vẫn còn tồn tại đến
tận ngày nay [53].
Cuốn The economic and Social impact of Tourism (Tác động kinh tế và xã
hội của du lịch) của Mirbabayev.B và Shagazatova.M (2000) đã nghiên cứu và
khẳng định trong nhiều thập kỷ qua, du lịch có đóng góp lớn cho sự gia tăng hoạt
động kinh tế trên khắp nƣớc Mỹ và trên Thế giới. Hầu hết mọi ngƣời cho rằng du
lịch chủ yếu mang lại những tác động về mặt kinh tế nhƣ tạo ra nhiều việc làm, tăng

doanh thu thuế… Tuy nhiên, các tác động của du lịch còn rất nhiều. Tác giả đã chỉ
ra và sắp xếp các tác động của du lịch theo bảy khía cạnh là: Tác động kinh tế, tác
động đến môi trƣờng, tác động đến xã hội và văn hóa, tác động đến giao thông, tác
động đến dịch vụ, thuế và thái độ cộng đồng. Nói chung, cơng trình nghiên cứu này
đã bao quát gần nhƣ tất cả các tác động của du lịch, về cả chiều hƣớng tích cực và
tiêu cực. Tuy nhiên, theo Nghiên cứu sinh tác giả sắp xếp tác động của du lịch thành
7 nhóm nhƣ trên vẫn còn chƣa hợp lý, chẳng hạn nhƣ tác động đến thuế cũng là một
phần của tác động kinh tế, hay tác động đến thái độ cộng đồng cũng là một khía
cạnh của xã hội…[58].
Cuốn Tài nguyên du lịch của Bùi Thị Hải Yến (chủ biên) và Phạm Hồng
Long (2011) ngoài những nội dung khái quát, chuyên sâu về tài nguyên, mơi trƣờng
du lịch thì cũng dành một chƣơng để đánh giá tác động của các hoạt động du lịch

21