Sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay (Qua khảo cứu tại một số chùa ở thành phố Hà Nội)

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (421.66 KB, 22 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN 
---

PHAN NHẬT TRINH

(Thích Nguyên Hạnh)

SỰ DUNG HỢP GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƯỠNG

THỜ CÚNG TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT HIỆN NAY

(Qua khảo cứu tại một số chùa ở thành phố Hà Nội)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN 
---

PHAN NHẬT TRINH

(Thích Nguyên Hạnh)

SỰ DUNG HỢP GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƯỠNG

THỜ CÚNG TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT HIỆN NAY

(Qua khảo cứu tại một số chùa ở thành phố Hà Nội)

Chuyên ngành: Tôn giáo học 
Mã số: 62.22.90.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC

Chủ tịch hội đồng:

GS.TS. Nguyễn Hữu Vui

Người hướng dẫn khoa học:

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ... 1
Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU, LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU VÀ 
MỘT SỐ KHÁI NIỆM ... Error! Bookmark not defined.

1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu ... Error! Bookmark not defined.

1.1.1. Nguồn tài liệu của Luận án ... Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ... Error! Bookmark not defined.

1.2. Lý thuyết nghiên cứu ... Error! Bookmark not defined.
1.3. Một số khái niệm ... Error! Bookmark not defined.
Chương 2. KHÁI QUÁT VỀ PHẬT GIÁO, TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ 
TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT HIỆN NAY VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU Error! 
Bookmark not defined.

2.1. Khái quát chung về Phật giáo ... Error! Bookmark not defined.

2.1.1. Sự tiếp nhận Phật giáo của người ViệtError! Bookmark not 
defined.

2.1.2. Quan niệm tổ tiên trong Phật giáo.. Error! Bookmark not defined.

2.2. Bản chất tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nayError! Bookmark not defined.

2.2.1. Đạo lý cội nguồn và văn hóa tâm linh con ngườiError! Bookmark

not defined.

2.2.2. Đạo lý nhân văn và sự cố kết nhân tâm trong gia đình - làng xã -
đất nước ... Error! Bookmark not defined.

2.3. Vài nét về địa bàn nghiên cứu ... Error! Bookmark not defined.

2.3.1. Phường Nhật Tân và chùa Tào SáchError! Bookmark not 
defined.

2.3.2. Phường Bồ Đề và chùa Bồ Đề ... Error! Bookmark not defined.
2.3.3. Phường Hoàng Liệt và chùa Pháp VânError! Bookmark not 
defined.

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

Chương 3. BIỂU HIỆN SỰ DUNG HỢP GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN 
NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT HIỆN NAY

(QUA KHẢO CỨU TẠI MỘT SỐ CHÙA Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI)

... Error! Bookmark not defined.

3.1. Biểu hiện sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ 
tiên trong đời sống tinh thần của người ViệtError! Bookmark not defined.

3.1.1. Biểu hiện trong thực hành tín ngưỡngError! Bookmark not 
defined.

3.1.2. Biểu hiện trong nghi lễ thờ cúng .... Error! Bookmark not defined.
3.1.3. Biểu hiện trong cuộc sống thường ngàyError! Bookmark not

defined.

3.2. Biểu hiện sự dung hợp Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên 
trong cách thức bài trí ngơi chùa ... Error! Bookmark not defined.

3.2.1. Biểu hiện trong kiến trúc ... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Biểu hiện trong cách thức bài trí thờ tựError! Bookmark not 
defined.

3.3. Những vấn đề đặt ra từ sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng 
thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay .. Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 3 ... Error! Bookmark not defined.
Chương 4. XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN, GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ 
NHẰM PHÁT HUY NHỮNG GIÁ TRỊ VĂN HÓA CỦA SỰ DUNG 
HỢP GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN
 ... Error! Bookmark not defined.
CỦA NGƯỜI VIỆT... Error! Bookmark not defined.

4.1. Xu hướng phát triển của sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng 
thờ cúng tổ tiên của người Việt ... Error! Bookmark not defined.
4.2. Những giải pháp nhằm phát huy những giá trị văn hóa của sự dung

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

4.3. Một số kiến nghị nhằm phát huy những giá trị văn hóa của sự dung

hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người ViệtError! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 4 ... Error! Bookmark not defined.

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài Luận án

Phật giáo truyền vào Việt Nam từ đầu Công nguyên, thông qua hai con
đường, trên bộ và dưới biển. Đường biển do các tăng sĩ và thương gia Ấn Độ,
đường bộ do các nhà sư Trung Hoa sang giảng kinh.

Trước khi Phật giáo du nhập, thờ cúng tổ tiên vừa là một đạo lý, vừa là
một tín ngưỡng của người Việt. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là niềm tin vào
sự linh thiêng của tổ tiên, dù họ đã đi vào cõi vĩnh hằng nhưng vẫn bên cạnh
con cháu, phù hộ cho con cháu khi gặp tai ương, rủi ro; vui mừng khi con
cháu gặp may mắn, khuyến khích cho con cháu khi gặp điều tốt lành và cũng
quở trách con cháu (mà không trừng phạt) con cháu khi làm điều ác. Thờ
cúng tổ tiên là tín ngưỡng phổ qt, ln sâu lắng và đi vào tâm thức của mọi
người con đất Việt. Người Việt dù đi đâu, ở đâu, vẫn hướng về quê cha đất tổ,
nơi có bàn thờ tổ tiên, nơi có mồ mả cha ơng mình. Thủ tướng Phạm Văn

Đồng đã viết về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của dân tộc ta như sau: “Từ xa
xưa, dân tộc Việt Nam ta khơng có tơn giáo theo nghĩa thơng thường như nhiều
nước khác. Cịn nói tơn giáo là thờ cúng, thì mọi người đều thờ cúng ông bà, mọi
người đều thờ cúng tổ tiên, làng thì thờ thành hồng và các bậc anh hùng cứu
nước, các tổ phụ, các ngành nghề, các danh nhân văn hóa...” [28, tr. 75].

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

Chính vì vậy, mối quan hệ giữa Phật giáo và văn hóa Việt Nam từ lâu
đã trở thành “mảnh đất màu mỡ” cho các nhà khoa học tìm hiểu, nghiên cứu.
Tuy nhiên, các chủ đề trước đây chủ yếu đề cập đến ảnh hưởng của Phật giáo
đối với con người Việt Nam trên lĩnh vực tư tưởng, văn hóa nói chung; thời
gian nghiên cứu của vấn đề tập trung vào giai đoạn Lý - Trần (đỉnh cao sự
phát triển của Phật giáo) và sự dung hợp trong truyền thống.

Từ Đổi mới đến nay, đất nước ta bước vào thời kỳ Cơng nghiệp hóa
-Hiện đại hóa và hội nhập. Dưới ảnh hưởng của kinh tế thị trường, đặc biệt là
các chính sách tự do tôn giáo của Đảng, Nhà nước, hoạt động của các tơn 
giáo đều có sự khởi sắc mạnh mẽ, trong đó có Phật giáo. Số lượng phật tử và 
người đi chùa không ngừng tăng cao. Hoạt động tơn giáo, tín ngưỡng cũng
“rầm rộ”, sơi nổi và đa dạng... dưới nhiều hình thức. Sự dung hợp giữa Phật
giáo với tín ngưỡng truyền thống (cụ thể là tục thờ cúng tổ tiên) đã mang nội
dung và màu sắc mới. Trên cơ sở đó, Phật giáo đã góp phần nâng cao, làm 
phong phú, đa dạng thêm kho tàng văn hóa truyền thống tốt đẹp của người 
Việt nói riêng, và dân tộc Việt Nam nói chung. Tuy nhiên, sự dung hợp giữa
Phật giáo và tín ngưỡng truyền thống nói trên, do ảnh hưởng từ mặt trái của
kinh tế thị trường nên có một số lệch lạc, “biến tướng”.

Sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người
Việt thể hiện rõ nét trong các ngôi chùa Phật giáo, bởi đó là nơi diễn ra chủ yếu

các hoạt động thờ cúng Phật giáo của người dân, ngôi chùa cũng chiếm một vị
trí hết sức đặc biệt trong tâm thức người Việt.

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

Về phương diện cá nhân, bản thân tôi là một nhà tu hành, giữ trách
nhiệm trụ trì ngơi chùa Tào Sách (sẽ được giới thiệu rõ hơn ở phần sau) - nơi
thể hiện rõ nét sự dung hợp giữa Phật giáo với tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của
người Việt. Và trong q trình thực hành các hoạt động tơn giáo của mình, tơi
cũng thấy được sự biểu hiện cụ thể của vấn đề này. Tôi luôn trăn trở rằng; ý
thức của bản thân cần đóng góp một thứ gì đó cho tơn giáo của mình, cho
những nghiên cứu chuyên sâu về Phật giáo hiện nay. Chính vì vậy, đây là lý do
để chúng tôi chọn đề tài “Sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên của người Việt hiện nay” (qua khảo cứu tại một số chùa ở

thành phố Hà Nội), để làm Luận án tiến sĩ.

Việc thực hiện đề tài trên cũng giúp các cơ quan chức năng, các nhà
quản lý văn hóa tiếp tục bảo tồn và phát huy những giá trị đạo đức, mối quan 
hệ tốt đẹp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên tạo nên, trong bối 
cảnh hội nhập để xây dựng đất nước. Đồng thời, rút ra những bài học kinh 
nghiệm trong vấn đề quản lý tơn giáo tín ngưỡng nói chung và trước những 
biến tướng về hoạt động tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ Phật nói riêng.

2. Mục đích và nhiệm vụ của Luận án

2.1. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, luận án muốn chỉ rõ biểu hiện của sự

dung hợp giữa Phật giáo với tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện
nay. Xác định những vấn đề đặt ra, xu hướng phát triển của sự dung hợp giữa
Phật giáo và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt trong những năm tới,
từ đó đề xuất những giải pháp và kiến nghị nhằm giữ gìn và phát huy những
mặt tích cực, hạn chế những bất cập của sự dung hợp giữa Phật giáo và thờ
cúng tổ tiên của người Việt hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

Thứ nhất: Phân tích cơ sở tiếp cận sự dung hợp giữa Phật giáo và tín 
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay.

Thứ hai: Phân tích những biểu hiện của sự dung hợp giữa Phật giáo và tín 
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay (qua khảo sát ở một số chùa tại
Hà Nội) trên một số lĩnh vực: đời sống văn hóa tín ngưỡng; nghi lễ thờ cúng...

Thứ ba: Dự báo xu hướng phát triển của sự dung hợp giữa Phật giáo và 
tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt trong những năm tới, đề xuất một
số giải pháp và kiến nghị nhằm phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong q
trình dung hợp Phật giáo với tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của Luận án

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu của Luận án là: Sự dung hợp giữa Phật giáo với
tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi không gian: Nghiên cứu sự dung hợp Phật giáo với tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay (qua khảo sát ở một số ngơi
chùa Bắc tơng tại Hà Nội; trong đó tập trung khảo sát, nghiên cứu sâu ở các
chùa Tào Sách, Bồ Đề, Pháp Vân, trên một số biểu hiện cụ thể như đời sống
văn hóa tín ngưỡng; nghi lễ thờ cúng…)

- Phạm vi thời gian nghiên cứu của Luận án là: Từ 1986 đến nay

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

* Cơ sở lý luận:

Luận án được xây dựng trên cơ sở vận dụng các nguyên lý, quan điểm
mác xít như: quan điểm Duy vật biện chứng, Duy vật lịch sử. Tư tưởng Hồ
Chí Minh, quan điểm, đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam
về vấn đề tôn giáo.

* Phương pháp nghiên cứu

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

như điều tra, khảo sát thực địa với các công cụ chính là quan sát tham dự,
phỏng vấn sâu được chú trọng.

5. Đóng góp mới của Luận án

- Luận án chỉ ra những biểu hiện của sự dung hợp Phật giáo với tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay (qua một số ngôi chùa tại Hà

Nội) dưới góc độ Tơn giáo học.

- Luận án phân tích những mặt tích cực đồng thời chỉ ra những bất cập
của sự dung hợp hai yếu tố tơn giáo, tín ngưỡng nói trên.

- Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, Luận án dự báo xu hướng phát triển
của sự dung hợp giữa Phật giáo và thờ cúng tổ tiên của người Việt, những
kiến nghị nhằm giữ gìn và phát huy những mặt tích cực, hạn chế những bất
cập của sự dung hợp hai yếu tố tín ngưỡng nói trên.

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

- Luận án đóng góp thêm một cái nhìn mới trong nghiên cứu tơn giáo
học: nhìn nhận trong sự dung hợp lẫn nhau, thấy được ý nghĩa của sự dung
hợp đó với sự tồn tại, phát triển của tín ngưỡng, tơn giáo hiện nay.

- Luận án có thể sử dụng là tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu về

văn hóa nói chung, tín ngưỡng, tơn giáo nói riêng, đặc biệt là Phật giáo và tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên.

- Luận án là nguồn tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý, các nhà
hoạch chính sách tơn giáo và cho những ai quan tâm đến vấn đề này.

7. Kết cấu của Luận án

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đào Duy Anh (1978), Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb Đồng Tháp, 
Đồng Tháp.

2. Toan Ánh (1992), Tìm hiểu phong tục Việt Nam - Nếp cũ - Tết lễ - Hội 
hè, Nxb Thanh niên, Hà Nội.

3. Toan Ánh (1996), Phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam, Nxb 
Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

4. Phan Kế Bính (2004), Việt Nam phong tục, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh. 
5. Cadiere, L (1997), Về văn hóa và tín ngưỡng truyền thống người Việt,

Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.

6. Cadiere, L. (2010), Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người 
Việt, Nxb Thuận Hóa, Huế.

7. Minh Chi (2001), “Về xu hướng thế tục hóa và dân tộc hóa của Phật
giáo”, Tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo (3), tr. 26-29.

8. Minh Chi (2003), Truyền thống văn hoá và Phật giáo Việt Nam, Nxb 
Tôn giáo, Hà Nội.

9. Minh Chi (2004), “Vài suy nghĩ về sự hội nhập của Phật giáo vào nền
văn hố Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo (4), tr. 58-61.

10. Nguyễn Từ Chi (1996), Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, 
Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.

11. Lý Khắc Cung (2000), Hà Nội văn hóa và phong tục, Nxb Thanh Niên, 
Hà Nội.

</div>
(12)<div class='page_container' data-page=12>

13. Lê Dân (1994), “Thờ cúng tổ tiên một nét đậm của đời sống tâm linh
người Việt”, Thực trạng văn hóa gia đình Việt Nam, Nxb Lao Động, 
Hà Nội.

14. Phan Đại Doãn (1986), “Vài nét về Phật giáo và làng xã”, Mấy vấn đề 
về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nxb Hà Nội, Hà Nội.

15. Lê Anh Dũng (1994), Con đường tam giáo Việt Nam, Nxb Thành phố Hồ 
Chí Minh.

16. Thích Thanh Duệ, Quảng Tuệ, Tuệ Nhã (1995), Dâng hương, tập tục và 
nghi lễ, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

17. Nguyễn Đăng Duy (1996), Văn hóa tâm linh người Việt miền Bắc, Nxb 
Hà Nội, Hà Nội

18. Nguyễn Đăng Duy (1999), Phật giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb Hà Nội, 
Hà Nội

19. Nguyễn Đăng Duy (2001), Các hình thái tín ngưỡng tơn giáo Việt Nam, 
Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.

20. Nguyễn Đăng Duy (2011), Văn hóa Tâm linh, Nxb Văn hóa thơng tin, 
Hà Nội

21. Nguyễn Hồng Dương (2004), Tôn giáo trong mối quan hệ văn hoá và 
phát triển ở Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

22. Đại Việt sử ký toàn thư, Tập I (2006), Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội. 
23. Đại Việt sử ký toàn thư , Tập II (2006), Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội. 
24. Đảng Cộng sản Việt Nam (1998), Văn kiện Hội nghị lần thứ V, BCHTW

khoá VIII, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

25. Đảng Cộng sản Việt Nam (2003), Văn kiện Hội nghị lần thứ VII, 
BCHTW khóa IX, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

</div>
(13)<div class='page_container' data-page=13>

27. Thích Quảng Độ (1997), Nguyên thủy Phật giáo tư tưởng luận, Nxb 
Tôn giáo, Hà Nội.

28. Phạm Văn Đồng (1994), Văn hóa và đổi mới, Nxb Chính trị Quốc gia, 
Hà Nội.

29. Giáo hội Phật giáo Việt Nam, Phân Viện nghiên cứu Phật học (1989),
Phật giáo và văn hóa dân tộc, Thư viện Phật giáo Hà Nội xuất bản. 
30. Mai Thanh Hải (2002), Từ điển tôn giáo, Nxb Từ điển Bách Khoa,

Hà Nội.

31. Tịnh Hải (bản dịch) (1992), Lịch sử Phật giáo thế giới, Nxb Đại học và 
Giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội.

32. Hoàng Quốc Hải (2007), Văn hóa phong tục, Nxb Phụ nữ, Hà Nội. 
33. Vân Hạnh (2009), Văn hóa dịng họ, Nxb Thời đại, Hà Nội.

34. Lệ Như Trung Hậu (2004), Những truyện cổ Việt Nam mang màu sắc 
Phật giáo, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.

35. Henri Zimmer (1951), Thần thoại và tượng trưng trong nghệ thuật và 
văn minh Ấn Độ, Nxb Payot, Paris.

36. Hiến pháp Việt Nam (1995) (Các năm 1946, 1959, 1980, 1992), Nxb 
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

37. Nguyễn Duy Hinh (1996), Tín ngưỡng Thành hồng làng Việt Nam, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

38. Nguyễn Duy Hinh (1999), Tư tưởng Phật giáo Việt Nam, Nxb Khoa 
học xã hội, Hà Nội.

39. Nguyễn Duy Hinh (2007), Triết học Phật giáo Việt Nam, Nxb Khoa học 
Xã hội, Hà Nội.

</div>
(14)<div class='page_container' data-page=14>

41. Nguyễn Duy Hinh, Lê Đức Hạnh (2011), Phật giáo trong văn hóa Việt 
Nam, Nxb Văn hóa - Thơng tin và viện Văn hóa, Hà Nội.

42. Nguyễn Hiệp (2012), "Nghệ thuật và các giá trị của Phật giáo - thấm
đẫm tinh thần nhân văn và ý nghĩa triết học", Văn hóa Phật giáo và lịch 
sử các ngôi chùa ở Việt Nam, Nxb Lao Động, Hà Nội.

43. Hợp tuyển thơ văn Việt Nam (1976), Nxb Văn học, Hà Nội.

44. Hội khoa học lịch sử Việt Nam (2006), Những vấn đề nhân học tôn 
giáo, Nxb Đà Nẵng, Hà Nội.

45. Vũ Thanh Huân (1986), “Mấy nét của Phật giáo Việt Nam qua các thời
kỳ lịch sử”, Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nxb 
Hà Nội, Hà Nội.

46. Nguyễn Hào Hùng (2001), Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

47. Đỗ Trinh Huệ (2006), Văn hóa, Tơn giáo, Tín ngưỡng Việt Nam dưới 
nhãn quan học giả L. Cadière, Nxb Thời Đại Thuận Hóa, Huế.

48. Đỗ Quang Hưng (2010), Đời sống tơn giáo tín ngưỡng Thăng Long - 
Hà Nội, Nxb Hà Nội, Hà Nội.

49. Hoàng Thu Hương (2006), “Về mối quan hệ giữa nhu cầu của người đi
lễ chùa và dịch vụ bán đồ lễ (Qua khảo sát thực tế tại chùa Quán Sứ và
chùa Hà ở Hà Nội)", Tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo (2), tr. 51-55.

50. Nguyễn Thừa Hỷ (2012), Văn hóa Việt Nam truyền thống một góc nhìn, 
Nxb Thông tin và Truyền thông, Hà Nội.

51. Phan Khanh (1995), Cuộc sống hiện đại và văn hóa cội nguồn, Nxb 
Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.

</div>
(15)<div class='page_container' data-page=15>

53. Vũ Ngọc Khánh (1996), Tín ngưỡng làng xã, Nxb Văn hóa dân tộc, 
Hà Nội.

54. Vũ Ngọc Khánh (2001), Tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb Văn hóa 
dân tộc, Hà Nội.

55. Hoàng Thiệu Khang (1997), “Triết lý về sự thờ phụng”, Tạp chí Xưa và 
Nay (1), tr.15-20.

56. Vũ Khiêu (2000), "Chúc văn Giỗ tổ Hùng vương", Báo Nhân dân (16), 
tr.1.

57. Phạm Bá Khiêm (biên soạn và giới thiệu) (2013), Đền Hùng và tín 
ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, Nxb Văn hóa thơng tin, Hà Nội.

58. Thích Thanh Kiểm (1989), Lịch sử Phật giáo Ấn Độ, Thành hội Phật 
giáo Thành phố Hồ Chí Minh.

59. Kinh Vu Lan Báo Ân (PL2548- 2005), Nxb Tôn giáo, Hà Nội.

60. Đặng Thị Lan (2006), Đạo đức Phật giáo với đạo đức con người Việt 
Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

61. Nguyễn Lang (2008), Việt Nam Phật giáo sử luận, Tập 1, Nxb Văn học, 
Hà Nội.

62. Nguyễn Lang (2008), Việt Nam Phật giáo sử luận, Tập 2, Nxb Văn học, 
Hà Nội.

63. Nguyễn Lang (2008), Việt Nam Phật giáo sử luận Tập 3, Nxb Văn học,

Hà Nội.

64. Cao Ngọc Lân, Cao Vũ Minh (2011), Văn hóa Phật giáo trong lòng 
người Việt, Nxb Lao Động, Hà Nội.

65. V. I. Lênin (2000), Toàn tập, Tập 12, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 
66. V. I. Lênin (2000), Toàn tập, Tập 15, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 
67. Nguyễn Thế Long (2006), Truyền thống đạo đức, Nxb Văn hóa -

</div>
(16)<div class='page_container' data-page=16>

68. Nguyễn Đức Lữ (1999), “Hiện tượng mê tín dị đoan ở nước ta hiện nay,
thực trạng, biểu hiện và đặc điểm”, Kỷ yếu đề tài khoa học tiềm lực: 
Những đặc điểm cơ bản của hệ thống tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam, 
Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh.

69. Nguyễn Đức Lữ (2009), Tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và sự vận 
dụng ở Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị - Hành chính, Hà Nội.

70. Nguyễn Đức Lữ (2011), Tìm hiểu về tơn giáo và chính sách đối với 
tôn giáo của Đảng và Nhà nước Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị - 
Hành chính, Hà Nội.

71. Lê Cẩm Ly (2003), "Về nghi thức tang ma của người Việt ở làng Xuân
Tảo, xã Xuân Đỉnh, huyện Từ Liêm", Tạp chí Văn hóa dân gian (6) 
(90), tr. 57- 62.

72. C.Mác - Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, Tập 1, Nxb Chính trị Quốc gia, 
Hà Nội.

73. C.Mác - Ph.Ăngghen (1995), "Luận cương về Phoi ơ bắc", Tồn tập, 
Tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội

74. C.Mác - Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, Tập 23, Nxb Chính trị Quốc 
gia, Hà Nội.

75. Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 
76. Lê Minh (chủ biên) (1994), Văn hóa gia đình Việt Nam và sự phát triển,

Nxb Lao Động, Hà Nội.

77. Nhà xuất bản Khoa học xã hội (1991), Đại Việt sử ký tục biên 1676, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

</div>
(17)<div class='page_container' data-page=17>

79. Nhà xuất bản Khoa học xã hội (2008), Phật giáo với văn hóa xã hội 
Việt Nam thời kỳ cơng nghiệp hóa hiện đại hóa, Nxb Khoa học xã hội, 
Hà Nội.

80. Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc (2003), Tập tục cúng gia tiên, Nxb Văn 
hóa Dân tộc, Hà Nội.

81. Tuệ Nhã - Diệu Nguyệt (2009), Tập tục và nghi lễ dâng hương, Nxb 
Thanh Hóa, Thanh Hóa.

82. Nhiều tác giả (1990), Văn hóa dân gian và phương pháp nghiên cứu, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

83. Nhiều tác giả (2005), Phật giáo trong thời đại chúng ta, Nxb Tôn giáo,

Hà Nội.

84. Nhiều tác giả (2008), Đạo Phật và tư tưởng bình đẳng, Nxb Lao động, 
Hà Nội.

85. Nhiều tác giả (2014), Tìm hiểu bản sắc văn hóa tín ngưỡng thờ cúng 
tổ tiên và các mẫu văn khấn, cách bài trí khơng gian thờ cúng chùa 
đình miễu ,phủ tại gia thường sử dụng trong cộng đồng người Việt, 
Nxb Dân trí, Hà Nội.

86. Thánh Nghiêm (bản dịch) (1995), Nxb Hà Nội, Hà Nội.

87. Nguyễn Thị Minh Ngọc (2008), “Phật giáo dân gian: con đường nhập thế
của Phật giáo Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo (8), tr. 25–32. 
88. Nguyễn Thị Minh Ngọc (2008), “Dịch vụ Phật giáo: hoạt động mang

tính dân gian và là cách thức để giải quyết nhu cầu tâm linh tín đồ của
Phật giáo Việt Nam đương đại (Nghiên cứu trường hợp Hà Nội)", Sự 
biến đổi của tơn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay, Nxb Thế Giới, 
Hà Nội.

</div>
(18)<div class='page_container' data-page=18>

90. Hạnh Nguyên (2013), Phật giáo trong lòng người Việt, Nxb Lao Động, 
Hà Nội.

91. Trần Thị Kim Oanh (2012), "Vị thế của Phật giáo trong văn hóa Việt
Nam", Kỷ yếu hội thảo Kỷ niệm 30 năm thành lập Giáo hội Phật giáo 
Việt Nam, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.

92. Trần Thị Kim Oanh (2013), "Chức năng xã hội của tôn giáo – nhìn từ
góc độ triết học”. Tạp chí Triết học (1), 41-49.

93. Nguyễn Vinh Phúc (2000), Hà Nội phong tục, văn chương, Nxb Trẻ, 
Hà Nội.

94. Nguyễn Vinh Phúc (2005), Hà Nội cõi đất con người, Nxb Thế giới, 
Hà Nội.

95. Nguyễn Vinh Phúc, Nguyễn Duy Hinh (2009), Các Thành Hồng và tín 
ngưỡng Thăng Long – Hà Nội, Nxb Lao động, Hà Nội.

96. Lê Văn Quán (2007), Văn hóa ứng xử truyền thống của người Việt, Nxb 
Văn hóa - Thơng tin, Hà Nội.

97. Thích Trí Quảng (2008), Phật giáo nhập thế và phát triển, Nxb Tôn 
giáo, Hà Nội.

98. Văn Quảng (2009), Văn hóa tâm linh Thăng Long Hà Nội, Nxb Lao động. 
Hà Nội.

99. Hồng Quang (2011), Bộ sách Phật học ứng dụng 2, Nxb Phương Đông, 
Hà Nội

100. Vũ Quỳnh (1992), Lĩnh Nam trích quái, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 
101. Nguyễn Minh San (1998), Tiếp cận tín ngưỡng dân dã Việt nam, Nxb

Văn hoá dân tộc, Hà Nội.

</div>
(19)<div class='page_container' data-page=19>

103. Hà Văn Tấn (1988), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội 
104. Hà Văn Tấn (2005), Đến với lịch sử văn hóa Việt Nam, Nxb Hội Nhà văn,

Hà Nội.

105. Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long (2010), Chùa Việt 
Nam, Nxb Thế giới, Hà Nội.

106. Nguyễn Quốc Thái (biên soạn) (2015), Nghi lễ thờ cúng cổ truyền Việt 
Nam, Nxb Hồng Đức, Hà Nội.

107. Lê Mạnh Thát (2001), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Tập 1, 2, Nxb 
Thành phố Hồ Chí Minh.

108. Trần Ngọc Thêm (1997), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Thành 
phố Hồ Chí Minh.

109. Bùi Thiết (2000), Việt Nam thời cổ xưa, Nxb Thanh niên.

110. Trương Thìn (2007), 101 điều cần biết về tín ngưỡng và phong tục Việt 
Nam, Nxb Hà Nội.

111. Trương Thìn (2010), Nghi lễ thờ cúng tổ tiên, đền chùa miếu phủ, Nxb 
Thời đại.

112. Trương Thìn (2010), Lên chùa lễ Phật đầu năm, Nxb Thời đại, Hà Nội. 
113. Ngô Đức Thịnh (chủ biên) (2001), Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở

Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

114. Ngô Đức Thọ (1990), Thiền Uyển tập anh , Nxb Văn học, Hà Nội. 
115. Hồ Đức Thọ (2002), Nghi lễ thờ cúng truyền thống, Nxb Văn hóa dân tộc,

Hà Nội.

116. Lương Đình Thoa (chủ biên) (2015), Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên một 
số quốc gia trên thế giới và Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia.

</div>
(20)<div class='page_container' data-page=20>

118. Nguyễn Tài Thư (1986), "Phật giáo và thế giới quan người Việt Nam
trong lịch sử", Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, 
Nxb Hà Nội, Hà Nội.

119. Nguyễn Tài Thư (chủ biên) (1989), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Tập 1, 
2, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

120. Nguyễn Tài Thư chủ biên (1993), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nxb 
Khoa học Xã hội, Hà Nội.

121. Nguyễn Tài Thư chủ biên (1997), Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và 
tôn giáo đối với con người Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị Quốc gia, 
Hà Nội.

122. Cung Kim Tiến (2004), Từ điển Các nền văn minh tơn giáo, Nxb Văn 
hóa Thơng tin, Hà Nội.

123. X.A. Tocarev (1994), Các hình thức tôn giáo sơ khai và sự phát triển 
của chúng, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.

124. Nguyễn Văn Toàn (2006), Thọ Mai Gia Lễ, Nxb Thanh Hóa.

125. Huỳnh Ngọc Trảng, Nguyễn Đại Phúc (2013), Đặc khảo về tín ngưỡng 
thờ gia thần, Nxb Văn hóa văn nghệ.

126. Trung tâm Thơng tin (1988), Tơn giáo tín ngưỡng hiện nay mấy vấn đề 
lý luận và thực tiễn cấp thiết, Thông tin chuyên đề Viện Nghiên cứu 
Tôn giáo, Hà Nội.

127. Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa tơn giáo (2014), Kỷ yếu Tọa đàm khoa học 
Vu Lan – báo hiếu của đạo Phật với xã hội Việt Nam hiện nay, Hà Nội. 
128. Chu Quang Trứ (2001), Di sản văn hố dân tộc trong tín ngưỡng, tôn

giáo ở Việt Nam, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.

</div>
(21)<div class='page_container' data-page=21>

130. Thích Thanh Từ (1972), Phật giáo trong mạch sống dân tộc, Nxb La 
Bối, Sài Gịn.

131. Thích Thanh Tứ (2006), "Phật giáo Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới, 
xây dựng và bảo vệ tổ quốc", Tạp chí Nghiên cứu Phật học (3), tr.9-11. 
132. Từ điển tiếng Việt (1996), Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng.

133. Đặng Nghiêm Vạn (1996), Về tơn giáo tín ngưỡng Việt Nam hiện nay, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

134. Đặng Nghiêm Vạn (2001), Lý luận về tơn giáo và tình hình tơn giáo ở 
Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

135. Viện Thông tin Khoa học xã hội (1997), Tôn giáo và đời sống hiện đại, 
Tập 1, Nxb Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội.

136. Viện Triết học (1986), Mấy vấn đề Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt 
Nam, Nxb Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội.

137. Trần Đại Vinh (1995), Tín ngưỡng dân gian Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế. 
138. Lê Trung Vũ, Nguyễn Hồng Dương, Lê Hồng Lý (2007), Nghi lễ vòng

đời người, Nxb Hà Nội, Hà Nội.

139. Lê Trung Vũ (2010), Lễ hội Thăng Long, Nxb Thanh Niên, Hà Nội 
140. Nguyễn Hữu Vui (1994), "Tôn giáo và đạo đức", Những vấn đề tôn

giáo hiện nay, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

141. Nguyễn Hữu Vui (2003) (đồng chủ biên), Tơn giáo học, Nxb Chính trị 
Quốc gia, Hà Nội

</div>
(22)<div class='page_container' data-page=22>

143. Trần Quốc Vượng (2003), Văn hóa Việt Nam tìm tòi và suy ngẫm, Nxb 
Văn học, Hà Nội.

144. Trần Quốc Vượng (2005), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb Giáo dục, 
Hà Nội.

145. Nguyễn Thanh Xuân (2005), Một số tôn giáo ở Việt Nam, Nxb Tôn 
giáo, Hà Nội.

146. Lý Tế Xuyên (1992), Việt điện U Linh, Nxb Văn học, Hà Nội.

147. Nguyễn Như Ý (1999), Đại Từ điển Tiếng Việt, Nxb Văn hóa - Thơng tin, 
Hà Nội.

148. Trần Thị Hồng Yến (2008), "Biến đổi môi trường sống dưới tác động
của đô thị hóa (trường hợp làng Trung Kính Thượng, phường Trung
Hịa, quận Cầu Giấy", Tạp chí Dân tộc học (6), tr.30-38

</div>