<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

Sự bảo tồn vãn hoá và biêu hiện vãn hoá

O S C A R SA LEM IN K

<i>V Á N H O Ả T R U Y Ề N T H Ố N G VÀ V Ã N H O Á T O À N C ẦU</i>
Khi nghiên cứu về khá nâng báo tồn và phát huy di sản
vãn hoá phi vật chất của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam,
chúng ta cần phải có m ột cách hiểu rõ ràng về khái niệm
văn hoá. Thịng thường, các nghiên cíai về công việc bảo
tổn già định trước m ột sự đối lập giữa truvcn thống và hiện
đại. theo đó người ta cho rằng văn hoá truyền thống của
các dân tộc bị thay thế bởi m ột nền văn hoá hiện đại, ít
nhiều m ang tính chất toàn cầu. Theo cách hiểu này, văn
hố trun thơng đang dần dần hoặc nhanh chóng biến
mất. Theo ý tôi, quan điểm này có vấn để ngay trong

<b>cách </b>

dinh nghía vẽ khái niệm vân hoá. Vãn hoá dược xem như

là một “ sự vật” chứa đựng m ột số thuộc tính; những thuộc
tính này có thể được xác định bới các nghiên cứu khoa học
chủ yếu do các nhà dàn tộc học thực hiện. Một khi văn hố
truyền thơng đã được miêu tả và chứng thực bới các
nghiên cứu dân tộc học thì bất cứ một sự thay đổi nào về
xã hội và văn hoá chí có thể hiểu như là làm giảm đi tính
đích thực và truyền thống của vãn hố đó. Với lơi nhìn đó,
việc bảo tồn di sản văn hoá của các dân tộc thiếu số trở
thành m ột hành động chủ yếu mang tính chất bảo vệ,
nhằm tìm cách ngăn chặn tác động cùa thời gian.

J Theo tôi hiểu, cách phân tích này thiếu m ột cái gì
<i>dó hay đúng hơn thiếu m ột người nào đó. Vì văn hoá chủ </i>
yếu là một thứ do con người tạo ra, theo nghĩa nó khịng
phải là một *\sự vật” với những thuộc tính cố định, mà

đúng hơn là một sản phẩm được tái tạo liên tục bới những

tác nhân văn hoá trong ý m uốn báo tồn và thay đối, tương
tác với m ôi trường. Trong hai thập niên vừa qua, càng
ngày níỊười ta càng ý thức rằng sự hiểu biết hiện nay của
chúng ta về vãn hoá truyền thống theo một nghĩa nào đó là
một sán phẩm của thời thuộc địa; đó là m ột sự thố hiệp
khó khăn giữa các dàn tộc bán địa và bối cảnh thuộc địa
trong đó họ bị lệ thuộc. Dựa vào các cống trình nghiên cứu
của Eric Hobsbavvm và Terence R anger (1983), vài tác giả
đã nói đến sự “phát m inh ra truyền thống” (invcntion of'
tradition), nhưng theo tơi, có lẽ tốt hơn nên dùng cụm từ
“tạo dựng nên truyền thông” (construction o f tradition) với
ý nghĩa là truyền thống và văn hoá đươc liên tuc tái tao
trong m ột hoàn cảnh ln thay đối. Nói cách khác, khơng
có một truyền thống ban đầu, cố định đang dần dần bị thay
th ế bới m ột nền văn hố tồn cầu. Mọi quan sát dân tộc
học đều nắm bắt một nền văn hoá vào một thời điếm cụ
thế của lịch sử, trong khi thực ra văn hoá không ngừng
thay đ ổ i1.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

nghien cuu gan day ciia cac hoc gia n6i tieng nhir Benedict
Anderson va A rjun A ppadurai da neu bat vai tro cua
truyen thong dai chung va ky thuat thong tin hien dai
trong viec phuc hoi mot y thuc v6 ban sac van hoa trong
cac dan toe (tham chi doi khi con dira den chu nghTa quoc
gia cue doan). Ngoai ra, ba bai viet chfnh trong cuon sach
nay deu de cap den sir huu fch cua thiet bi nghe nhin hien
dai trong viec ghi lai cac hoat dong van hoa va vai tro cua
may vi tfnh trong viec phan loai tai lieu thu thap duoc. Mot

vi du rat hay ve su kien nay da duoc nha sir hoc nguoi My
Curtis Hinsley neu ra. H insley da nhan xet la vao nhieu
dip khac nhau, thanh nien ngudi My ban dia (thuong duoc
goi nom na la nguoi da do) a vung Tay Nam Hoa Ky da
dung m ay ghi am bo tui de nghe cac bai hat va cac giai
dieu c6 truyen cua dan toe ho va viec nay da lam song day
the loai am nhac m ang dam mau sac dan toe, du vai mot y
nghTa khac va trong mot khung canh khac xua.

<i>V A I TRO C UA N G H I E N C lfU</i>

Nhieu tac gia trong cuon sach nay nhan m anh den nhu
cdu nghien ciru de dat nen tang khoa hoc cho mot chfnh
sach bao ton di san. Trong viSn tuang do, cac nen “van
hoa truyen thong” duoc chung thuc thong qua cac mieu ta
va phan tfch khoa hoc. Noi cach khac, m ot “khdi dieim” da
duoc tao ra de tCr do do luang va tham dinh sir thay d6i van
hoa trong cac cong dong ban dia. Nhim g phai chang co
mot diem xuat phat? Hai vi du nho

<b>sau day </b>

v6 Vi6l Nam
se minh hoa cho quan diem cua toi. Vi du thu nh^'t cho
<i>th^'y van hoc truyen k h iu a Tay N guyen le thuoc lich sir </i>
nhir the nao, vi no nhde den cac bien co lich sir nhu nhimg
cuoc xam lang cua ngudi Kho’ me hay su thong trj cua
ngudi Cham, nhu trong cac truyen co xoay quanh ba vi
<i>potao (apui, ia, angin) cua nguoi G ia rai2. Thf du thu hai </i>
lien quan den van hoa cua nguoi M nong Gar: trong cac
nghien cun vao cac nam 1948-1949, G iao sir Georges
Condom inas, mot trong nhung hoc gia thafn gia cuoc hoi
thao UNESCO 1994, da cho thay la van hoa, xa h6i, chfnh
tri va kinh te cua nguoi M nong G ar da bi anh hirong sau

dam cua che do thuoc dia (m ac du khong co sir hien dien
b4ng xuong b^ng thit ciia cac vien chuc thuc dan). Nhu
<i>the, chung ta nen dat “diem khoi ddu” a dau de’ co the xac </i>
dinh cai gi la truy6n thong va cai gi khong phai la truyen

154

thong trong van hoa M nong G ar ; phai chang do la nam
1948? Hay con phai lui vao nira trong lich sir ?

□ DI nhien, chiing ta khong the dira ra m ot cau tra Idi
thoa dang cho nhung cau hoi co tfnh chat tu tir phap noi
tren, va chung ta cung khong can phai tra ldi. Khi ghi lai
nhung hinh thuc van hoa cua nhung cong dong khong
hoac chua co chir viet (ft ra vao thoi xua), chung ta vua
tach nhung hinh thuc nay ra khoi nhung con nguoi dang
song trong long van hoa cua ho, vira bien chung thanh m ot
di san co dinh va bat bien. Khi lam nhu vay, chung ta co
khuynh huang quen rin g van hoa luon luon thay doi, vi
<i>cac tac nhan van hoa a trong nhirng hoan canh luon thay </i>
d6i va tim nhung phuong each mdi de doi pho voi nhung
hoan canh do. Va bai vi nhung boi canh lich sir va dia ly
cung nhu van hoa cua cac dan toe lam cho van hoa lien tuc
duoc tai tao va thay ddi theo thdi gian. Vi vay, lap luan
<i>cua toi la, cach tiep can dat co so tren m ot khai niem v£ </i>
van hoa nhu da neu tren day khong co loi ra, bai vi no dua
den mot sir “phon c a lo hoa” (folklorization) nhung yeu to
van hoa da mat di ft nhieu gia tri doi vdi nhung nguoi duoc
cho la chia se van hoa do.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

such dan toe co ten goi la “ bao ton co chon loc” hay “dinh

canh dinh cu ” cua Viet Nam.

<i>C H IN H S A C H D IN H C A N H D IN H C l/'</i>

Tir thap ky 1960, Nha nuoc Viet Nam da trien khai
chinh sach dinh canh dinh cu doi voi cac viing dan toe
thieu so. Trong thoi gian tien hanh nghien ciru 6 m ot so
tinh Gia Lai. Kon Turn, Lam D ong vao nam 1991, toi da
co dip den tham mot so lang da dupe dinh canh dinh cu,
mot so lang dang trong qua trinh dinh canh dinh cu va ca
mot so lang chua dupe ap dung chinh sach nay. K et qua
nghien ciru cho thay viec trien khai chinh sach nay la
khong giong nhau giua cac vung do su khac nhau cua dieu
kien timg noi cung nhu muc do phi nhieu cua dat dai. do
vay va ket qua cung khong hoan toan giong nhau. Trong
mot so viing, viec duy tri cac hoat dong chung gap kho
khan bdi cac ngoi nha moi dupe xay dung each xa nhau.

_J Ap lire dan so gia tang da khien cho tinh trang thieu
dat canh tac trong nhieu viing tang len, trong khi viec canh
tac nirong ray khong dupe khuyen khfch, nhirng thu nhap
phu tir cac san pham nong nghiep khac cung khong de
dang, nhat la cac san phaim dupe khai thac trong rimg. Mat
khac, chinh nhirng ap lire cua nen kinh te tri trudng, viec
m d cira nen kinh te, sir du nhap cua cac yeu to van hoa
hien dai cung gay sire ep manh me len n6n van hoa truyen
thong. Ngudi ta thich d nha be tong kien co, thich xe
H onda, dau may Video. Thanh nien thich den nha hang va
cac quan nhac. D e lam nhung dieu nay, ho phai can tien,
nhieu tien. N hieu ngudi trong so ho da ban di chieng, che,

nhung cong cu rat quan trong cua n6n van hoa truyen
thdng.

□ Tuy nhien, tai nhieu noi thuoc tinh Lam D ong, chu-
ong trinh dinh canh dinh cu lai dem lai nhirng thanh cong
hon nhieu va dem den su gia tang cua cai tai cac buon lang
ngudi Ma va C o Ho co trong cac cay cong nghiep n hu ca
phe, che, tieu va dau tam. 6 nhirng buon lang nay, nen
kinh te phat trien, ddi song dupe nang cao va ho, ca thanh
nien cung nhu ngudi co tuoi tiep can kha nhanh vdi nen
van hoa hien dai, va dieu do cung lam cho nhung co hoi
thue hanh van hoa truyen thdng gap kho khan.

dong loat trong tat ca cac viing dan toe khac nhau ma
khong xem xet den dieu kien khac nhau cua timg viing da
khien cho hieu qua cua chinh sach nay la khong nhu mong
muon.

<i>B A O T O N CO C H O N L O C</i>

0 Viet Nam. khai niem van hoa dupe sir dung de chi
nhung khia canh phi vat chat ciia cuoc song nhu ngon ngir
van hoc, ton giao. giao due, phong tuc tap quan. Tuy la
m ot nude con ngheo nhung V iet Nam da dau tu dang ke
cho viec bao ton van hoa va phat trien van hoa. Tuy nhien,
cung nhu d nhieu noi khac, viec can bang giua bao ton va
phat trien luon luon la khong de dang.

<i>3 </i> Tren con dudng phat trien xa hoi ciia xa hoi Viet
nam , tir nen kinh te tap trung quan lieu chuyen sang nen

kinh te thi trudng theo dinh hudng xa hoi chii nghTa, cac
dan toe thieu so phai cd nhung n6 lire rat ldn bdi su phat
trien khong ddng dcu giua ngudi Kinh (nhom da so d dong
bang) vdi cac viing dan toe thieu so. De xay dung va phat
trien nen van hoa moi ciia Viet Nam, cac dan toe Viet
N am , ngudi Kinh va ngudi thieu so, con can phai cd su tu­
ong trp, giup do nhau cung phat trien, ngudi Kinh phai
giup dong bao cac dan toe ft ngudi “ bat nhip” minh de
hinh thanh mot nen van hoa m di cua Viet Nam (xem Nong
Quoc Chan, 1978a va 1978b; Pham N hu Cuong va cac tac
gia khac, 1987) Chinh sach nay chm h la co sd giup nhirng
ngudi lam cong tac van hoa cd the nhan thirc dupe nhung
yeu to van hoa nao can phai dupe gin giu, phat huy, cai g'l
can phai dupe dieu chinh trong do nhirng yeu to van hoa
gia tri nhu van nghe dan gian, mua, nhac, thu cong ... can
phai dupe khoi phuc de gidi thieu m ot cach rong rai hon.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

_J “ Phon c a lo hoa” van hoa luon co tinh hai mat, m ot
mat nhan manh den nhirng khfa canh dien cam va tham
my cua van hoa va mat khac lai phu nhan nhirng khfa canh
tri thuc cua no. Dieu nay rat d6 d in den cai goi la “do vat
hoa van hoa thieu so” lam giam y nghla thuc cua van hoa
thieu so.

□ Co mot trudng hap m a toi dugc chung kien khi toi
den tham Aynn Pa a tinh Gia Lai, Kon Turn nam 1991, co
Plci Potao la lang cua “vua lua” (trong tieng Viet goi la
hoa xa) la mot tu ngu dung khong dung bai vi ngudi gifr
chuc vu nay hau nhu khong hanh sir mot thu quy6n (chinh
tri) the tuc nao, ma quy6n cua ho la do quy che ton giao va

16 nghi m a thdi. Tuy nhien, danh hieu “m a” da tao ra nhieu
sir hieu lam ve quy che cua vi Potao. Nam 1988, khi vi
Potao Apui cuoi cung la Siu Anhot chet, nguai ke tuc dugc
lua chon la chau cua ong ten la Siu Aluan. The nhung den
nam 1991, Siu A luan van chua td chuc dugc 16 ke tuc nay
bai vi de tien hanh 16, phai thuc hien cac buoi te 16, hien sinh
ma chu yeu la 16 hoi darn trau. Cac nha quan ly a dia phu-
ang khong dong y viec lap “ vua” cung nhu viec hien sinh
trau vi xem day la sir phung phi. Ngudi Viet a vung dong
b in g (nguai Kinh) von rat quy con trau vi no la con vat
khong the thieu trong cong viec cay bira (con trau la dau
c a nghiep), trong khi do nhieu dan toe a cao nguyen lai co
<i>truyen thong lam ri\y khong cay dat, nen doi vai ho trau </i>
chi co gia tri te 16 va tao nen uy tin cho nguai chu (hien
nay, 16 hoi dam trau a m ot so vung da dugc khoi phuc). Sir
tri hoan viec thuc hien 16 ke tuc da khien cho nhi6u ngudi
dan dia phuong co nhung lo ngai khong c;tn thiet.

□ Cac nen van hoa cua cac dan toe thieu so dugc de
cao bai tinh doc dao va thaim my nhung dong thai no cung
bi anh hudng do cach danh gia chua that dung cua m ot so
ngudi, tham chf co ngudi luon xem van hoa dan toe thieu
sd la lac hau. Theo toi nghi, nhung quan mem do se gop
phan lam han che su phat trien cua van hoa noi chung va
van hoa cac dan toe thi6u sd.

SU B IE U H IE N VAN H O A

Toi ddng y vdi cac tac gia khac trong cuon sach nay khi
ho cho rang truyen co, van hoc truyen khau, nhung bai hat

nghi 16, ca mua cua nhieu dan toe thieu sd d Viet Nam nen

156

dugc ghi chep lai bang ngon ngu cua chinh cac dan toe do.
Nhieu dieu da dugc lam trong linh vuc nay, nhung van con
rat nhieu dieu phai lam. Neu dugc, nen tap trung cac thong
tin da siru tam dugc tai mot dia diem , d6 tiep can ddi vdi
cac nha nghien cuu, cac quan chuc cung nhu nhung ngudi
khac quan tam den chung. Cung nen cd mot muc luc tin
hoc hoa bang cac ngon ngu cua cac dan toe thieu sd cung
nhu bang tieng Viet, tieng Anh va tieng Phap, d6 viec su
dung dugc d6 dang han cho cong chung va cac nha nghien
ciru. Mat khac, cung nen tien hanh nghien ciru d mot sd
linh vuc nhu' ngon ngu hoc. dan toe hoc thuc vat, dan toe
hoc dong vat, hay v6 ky thuat nong nghiep. ton giao, than
toe va tap quan phap. Di6u quan trong la nhung nghien
cuu nay phai dugc thuc hien mot cach vo tu. khong dura
tren mot tien d6 dao due co san hay ft nhat khong voi thaim
dinh cai gi la tot va cai gi la khong tot. Khi chung ta nhan
ra rang moi hanh dong - ke ca chfnh tri - deu cd nhung hau
qua bat ngd thi chiing ta se khong dira ra nhung phan xet
hay rut ra nhung ket luan voi vang v6 ton giao, me tin, tap
tuc, tien bo va lac hau.

□ D dng

<b>thdi, </b>

cung khong nen dua vao nhirng nghien
cuu nhu the de dua ra nhung khang dinh ve tinh dfch thuc
cua cac nen van hoa hay truy6n thong do,

<b>bdi </b>

vi nhirng
ngudi co vu cho sir khong khoan dung

<b>cd </b>

the dung nhung
khang dinh dd nhu la mot vu khf. Vdi sir bung no cua
nhung xung dot dan toe tren the gidi ngay nay, chung ta

thay rang

<b>khai </b>

niem thudn

<b>khiet </b>

van hoa da

<b>thay </b>

the khai
niem chung toe nhu la tieu chualn dung de phan biet cac
tdc ngudi. Vi the', cd le nen gidi thieu cac cong trinh
nghien ciru cua chung ta nhu la nhung hinh anh van hoa
ghi nhanh chac chan se bien ddi.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

rang, trong các quan hẹ thường ngày, làm việc với các dân
tộc thicu số là dịp đế tạo ra những cơ hội trao đổi văn hoá.
C'án chú ý đặc biệl đến việc sử dụng các ngôn ngừ thiểu sô
trong ui áo dục, xuất bán và các chương trình phát thanh
hoặc truyén hình.

-J Niĩoài ra. nghiên cứu nhừ ns hậu quả văn hoá của
các chương trình kinh tế-xã hội lớn là một điều rát đáng
làm. Có thể cũng nên cố gắng phối họp tất cả các chương
trình hao tổn và phát huy di sản văn hoá phi vật chất của
các dân tộc thiểu số thành m ột chương trình chung sẽ
chăm lo mọi khía cạnh của đời sống xà hội và văn hố. Vc
chương trình định canh định cư. có lẽ cần: (1) đánh giá lại
kiến trúc địa phưưns cua buôn làng nhằm củng cô các cấu
trúc aia đình và cộng đ ổ n s, như trường hợp nhà dài và nhà
rông ; (2) cho phép các tộc người thiểu số thực hành tòn
giáo và nvĩhi thức của họ ; (3) báo vệ và dạy các ngôn ngữ

hãn địa và kiến thức địa phương ớ bậc tiểu học. Tôi tin

rằng các tổ chức quốc tê Iìhư UNICEF. UNDP. FAO và
UNHSCO cũng sẽ tham gia vào việc thực hiện một chương
trình như thê.

-J Tuy nhiên, điều quan trọng nhất là phái hiểu rằng

<b>không </b>

phai chi vãn hoá mới là chú yếu m à chính là những
người sịnạ trong văn hố đó. K hơng thế nào tơn trọng văn
hố mà khơng tòn trọng những con người chuyên tài vãn
hoá. Vãn hoá là sống động và khơng ngìrne đổi mới.
Chính các tác nhân văn hoá mới là những chuyên vicn
thực sự về vãn hoá cùa chính họ. Họ phải có cơ hội trình
bày vé chính văn hố của m ình, xác định nó là và ncn
như thế nào. Như ớ bất cứ nơi nào khác, các dân tộc thiểu
sỏ đan Lí sống trong một th ế siới hiện đại mà họ góp phẩn
vào sự phát triển. Những sự tiếp xúc đó sẽ làm thay đổi
văn hoá của họ. Các tác nhàn văn hố có quyền biến đổi
vãn hoá cua chính họ. Các dán tộc thiếu số có quyền thực
hành văn hố của chính mình và cho chính mình cũng như
cho người bên ngoài.

—1 Cần hợp tác chật chẽ với các chuyên viên khác nhau
và với chính các dân tộc thiểu số, tạo ra được những điều
kiện thuận lợi cho việc tăng thêm sức sông và giá trị cho
vãn hoá của các dân tộc thiếu số. Cho họ được thực hành
các lễ hội. nghi thức của mình và nên xem chủng là cội

cao các điệu múa và âm nhạc cổ truyền của họ. Có lẽ cũng
ncn cho phép học sinh lại được nghe các câu chuyện và
các bài thơ do ỏng bà của chúng đọc vào buổi tôi sau giờ
tan trường và quan sát cây cỏ và thú vật trong rừng vào
những ngày nghỉ. Dĩ nhiên là khôns cần thiết và cũng
không nên tạo ra những “khu báo tồn” hay bắt các cư dân
phái sống theo nếp truyền thống. Ngược lại, cần tạo ra
những cơ hội cho phép các dân tộc thiếu sỏ vừa sống vãn
hố truyền thịng của m ình trong cuộc sống hằns ngày,

vừa tham gia vào cuộc sống hiện đại.

<i>T À I L IỆ U T H A M K H Ả O</i>

<i>DOURNES, Jacques. Potao : Une théorie du pouvoir chez </i>
<i>Les Indochinois Jorai. Paris, Flam m arion, 1977.</i>
EVANS, G rani. “V ietnam cse Coinm unisl A nthropology” .

<i>Canberra A n thropoỉogy, 8 (1-2), 1985, tr. 116-147.</i>
“Internal C olonialism in the Central H ighlands of
<i>VietnarrT. Soịourn 7 (2), 1992, tr. 274-304.</i>

HOBSBAW M , Eric và T ercnce RA N G ER, chủ biên.
<i>Thừ </i> <i>ỉnvention </i> <i>o f </i> <i>Tradition. </i> Cambridge,
Cam briđge U.P.. 1983.

<i>MILES, D. và c . EIPPER. “Introduction” . Canberra </i>
<i>A nthropology [Số đặc biệt: M inorities and the </i>
State], 8 (1-2), 1985, tr. 1-3.

NÔ N G

Quốc

CHÂN. ‘T h irty Years o f Cultural Work
<i>am ong Ethnic M inorities” . Vietnam ese Studies, số </i>
52 (Sô đặc biệt : Cultural Problems), 1978, tr. 50-56.
“Selective Preservation o f Ethnic M inorities
<i>Cultural T raditions” . Vietncimcse Studies, số 52 (Sô </i>
đặc biệt : Cultural Problem s), 1978, tr. 57-63.
PELS. Pcter và O scar SALEM INK. “Introduction : Five

Thcses on Ethnography as Colonial Practice”.
<i>H istory and A n th ro p o lo g y, 8 (1 -4), 1994, tr. 1 -34.</i>

<i>PHẠM NHU CƯƠNG và các tác giả khác. M ột s ố vấn đ ể </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

158

<i>SALEM INK, Oscar. “M ois and M aquis : the invention and </i>
appropriation of V ietnam s M ontagnards from
Sabatier to the C IA ” . Trong George

w.

<i>STOCKING, Jr. (chủ biên). C olonial Sìtuations : </i>
<i>E ssays on the historical contextualỉzation o f </i>
<i>ethnographic know ỉedoe (History o f Anthropology, </i>
Vol. 7). M adison, University o f W isconsin Press,
1991, tr. 243-284.

“The Return of the Python God: M ultiple inter-
pretations o f a m illenarian m ovem ent in colonial
<i>V ietnam ” . H ỉstory a n d A nỉhropoloẹy, 8(1-4), 1994 </i>
: 129-164.

“Prim itive Partisans : French Strategy and the
Construction of a M ontagnard E thnic Identity in
Indochina” . Trong : Hans ANTLOV & Stein
<i>TONNESSON (chủ biên), Im perial Policy and </i>
<i>Souĩheasí Asian N aĩionalism ]930-1957. London, </i>
Curzon Press/NIAS, 1994, tr. 261-293.

<b>CHÚ THÍCH</b>

*Những nghiên cứu cho bài viết này đà được thực hiện nhờ
chương trình tài trợ số W 52-456 của Tổ chức Hà Lan

khuyến khích vịệc nghiên cứu ớ các nước nhiệt đới
(W O TRO ).

1 Tôi đã bàn nhiều về khái niệm văn hoá và vai trò của
nghiên cứu trong Salemink 1991, 1994a và 1994b, và
trong Pels & Salemink 1994.

2 Đó là ba người được gọi là "vua" lửa, nước và gió; trong
tài liệu sử V iệt N am , chỉ nhắc đến hai người đầu được
gọi là hoả xá và thuỷ xá. Một sự phân tích đầy đủ về vai
<i>trò cúa những potao này có thể tìm trong D oum es 1977.</i>
3 Tôi đã bàn nhiều hơn về chính sách định canh định cư và

bảo tồn có chọn lọc trong Salcmink (sắp xuất bản).

</div>

<!--links-->