ðẠI HỌC QUỐC GIA TP. HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ðẠI HỌC BÁCH KHOA
--------------------

TRẦN THỊ TƯỜNG VÂN

NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG HỆ THỐNG
QUẢN LÝ MÔI TRƯỜNG THEO ISO 14001:2004
CHO CÁC TRƯỜNG ðẠI HỌC TẠI TP.HCM
CHUYÊN NGÀNH : QUẢN LÝ MÔI TRƯỜNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ

TP. HỒ CHÍ MINH, THÁNG 12 NĂM 2009


ii

CƠNG TRÌNH ðƯỢC HỒN THÀNH TẠI
TRƯỜNG ðẠI HỌC BÁCH KHOA
ðẠI HỌC QUỐC GIA TP HỒ CHÍ MINH
Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Hồng Trân
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Cán bộ chấm nhận xét 1 : ..................................................................................
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Cán bộ chấm nhận xét 2 : ..................................................................................
…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Luận văn thạc sĩ ñược bảo vệ tại HỘI ðỒNG CHẤM BẢO VỆ LUẬN VĂN
THẠC SĨ
TRƯỜNG ðẠI HỌC BÁCH KHOA, ngày . . . . . tháng . . . . năm . . . . .


iii

ðẠI HỌC QUỐC GIA TP. HCM
TRƯỜNG ðẠI HỌC BÁCH KHOA
----------------

CỘNG HOÀ XÃ HỘI CHỦ NGHIÃ VIỆT NAM
ðộc Lập - Tự Do - Hạnh Phúc
---oOo--Tp. HCM, ngày . . . . . tháng . . . . . năm . . . . .

NHIỆM VỤ LUẬN VĂN THẠC SĨ
Họ và tên học viên : TRẦN THỊ TƯỜNG VÂN

Giới tính : Nữ

Ngày, tháng, năm sinh : 04/01/1984

Nơi sinh : Thừa Thiên Huế

Chuyên ngành : Quản lý môi trường

MSHV : 02607651


1- TÊN ðỀ TÀI : NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG HỆ THỐNG QUẢN LÝ MÔI
TRƯỜNG THEO ISO 14001:2004 CHO CÁC TRƯỜNG ðẠI HỌC TẠI TP.HCM
2- NHIỆM VỤ LUẬN VĂN :
- Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngồi nước đối với việc áp dụng
hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001 của các trường ñại học
- Tổng quan về hệ thống quản lý môi trường theo tiêu chuẩn ISO 14001
- Nghiên cứu, khảo sát và đánh giá các vấn đề mơi trường của các trường ñại học
tại TP.HCM
- Nghiên cứu ñề xuất mơ hình hệ thống quản lý mơi trường theo ISO
14001:2004 cho các trường ñại học tại TP.HCM trên cơ sở các kết quả khảo sát
- Ứng dụng mơ hình hệ thống quản lý mơi trường đã thiết lập cho trường đại học
Kỹ thuật cơng nghệ TP.HCM và trường đại học Bách khoa TP.HCM
- Xây dựng một số thủ tục trong hệ thống văn bản tài liệu cho hệ thống quản lý
mơi trường của trường đại học Kỹ thuật cơng nghệ TP.HCM và trường ñại học
Bách khoa TP.HCM
3- NGÀY GIAO NHIỆM VỤ : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4- NGÀY HOÀN THÀNH NHIỆM VỤ : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5- HỌ VÀ TÊN CÁN BỘ HƯỚNG DẪN : TS. LÊ THỊ HỒNG TRÂN
Nội dung và ñề cương Luận văn thạc sĩ đã được Hội ðồng Chun Ngành thơng
qua.
CÁN BỘ HƯỚNG DẪN

CHỦ NHIỆM BỘ MÔN
QUẢN LÝ CHUYÊN NGÀNH


iv

LỜI
I CẢM

C M ƠN
N

Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành ñến TS. Lê Thị Hồng Trân
ñã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tơi trong suốt q trình thực hiện luận văn.
Tơi xin chân thành cảm ơn các thầy cơ thuộc các trường đại học được
khảo sát đã nhiệt tình hợp tác và hồn thành bảng câu hỏi của đề tài. Tơi
cũng chân thành cảm ơn các phịng ban chức năng thuộc trường đại học Kỹ
thuật cơng nghệ TP.HCM và trường ñại học Bách khoa TP.HCM ñã nhiệt
tình hợp tác và cung cấp thơng tin cho đề tài.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô thuộc khoa Mơi trường, trường
đại học Bách khoa TP.HCM đã nhiệt tình truyền đạt những kiến thức chun
ngành hữu ích trong suốt thời gian tơi được học cao học tại trường. ðó là
những kiến thức nền tảng cho tơi hồn thành luận văn và cũng sẽ là hành
trang quý báu cho tôi trong công việc.
Lời cảm ơn cuối cùng tôi xin ñược gửi ñến gia ñình, bạn bè và ñồng
nghiệp - những người đã ln động viên và giúp đỡ tơi trên chặng đường học
tập và nghiên cứu.
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 18 tháng 11 năm 2009
Học viên

Trần Thị Tường Vân


v

TĨM TẮT LUẬN VĂN
Hiện nay, ở nước ta, vấn đề bảo vệ mơi trường trong giáo dục đại học chưa
được ñặt ra, chưa ñược quan tâm tương xứng với tầm quan trọng của nó. Thực tế là,
các hoạt động đa dạng diễn ra trong trường ñại học sẽ dẫn ñến những tác ñộng trực

tiếp và gián tiếp nghiêm trọng ñến môi trường. Sự suy giảm và ô nhiễm môi trường
gây bởi các trường ñại học chủ yếu dưới dạng tiêu thụ năng lượng, nguyên liệu và
thải bỏ chất thải thông qua các hoạt ñộng dạy học và nghiên cứu, cung cấp dịch vụ
và từ các khu cư trú. Ngoài ra, với sứ mệnh đào tạo của mình, trường đại học cịn có
vai trị quan trọng trong cơng tác giáo dục nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường
cho cộng ñồng.
ðề tài luận văn là ñề tài ñầu tiên trong nước nghiên cứu xây dựng hệ thống
quản lý môi trường theo ISO 14001 cho nhóm đối tượng trường đại học, nhằm tạo
cơ sở bước đầu cho việc triển khai mơ hình này ra thực tế.
ðề tài “Nghiên cứu xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo ISO
14001:2004 cho các trường ñại học tại TP.HCM” ñược thực hiện dựa trên cơ sở
tổng quan tình hình nghiên cứu trong và ngồi nước về những nội dung liên quan và
lý thuyết về hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001.
Một số kết quả đạt được của đề tài gồm có: khảo sát về thực trạng quản lý
môi trường và truyền thông mơi trường của 20 trường đại học được chọn ngẫu
nhiên trong tổng số 45 trường ñại học tại TP.HCM; ñề xuất mơ hình hệ thống quản
lý mơi trường theo ISO 14001 cho các trường ñại học tại TP.HCM; ứng dụng mơ
hình này để xây dựng hệ thống quản lý mơi trường theo ISO 14001:2004 cho
trường đại học kỹ thuật cơng nghệ TP.HCM và trường ñại học bách khoa TP.HCM
bao gồm thiết lập sổ tay môi trường và một số thủ tục; và ñề xuất các biện pháp hỗ
trợ chung cho hệ thống quản lý mơi trường tại hai trường đại học này.


vi

ABSTRACT
Nowadays, in our country, the issue of environmental protection in higher
education is not paid adequate attention. In fact, the various complex activities
taking place in campuses have some serious direct and indirect impacts on the
environment. Teaching and research activities, support services and residential

areas at university cause environmental pollution and degradation in form of energy,
material consumption and waste discharge. Besides, with the mission of training,
universities play an important role in bringing up the awareness of environmental
protection to the community.
This thesis is the

first

domestic

research

to

set

up

an

ISO

14001environmental management system for university, to create an initial basis of
EMS implementation in reality.
“Developing an ISO 14001:2004 environmental management system for
HCM City universities” is based on the overview of domestic and overseas related
studies and the theory of ISO 14001 EMS.
Some results of the research include: the status of environmental
management and communication in 20 randomly surveyed universities out of a total
of 45 HCM City universities; ISO 14001 EMS model proposed for HCM City

universities; environmental handbooks and several procedures of ISO 14001:2004
EMS for HCM City University of Technology and University of Technology –
HCM City National University; and some general support solutions for the two
EMSs.


vii

MỤC LỤC
CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU...................................................................................... 1
1.1. Đặt vấn đề ----------------------------------------------------------------------------------1
1.2. Mục đích nghiên cứu-----------------------------------------------------------------------2
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu--------------------------------------------------------2
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu -----------------------------------------------------------2
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu--------------------------------------------------------------2
1.4. Nội dung nghiên cứu ----------------------------------------------------------------------3
1.5. Phương pháp nghiên cứu ------------------------------------------------------------------3
1.5.1. Mơ hình quản lý PDCA ---------------------------------------------------------3
1.5.2. Phương pháp thu thập tài liệu --------------------------------------------------4
1.5.3. Phương pháp chuyên gia --------------------------------------------------------4
1.5.4. Phương pháp khảo sát -----------------------------------------------------------4
1.5.5. Phương pháp thống kê, xử lý số liệu ------------------------------------------4
1.5.6. Phương pháp so sánh ------------------------------------------------------------4
1.5.7. Phương pháp phân tích và tổng hợp-------------------------------------------4
1.5.8. Chọn mẫu -------------------------------------------------------------------------5
1.6. Tính mới của đề tài-------------------------------------------------------------------------5
1.7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài------------------------------------------------6
1.7.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài ----------------------------------------------------6
1.7.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài -----------------------------------------------------6


CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ
NGỒI NƯỚC ................................................................................................... 8
2.1.Tình hình nghiên cứu trong nước ---------------------------------------------------------8
2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới -------------------------------------------------------9

CHƯƠNG 3. TỔNG QUAN VỀ HỆ THỐNG QUẢN LÝ MÔI TRƯỜNG
THEO ISO 14001 ............................................................................................. 16
3.1 Tổng quan về bộ tiêu chuẩn ISO 14000------------------------------------------------ 16
3.1.1 Giới thiệu về Tổ chức quốc tế về tiêu chuẩn hóa--------------------------- 16
3.1.2 Sự ra đời của bộ tiêu chuẩn ISO 14000-------------------------------------- 16


viii

3.1.3 Cấu trúc của bộ tiêu chuẩn ISO 14000 -------------------------------------- 17
3.1.4 Phạm vi của ISO 14000-------------------------------------------------------- 20
3.1.5 Mục đích của ISO 14000 ------------------------------------------------------ 20
3.1.6 So sánh đặc trưng của ISO 14000 và ISO 9000 ---------------------------- 21
3.2 Tổng quan về hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001------------------------ 22
3.2.1 Khái niệm về ISO 14001 ------------------------------------------------------ 22
3.2.2 Lợi ích của ISO 14001 --------------------------------------------------------- 23
3.2.3 Hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001------------------------------ 24
3.2.3.1 Định nghĩa Hệ thống quản lý môi trường----------------------------- 24
3.2.3.2 Mơ hình Hệ thống quản lý mơi trường theo ISO 14001 ------------ 24
3.2.4 Các thuật ngữ của hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 - 27
3.2.5 Các yêu cầu của hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 --- 30

CHƯƠNG 4. NGHIÊN CỨU CƠ SỞ KHOA HỌC XÂY DỰNG HỆ
THỐNG QUẢN LÝ MÔI TRƯỜNG THEO ISO 14001:2004 CHO CÁC
TRƯỜNG ĐẠI HỌC TẠI TP.HCM .............................................................. 38

4.1. Kết quả khảo sát về các vấn đề môi trường của các trường đại học tại TP.HCM --------38
4.1.1. Các vấn đề quản lý môi trường -------------------------------------------------------39
4.1.1.1. Các vấn đề môi trường ----------------------------------------------------------39
4.1.1.2. Hiện trạng quản lý môi trường -------------------------------------------------39
4.1.2. Nhân sự quản lý môi trường-----------------------------------------------------------42
4.1.3. Hệ thống quản lý------------------------------------------------------------------------44
4.1.4. Truyền thông môi trường --------------------------------------------------------------46
4.1.4.1 Chiến dịch Mùa hè xanh ---------------------------------------------------------46
4.1.4.2. Các ngày hội về môi trường ----------------------------------------------------47
4.1.4.3. Các cuộc thi về môi trường -----------------------------------------------------48
4.1.4.4. Các câu lạc bộ về môi trường --------------------------------------------------50
4.1.4.5. Các hội thảo về môi trường-----------------------------------------------------51
4.2. Đề xuất mơ hình hệ thống quản lý mơi trường theo ISO 14001 cho các trường đại học
tại TP.HCM ----------------------------------------------------------------------------------------------52
4.2.1. Mơ hình hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001 cho các trường đại học
tại TP.HCM ----------------------------------------------------------------------------------------------52
4.2.1.1. Giai đoạn 1 ------------------------------------------------------------------------52
4.2.1.2. Giai đoạn 2 ------------------------------------------------------------------------57


ix

4.2.1.3. Giai đoạn 3 ------------------------------------------------------------------------59
4.2.2. So sánh mơ hình hệ thống quản lý môi trường cho các trường đại học tại
TP.HCM với yêu cầu của ISO 14001-----------------------------------------------------------------60

CHƯƠNG 5. ỨNG DỤNG HỆ THỐNG QUẢN LÝ MÔI TRƯỜNG
THEO ISO 14001:2004 CHO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG
NGHỆ TP.HCM VÀ TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA TP.HCM........ 65
5.1. Ứng dụng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 cho trường đại

học kỹ thuật công nghệ TP.HCM------------------------------------------------------------ 65
5.1.1. Giới thiệu về trường đại học kỹ thuật công nghệ TP.HCM -------------- 65
5.1.1.1. Giới thiệu chung------------------------------------------------------------------65
5.1.1.2. Các bậc, hệ đào tạo và ngành nghề đào tạo ----------------------------------66
5.1.1.3. Đội ngũ giảng viên và cơ sở vật chất------------------------------------------67
5.1.1.4. Sơ đồ tổ chức ---------------------------------------------------------------------67

5.1.2. Hiện trạng quản lý môi trường tại trường đại học kỹ thuật công nghệ
TP.HCM ---------------------------------------------------------------------------------------- 68
5.1.2.1. Các nguồn phát thải--------------------------------------------------------------68
5.1.2.2. Các biện pháp quản lý và kỹ thuật---------------------------------------------70
5.1.2.3. Nhân sự quản lý môi trường----------------------------------------------------70
5.1.2.4. Công tác truyền thông môi trường---------------------------------------------71

5.1.3. Hệ thống quản lý chất lượng theo ISO 9001:2000 của trường đại học
kỹ thuật công nghệ TP.HCM----------------------------------------------------------------- 72
5.1.3.1. Chính sách chất lượng-----------------------------------------------------------72
5.1.3.2. Sơ đồ chỉ đạo theo Hệ thống quản lý chất lượng ----------------------------72
5.1.3.3. Hệ thống quản lý chất lượng ---------------------------------------------------74

5.1.4. Những thuận lợi và khó khăn của trường đại học kỹ thuật cơng nghệ
TP.HCM khi xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 ---------- 76
5.1.5. Hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 của trường đại học
kỹ thuật công nghệ TP.HCM----------------------------------------------------------------- 77
5.2. Ứng dụng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 cho trường đại
học bách khoa TP.HCM ---------------------------------------------------------------------- 78
5.2.1. Giới thiệu về trường đại học bách khoa TP.HCM------------------------- 78
5.2.1.1. Giới thiệu chung------------------------------------------------------------------78
5.2.1.2. Quy mô đào tạo và ngành nghề đào tạo --------------------------------------78



x

5.2.1.3. Đội ngũ cán bộ và cơ sở hạ tầng -----------------------------------------------78
5.2.1.4. Cơ cấu tổ chức--------------------------------------------------------------------79

5.2.2. Hiện trạng quản lý môi trường tại trường đại học bách khoa TP.HCM 80
5.2.2.1. Các nguồn phát thải--------------------------------------------------------------80
5.2.2.2. Các biện pháp quản lý và kỹ thuật---------------------------------------------81
5.2.2.3. Nhân sự quản lý môi trường----------------------------------------------------82
5.2.2.4. Công tác truyền thơng mơi trường---------------------------------------------82

5.2.3. Những thuận lợi và khó khăn của trường đại học bách khoa TP.HCM
khi xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 ---------------------- 84
5.2.4. Hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 của trường đại học
bách khoa TP.HCM --------------------------------------------------------------------------- 85
5.3. Các biện pháp hỗ trợ chung đề xuất cho hệ thống quản lý môi trường tại hai
trường đại học ---------------------------------------------------------------------------------- 85
5.3.1. Về sử dụng năng lượng, nước và nguyên vật liệu ------------------------- 85
5.3.2. Về quản lý và xử lý chất thải ------------------------------------------------- 86
5.3.3. Về giáo dục và truyền thông môi trường ----------------------------------- 91
5.3.4. Về tuân thủ luật pháp môi trường-------------------------------------------- 92
5.3.5. Về cơ cấu tổ chức -------------------------------------------------------------- 93
5.3.6. Về hỗ trợ của các bên liên quan---------------------------------------------- 93

CHƯƠNG 6. KẾT LUẬN – KIẾN NGHỊ...................................................... 95
6.1. Kết luận ------------------------------------------------------------------------------------ 95
6.2. Kiến nghị ---------------------------------------------------------------------------------- 96

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Phụ lục 1. Phiếu điều tra về vấn đề quản lý môi trường của trường đại học
Phụ lục 2. Phiếu điều tra về vấn đề truyền thông môi trường của trường đại
học
Phụ lục 3. Sơ đồ bố trí tổng thể mặt bằng trường đại học kỹ thuật công nghệ
TP.HCM
Phụ lục 4. Sơ đồ bố trí tổng thể mặt bằng trường đại học bách khoa TP.HCM
Phụ lục 5. Một số hình ảnh về hiện trạng quản lý môi trường tại trường đại
học kỹ thuật công nghệ TP.HCM


xi

Phụ lục 6. Một số hình ảnh về hiện trạng quản lý môi trường tại trường đại
học bách khoa TP.HCM
Phụ lục 7. Sổ tay môi trường của hệ thống quản lý môi trường cho trường đại
học kỹ thuật công nghệ TP.HCM
Phụ lục 8. Sổ tay môi trường của hệ thống quản lý môi trường cho trường đại
học bách khoa TP.HCM
Phụ lục 9. Một số thủ tục của hệ thống quản lý môi trường cho trường đại
học kỹ thuật công nghệ TP.HCM
Phụ lục 10. Một số thủ tục của hệ thống quản lý môi trường cho trường đại
học bách khoa TP.HCM


xii

DANH MỤC HÌNH VẼ
Hình 3.1. Bộ tiêu chuẩn ISO 14000 --------------------------------------------------------- 18
Hình 3.2. Mơ hình “Plan, Do, Check, Act” ----------------------------------------------- 24
Hình 3.3. Mơ hình hệ thống quản lý mơi trường theo ISO 14001 ---------------------- 25

Hình 4.1. Số trường có thu gom và xử lý riêng nước thải phịng thí nghiệm với nước
thải sinh hoạt ----------------------------------------------------------------------------------- 40
Hình 4.2. Số trường có trang bị thiết bị kiểm sốt ơ nhiễm khí thải phịng thí nghiệm40
Hình 4.3. Số trường có phân loại và thu gom riêng chất thải nguy hại phịng thí
nghiệm ------------------------------------------------------------------------------------------ 40
Hình 4.4. Số trường có đăng ký chủ nguồn chất thải nguy hại -------------------------- 41
Hình 4.5. Số trường có phân loại chất thải rắn tại nguồn -------------------------------- 41
Hình 4.6. Số trường có thu gom lượng chất thải rắn có thể tái chế --------------------- 41
Hình 4.7. Số trường có sử dụng dịch vụ thu gom chất thải rắn-------------------------- 42
Hình 4.8. Số trường có dự định áp dụng HTQLMT theo ISO 14001 ------------------ 45
Hình 4.9. Số lượng trường tham gia Chiến dịch Mùa hè xanh -------------------------- 47
Hình 4.10. Số trường tổ chức các ngày hội về mơi trường ------------------------------ 48
Hình 4.11. Số trường tổ chức các cuộc thi về môi trường ------------------------------- 49
Hình 4.12. Số trường tham gia các cuộc thi về mơi trường ----------------------------- 50
Hình 4.13. Số trường thành lập các câu lạc bộ về mơi trường--------------------------- 51
Hình 4.14. Số trường tổ chức các hội thảo về mơi trường ------------------------------ 51
Hình 4.15. Mơ hình hệ thống quản lý mơi trường theo ISO 14001--------------------- 61
Hình 5.1. Sơ đồ tổ chức chung của trường đại học kỹ thuật cơng nghệ TP.HCM ---- 68
Hình 5.2. Sơ đồ chỉ đạo theo hệ thống quản lý chất lượng của trường đại học kỹ
thuật công nghệ TP.HCM -------------------------------------------------------------------- 73
Hình 5.3. Mơ hình tổ chức chung của trường đại học bách khoa TP.HCM ----------- 79
Hình 5.4. Quy trình quản lý hóa chất phịng thí nghiệm --------------------------------- 86
Hình 5.5. Bể tự hoại 3 ngăn ------------------------------------------------------------------ 87
Hình 5.6. Sơ đồ công nghệ hệ thống xử lý nước thải sinh hoạt ------------------------- 87
Hình 5.7. Thùng rác có nhiều ngăn đựng chất thải rắn sinh hoạt ----------------------- 88
Hình 5.8 . Thu gom và xử lý hơi hóa chất-------------------------------------------------- 88


xiii


Hình 5.9. Nguyên lý hấp phụ----------------------------------------------------------------- 89
Hình 5.10. Thùng chứa dịch thải thí nghiệm----------------------------------------------- 90
Hình 5.11 . Hai loại thùng rác chứa rác thải sinh hoạt và rác thải thí nghiệm -------- 91


xiv

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 1.1. Phương pháp luận về chu kỳ Demming PDCA ---------------------------------4
Bảng 3.1. Tổng quan về bộ tiêu chuẩn ISO 14000, tiêu chuẩn chính thức ------------ 18
Bảng 3.2. Tiêu chuẩn dự thảo ---------------------------------------------------------------- 20
Bảng 3.3. Phân biệt ISO 9000 và ISO 14000 ---------------------------------------------- 21
Bảng 4.1. Các trường đại học được khảo sát----------------------------------------------- 38
Bảng 4.2. Các đơn vị phụ trách về vệ sinh môi trường - trong các trường đại học được
khảo sát------------------------------------------------------------------------------------------ 43
Bảng 4.3. Các trường đại học được khảo sát và có chứng chỉ ISO 9001 -------------- 44
Bảng 4.4. Ví dụ về các khía cạnh mơi trường --------------------------------------------- 55
Bảng 4.5. So sánh mơ hình hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001 cho các
trường đại học tại TP.HCM với 16 yếu tố HTQLMT thiết yếu ------------------------- 62
Bảng 5.1. Bảng thống kê chất thải phát sinh từ trường đại học kỹ thuật công nghệ TP
.HCM năm 2008 ------------------------------------------------------------------------------- 68
Bảng 5.2. Bảng mô tả công việc của một số đơn vị--- tại trường đại học kỹ thuật công
nghệ TP.HCM năm 2006 --------------------------------------------------------------------- 70
Bảng 5.3. Bảng thống kê chất thải phát sinh từ trường đại học bách khoa TP.HCM
năm 2008---------------------------------------------------------------------------------------- 80


xv

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

ANSI: American National Standards Institute
BSI: British Standards Institute
EM: Environmental Management
EMAS: Eco-Management and Audit Scheme
ISO: International Standards Organization
EMS: Environmental Management System
PDCA: Plan - Do - Check - Act
EU: European Union
IJSHE: International Journal of Sustainability in Higher Education
USEPA: United States Environmental Protection Agency
HTQLMT: Hệ Thống Quản Lý Môi Trường
HTQLCL: Hệ Thống Quản Lý Chất Lượng
TCVN: Tiêu Chuẩn Việt Nam
ĐH: Đại Học
CĐ: Cao Đẳng
PTTH: Phổ Thông Trung Học
ĐHBK: Đại Học Bách Khoa
ĐHKTCN: Đại Học Kỹ Thuật Công Nghệ
CB-GV-NV: Cán Bộ - Giảng Viên - Nhân Viên
HS-SV: Học Sinh - Sinh Viên
CNSH: Công Nghệ Sinh Học
CTNH: Chất Thải Nguy Hại
TP.HCM: Thành Phố Hồ Chí Minh


-1-

CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU

1.1. Đặt vấn đề

Hiện nay, các vấn đề mà nền giáo dục đại học ở Việt Nam đang tập trung
giải quyết là các mối quan hệ giữa quy mô và chất lượng, hiệu quả đào tạo; giữa đào
tạo, nghiên cứu và dịch vụ phục vụ xã hội; giữa nhu cầu và nguồn lực cho phát triển.
Riêng vấn đề bảo vệ môi trường trong giáo dục đại học chưa được đặt ra, chưa được
quan tâm tương xứng với tầm quan trọng của nó.
Trong khi đó, trên thế giới, việc lồng ghép khía cạnh mơi trường và phát
triển bền vững vào giáo dục đại học đã được đặt ra từ rất sớm, rất nhiều nghiên cứu
và tài liệu về vấn đề này đã và đang được thực hiện. Hàng loạt các trường đại học
trên thế giới đã tự cam kết đưa khái niệm môi trường và bền vững vào giảng đường,
vào mọi hoạt động của trường học. Theo thời gian, số lượng các trường đại học trên
thế giới đã thiết lập một hệ thống quản lý môi trường cũng như đạt được chứng chỉ
ISO 14001 cho hệ thống quản lý môi trường không ngừng tăng nhanh.
Khi một trường đại học thực thi hệ thống quản lý môi trường một cách hiệu
quả thì lợi ích đầu tiên đạt được là mơi trường trong trường học đó được bảo vệ,
giảm thiểu chất thải, tiết kiệm năng lượng… và huy động được tất cả các cá nhân,
từ các nhà quản lý đào tạo, các cán bộ giảng viên và toàn thể sinh viên cùng tham
gia cải thiện môi trường. Cũng như những tổ chức thuộc ngành kinh tế khác, chứng
chỉ ISO 14001 sẽ giúp trường đại học đó tạo niềm tin cho cộng đồng, rằng trường
rất quan tâm đến công tác bảo vệ mơi trường và đang có một hệ thống để cải thiện
liên tục các kết quả hoạt động môi trường của mình. Lợi ích thứ hai, cũng hết sức to
lớn, nằm ở sứ mạng xã hội của trường. Trường đại học là nơi đào tạo nguồn nhân
lực có nhận thức và trình độ cao cho xã hội, nơi mà nghiên cứu và thực tiễn kết nối
lại với nhau, nơi mà những phát minh và những mối quan hệ được ra đời để thay
đổi thế giới và thay đổi nhận thức của con người. Vậy thì, đây cũng chính là nơi để
việc truyền thông môi trường đem lại hiệu quả thiết thực nhất. Khi mà hiện nay, vấn
đề phát triển bền vững và bảo vệ môi trường đang cấp thiết hơn bao giờ hết, khi mà
nhân loại đang đứng trên bờ thẳm diệt vong bởi sự tàn phá mơi trường, thì việc tích
hợp vấn đề mơi trường vào mọi hoạt động của giáo dục, đặc biệt là giáo dục đại học,
sẽ là một hướng đi đúng đắn và cấp bách.



-2-

Theo xu thế toàn cầu, các trường đại học trong nước muốn tăng tính cạnh
tranh, muốn nâng cao hình ảnh và vị thế của trường thì chứng chỉ ISO 14001 thật sự
là một “giấy thơng hành xanh”, một tầm nhìn cho tương lai. Khi một hệ thống môi
trường đã được thực thi thì mơi trường trong trường đại học cũng sẽ được cải thiện
đồng thời sự đóng góp vào cơng cuộc chung bảo vệ môi trường và phát triển bền
vững cũng sẽ được tăng cường.
Nước ta hiện vẫn chưa có một trường đại học nào áp dụng hệ thống quản lý
môi trường phù hợp ISO 14001, và vấn đề bảo vệ môi trường trong trường đại học
vẫn chưa được quan tâm thích đáng. Số lượng các nghiên cứu và tài liệu trong nước
về chủ đề này còn rất hạn chế.
Vấn đề được đặt ra là, cần thiết phải nghiên cứu để xây dựng một hệ thống
quản lý môi trường phù hợp với tiêu chuẩn ISO 14001 cho các trường đại học ở
nước ta, tạo cơ sở để triển khai mô hình này ra thực tế. Trong giới hạn về thời gian
và phạm vi của một luận văn cao học, đề tài này sẽ nghiên cứu vấn đề trên cho các
trường đại học tại TP.HCM, như sau:
“Nghiên cứu xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004
cho các trường đại học tại TP.HCM”
1.2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu và xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004
cho các trường đại học tại TP.HCM nhằm tăng cường công tác bảo vệ môi trường
trong trường đại học.
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu
-

Các trường đại học trên địa bàn TP.HCM, trong đó trường đại học Kỹ thuật
công nghệ TP.HCM và trường đại học Bách khoa TP.HCM là hai trường sẽ

được khảo sát cụ thể.
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu

-

Khảo sát, định hướng xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo tiêu chuẩn
ISO 14001:2004 cho một số trường đại học trên địa bàn TP.HCM.


-3-

-

Ứng dụng mơ hình này và thiết lập một số thủ tục trong hệ thống văn bản tài
liệu cho trường đại học Kỹ thuật công nghệ TP.HCM và trường đại học Bách
khoa TP.HCM.

1.4. Nội dung nghiên cứu
-

Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngồi nước đối với việc áp dụng
hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001 của các trường đại học

-

Tổng quan về hệ thống quản lý môi trường theo tiêu chuẩn ISO 14001

-

Nghiên cứu, khảo sát và đánh giá các vấn đề môi trường của các trường đại

học tại TP.HCM

-

Nghiên cứu đề xuất mơ hình hệ thống quản lý môi trường theo ISO
14001:2004 cho các trường đại học tại TP.HCM trên cơ sở các kết quả khảo
sát

-

Ứng dụng mơ hình hệ thống quản lý mơi trường đã thiết lập cho trường đại
học Kỹ thuật công nghệ TP.HCM và trường đại học Bách khoa TP.HCM

-

Xây dựng một số thủ tục trong hệ thống văn bản tài liệu cho hệ thống quản lý
môi trường của trường đại học Kỹ thuật công nghệ TP.HCM và trường đại
học Bách khoa TP.HCM

1.5. Phương pháp nghiên cứu
1.5.1. Mơ hình quản lý PDCA
Quản lý được hiểu là bao gồm các hoạt động có phối hợp để định hướng và
kiểm sốt một tổ chức.
Mơ hình quản lý theo chu kỳ PDCA của Deming (Plan – Do – Check – Act
/Hoạch định – Thực hiện – Kiểm tra – Hành động khắc phục) được áp dụng cho tất
cả các quá trình trong tổ chức. Phương pháp luận này có thể áp dụng cho các quá
trình quản lý chiến lược của lãnh đạo đến các hoạt động tác nghiệp đơn giản.
Các hệ thống quản lý môi trường và hệ thống quản lý chất lượng đều dựa
trên mơ hình quản lý PDCA.



-4-

Bảng 1.1. Phương pháp luận về chu kỳ Demming PDCA

A
P

P
D

Hoạch
định
(Plan)

Thiết lập các mục tiêu và các quá trình cần thiết
để đạt được các kết quả phù hợp với chính sách
của tổ chức.

Thực hiện
(Do)

Thực thi các quá trình đã hoạch định.

Kiểm tra
(Check)

Giám sát và đo lường các quá trình dựa trên các
chính sách, mục tiêu, các yêu cầu liên quan khác
và báo cáo kết quả.


Hành
động
(Act)

Thực hiện các hành động để cải tiến liên tục hiệu
quả họat động của các quá trình.

1.5.2. Phương pháp thu thập tài liệu
Các dữ liệu được thu thập và chọn lọc từ các nghiên cứu, các tài liệu trong và
ngồi nước, các trang web có liên quan.
1.5.3. Phương pháp chuyên gia
Phương pháp tham khảo ý kiến của cán bộ hướng dẫn và các chuyên gia trong
lĩnh vực nghiên cứu.
1.5.4. Phương pháp khảo sát
Lập phiếu điều tra, tiến hành khảo sát thực tế, điều tra phỏng vấn và thu thập
số liệu, tài liệu tại các trường đại học trong danh sách mẫu được chọn.
1.5.5. Phương pháp thống kê, xử lý số liệu
Các số liệu khảo sát được từ các trường đại học được thống kê và xử lý.
1.5.6. Phương pháp so sánh
Tiến hành so sánh giữa các kết quả thực tế thu thập được với lý thuyết.
1.5.7. Phương pháp phân tích và tổng hợp
Phân tích là phương pháp chia tổng thể hay một vấn đề phức tạp thành những
vấn đề đơn giản hơn để nghiên cứu, giải quyết. Tổng hợp là phương pháp liên kết,


-5-

thống nhất lại các bộ phận, các yếu tố đã được phân tích, khái qt hóa vấn đề trong
sự nhận thức tổng thể.

Tiến hành phân tích và tổng hợp những dữ liệu đã nghiên cứu được, từ đó tiến
hành xây dựng hệ thống quản lý môi trường theo ISO 14001:2004 cho các trường
đại học tại TP.HCM và ứng dụng cụ thể mơ hình này cho hai trường đại học Kỹ
thuật công nghệ TP.HCM và trường đại học Bách khoa TP.HCM.
1.5.8. Chọn mẫu
Chọn ngẫu nhiên 20 trường trong số các trường đại học trên địa bàn TP.HCM
để tiến hành điều tra.
1.6. Tính mới của đề tài
Theo kết quả khảo sát của tổ chức ISO, tính đến tháng 12 năm 2007, số
lượng các tổ chức áp dụng ISO 14001 tại Việt Nam là 358, cịn khá thấp so với mức
bình qn trên thế giới [13]. Các chứng chỉ ISO 14001 này chủ yếu được cấp cho
các tổ chức về sản xuất và kinh doanh thuộc các ngành kinh tế khác nhau [28]. Và
chưa có một trường đại học nào trong nước đã đạt được chứng chỉ ISO 14001 hoặc
đã thiết lập một hệ thống quản lý môi trường, hoặc đã đưa vấn đề môi trường và bền
vững vào trong hoạt động giáo dục của mình.
Trong khi đó, trên thế giới, vấn đề này đã được nghiên cứu rất nhiều, con số
các trường đại học đã thực thi hệ thống quản lý môi trường phù hợp tiêu chuẩn ISO
14001 không ngừng tăng lên và mơ hình quản lý mơi trường này đã thực sự đem lại
những lợi ích to lớn cho chính nhà trường và cho công tác bảo vệ môi trường và
phát triển bền vững nói chung.
Trong bối cảnh đó, việc mở rộng đối tượng áp dụng tiêu chuẩn ISO 14001 tại
Việt Nam là rất cần thiết, các trường đại học cần tiến hành thiết lập một hệ thống
quản lý môi trường phù hợp tiêu chuẩn ISO 14001, thực thi hệ thống đó để phát huy
các lợi ích tiềm năng.
Đề tài luận văn là đề tài đầu tiên trong nước nghiên cứu xây dựng hệ thống
quản lý môi trường theo ISO 14001 cho nhóm đối tượng trường đại học, nhằm tạo
cơ sở bước đầu cho việc triển khai mơ hình này ra thực tế cho các trường đại học ở
TP.HCM và trên cả nước. Đề tài cũng tiến hành ứng dụng mô hình hệ thống quản lý



-6-

môi trường này cho hai trường hợp cụ thể là trường đại học Bách khoa TP.HCM và
trường đại học Kỹ thuật công nghệ TP.HCM.
1.7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
1.7.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài
-

Thiết lập được một hệ thống quản lý môi trường theo tiêu chuẩn ISO
14001:2004 phù hợp để áp dụng cho các trường đại học tại TP.HCM. Mơ
hình này sẽ được kiểm chứng trên hai trường hợp cụ thể là trường đại học Kỹ
thuật công nghệ TP.HCM và trường đại học Bách khoa TP.HCM.

-

Góp phần đẩy mạnh cơng tác bảo vệ môi trường trong các trường đại học.
1.7.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài

-

Về khía cạnh mơi trường:
Ngăn ngừa ơ nhiễm, giảm thiểu chất thải, giảm thiểu rủi ro, tiết kiệm năng
lượng …

-

Huy động được sự tham gia của tất cả các nhà quản lý đào tạo, các cán bộ
giảng viên và toàn thể sinh viên cùng chung tay bảo vệ mơi trường

-


Đóng góp vào cơng cuộc chung về bảo vệ mơi trường, tiến tới phát triển bền
vững

-

Về khía cạnh xã hội:
Nâng hình ảnh và uy tín của nhà trường đối với khách hàng và toàn thể cộng
đồng

-

Đáp ứng các yêu cầu luật định và các yêu cầu khác

-

Tạo được mối quan hệ tốt với các tổ chức bảo vệ mơi trường và các cơ quan
quản lý nhà nước

-

Về khía cạnh quản lý:
Trường đại học sẽ hoạt động trong một thể thống nhất

-

Việc quản lý và giám sát dễ dàng hơn, tăng tính hiệu lực và hiệu quả

-


Hỗ trợ các cán bộ, giảng viên, nhân viên trong việc hiểu và cải tiến các hoạt
động


-7-

-

Hệ thống văn bản sẽ nhất quán, dễ tra cứu và dễ áp dụng

-

Về khía cạnh kinh tế:
Giảm thiểu chất thải và rủi ro, tối thiểu hóa chi phí

-

Tiết kiệm tài nguyên (nguyên liệu, nhiên liệu, vật tư, năng lượng)

-

Góp phần nâng cao năng suất, hiệu quả hoạt động

-

Nâng cao khả năng cạnh tranh và hội nhập toàn cầu


-8-


CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
TRONG VÀ NGỒI NƯỚC

2.1.Tình hình nghiên cứu trong nước
Cho đến thời điểm này, nước ta chưa có một trường đại học nào đã xây dựng
hệ thống quản lý môi trường theo tiêu chuẩn ISO 14001 [28], cũng như chưa có
nghiên cứu nào trong nước đề cập đến vấn đề này.
Tại các trường đại học trong nước, công tác quản lý môi trường vẫn chưa
được xác lập rõ ràng mà thường được giao cho một bộ phận kiêm nhiệm như phòng
quản trị, thiết bị và vật tư… Trong cơ cấu tổ chức của các trường, một bộ phận
chuyên trách về môi trường vẫn chưa được thành lập, và tất nhiên, một hệ thống
quản lý môi trường trong trường đại học vẫn chưa nhận được sự quan tâm thích
đáng.
Hiện một số trường đại học trong nước đã thiết lập hệ thống quản lý chất
lượng nhằm đảm bảo chất lượng và hiệu quả đào tạo của mình, như trường đại học
Hàng hải Việt Nam, trường Đại học kinh tế quốc dân, trường đại học Công nghiệp
TP.HCM, trường đại học Sư phạm kỹ thuật TP.HCM, trường đại học Kỹ thuật công
nghệ TP.HCM… [33]. Như vậy, số lượng trường đại học đạt được chứng chỉ ISO
9001 cho hệ thống quản lý chất lượng trên tổng số 139 trường đại học trong cả nước
hiện vẫn chiếm một tỷ lệ rất nhỏ [29]. Xét trên quan điểm là một đơn vị kinh doanh,
việc áp dụng tiêu chuẩn ISO 9001 dù mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho hoạt
động của trường, vẫn đang gặp phải khá nhiều rào cản. Vậy thì, việc xây dựng một
hệ thống khác: hệ thống quản lý mơi trường đạt tiêu chuẩn ISO 14001, sẽ cịn là
một điều rất mới mẻ và chứa đựng nhiều thách thức hơn nữa đối với các trường đại
học.
Các nghiên cứu, các tài liệu và các khóa tập huấn về hệ thống quản lý môi
trường ở nước ta hiện chỉ tập trung vào các tổ chức sản xuất và dịch vụ nói chung,
riêng với đối tượng là trường đại học thì hầu như khơng có.
Việc lơi cuốn sinh viên trong các trường đại học tham gia bảo vệ môi trường
hiện chỉ dừng lại ở một số hoạt động như chiến dịch tình nguyện Mùa hè xanh, các

ngày hội, các cuộc thi, các câu lạc bộ, các diễn đàn, các hội thảo về môi trường…
Và công tác này cũng chỉ thật sự được đẩy mạnh khi tại trường đó có khoa chuyên


-9-

ngành về môi trường, là đơn vị chịu trách nhiệm chính tổ chức các hoạt động này.
Như vậy, các trường đại học ở nước ta cần phải thực hiện vận động tốt hơn nữa để
đảm bảo rằng toàn thể nhà trường và sinh viên cùng chung tay bảo vệ môi trường.
Chủ đề môi trường và phát triển bền vững trong giáo dục cũng mới được đặt
ra ở nước ta gần đây và chỉ đạt được một số kết quả bước đầu. Vấn đề Giáo dục vì
phát triển bền vững – một xu hướng giáo dục của thế giới được UNESCO định
hướng và xây dựng [32], đã được đưa vào nước ta, thông qua các hội thảo như Hội
thảo khoa học “Giáo dục vì sự phát triển bền vững trong thời đại tồn cầu hố” tại
trường ĐH Sư phạm I Hà Nội vào ngày 14 và 15 tháng 12 năm 2005 [33], Hội thảo
quốc gia “Nâng cao nhận thức về Thập kỷ Giáo dục vì phát triển bền vững” tại
TPHCM vào ngày 15 và 16 tháng 11 năm 2007 [31]... Các bài tham luận tại hội
thảo tập trung vào một số nội dung chính gồm: giới thiệu về khái niệm, nội dung,
mục tiêu, chiến lược, các chủ đề chính của Thập kỷ Giáo dục vì phát triển bền vững
của Liên Hiệp quốc; tổng quan về giáo dục vì phát triển bền vững tại Việt Nam…
2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
Hiện nay, trên thế giới, số lượng các trường đại học đã thực thi một hệ thống
quản lý môi trường phù hợp tiêu chuẩn ISO 14001 ngày càng tăng. Có th k n
mt s trng nh: trng i hc Gaăvle ở Thụy Điển, trường đại học Glamorgan
ở Anh, trường đại học Khoa học ứng dụng Hochschule Zittau/Görlitz ở Đức, đại
học Missouri Rolla và trường đại học Texas ở Hoa Kỳ…
Nếu tính ln cả các trường đại học đã có một hệ thống quản lý môi trường,
hoặc đã đưa vấn đề mơi trường và bền vững vào giáo dục thì con số này là rất lớn,
riêng tại Hoa Kỳ đã có trên 925 trường đại học và cao đẳng có áp dụng hệ thống
quản lý môi trường.


Theo nghiên cứu của P. Barnes và P. Jerman (2001) về “Phát triển hệ thống
quản lý môi trường cho một hệ thống nhiều trường đại học” [21]: Vào những năm
đầu của thập niên 1990, hai trường đại học Nam Carolina và trường đại học
Clemson ở Hoa Kỳ đã bắt đầu quan tâm đến vấn đề quản lý mơi trường. Các nhóm
sinh viên và các cá nhân tiến hành phát triển chương trình bảo vệ mơi trường, báo
động sự tác động mạnh của các cán bộ và nhân viên đến các vấn đề môi trường.
Vào năm 1992, ở trường đại học Clemson, và vào năm 1996, ở các trường đại học
Nam Carolina, các sinh viên bắt đầu thực hiện việc kiểm tốn mơi trường. Sau đó,
các trường đại học trên đã cùng nhau thực hiện “Sáng kiến về trường đại học bền


-10-

vững” (Sustainable Universities Initiative – SUI) để kết hợp khái niệm bền vững
vào hoạt động của các trường, và tiếp đó là ứng dụng cho những trường đại học
khác trong bang. “Sáng kiến về trường đại học bền vững” của các trường đại học ở
Nam Carolina đưa ra một hướng phát triển mới cho việc thực hiện những ý tưởng
về hệ thống quản lý mơi trường đã được hình thành từ năm 1996. Trong đó, nhiều
khoa, nhiều sinh viên sẽ được huy động cùng thực hiện và phát triển chương trình
này. Việc có nhiều trường đại học cùng hợp tác cho phép dùng những sinh viên từ
một trường này để thực hiện việc kiểm tốn mơi trường cho một trường khác, mơ
phỏng những nhà kiểm tốn tại các doanh nghiệp. Cơng việc đánh giá bên ngồi
này cũng sẽ đem lại kinh nghiệm làm việc hữu ích cho chính các sinh viên đó.
Mơ hình hệ thống quản lý mơi trường của trường đại học Nam Carolina
Mơ hình này được thực hiện phù hợp với tiêu chuẩn ISO 14001 và những kế hoạch
của USEPA, đã được biến đổi để thích ứng với các trường cao đẳng và đại học của
Mỹ, gồm 3 giai đoạn:
-


Giai đoạn 1:
Có được sự ủng hộ của ban quản lý cấp cao cho việc xây dựng một hệ thống
quản lý môi trường
Xác định cơ cấu trách nhiệm giải trình cho một hệ thống quản lý mơi trường
Nhận biết những thủ tục hợp pháp thích hợp với những vấn đề mơi trường
Xem xét các quy trình hoạt động và xác định những hoạt động có khả năng
ảnh hưởng đến mơi trường
Phát triển chính sách mơi trường

-

Giai đoạn 2:
Thiết lập các chương trình mơi trường cùng với những mục tiêu và định
hướng, đánh giá và giám sát các hoạt động mơi trường

-

Thiết lập hệ thống kiểm sốt tài liệu và hồ sơ về môi trường
Thiết lập và thực hiện những thủ tục môi trường theo quy định
Giáo dục đào tạo và truyền thơng mơi trường

Giai đoạn 3:
- Kiểm tốn bởi các tổ chức nội bộ và bên ngoài

Theo Peter Viebahn (2001) đã tổng kết trong nghiên cứu “Một mơ hình hệ
thống quản lý môi trường cho các trường đại học: từ những hướng dẫn bước đầu
đến sự tham gia của tồn trường” [19] thì: Từ tháng 12 năm 1995 đến tháng 4 năm
1998, trường đại học Osnabruck ở Đức, được đánh giá là một trường đại học “thân