Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (266.63 KB, 11 trang )
<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>
<b>YUINSUN' </b>
<b>1. Ldi noi d a u </b>
<i>Lich sxl Viet Nam trong giai doan hai </i>
<i>nghin n a m trvtdc can dai khong the K giai </i>
chinh xac ne'u khong gan v6i quan he ve
mat chinh tri v6i Trung Quoc. Chung ta co
<i>the hieu ve dieu nay mot each de dang tii </i>
quan he hai nu6c dildc trinh hay dtfSi day.
Til cuoi the ky thii II trildc Cong nguyen
de'n niia dau the ky thii X sau Cong
nguyen, Viet Nam chiu sU thong tri triic
tiep cua Trung Quo'c trong mot nghin nam
cho den khi gianh dildc dgc lap. Mot nghin
nam nay trong lich sii Viet Nam thUcfng
<i>dUdc goi la "thdi ki Bde thuoc". Tii sau khi </i>
thoat khoi ach tho'ng tri cua Trung Quo'c
gianh doc Islp vao niia d i u the ky thCl X de'n
trU6c khi rdi vao ach tho'ng tri ciia thUc dan
Phap vao niia sau the ky XIX, trong mot
nghin nam, Viet Nam da thie't lap quan he
trieu co'ng dudi hinh thai nildc phien thuoc
cua Trung Quo'c, viia duy tri quan he t h a n
thien ve chinh tri viia dong thSi tie'p nh&n
<i>van hoa Trung Quo'c trong "trat tii the'gidi </i>
<i>kieu Trung Hoa", theo each noi ciia ngifdi </i>
Trung Quo'c. Chiing ta co the goi giai doan
trieu dinh Viet N a m da giii ngay sii gia
sang Trung Quo'c n h a m no liJc khoi phuc
quan he hQu hao va t r a n h xung dot. Ngi
<i>dung nghien ciiu nay lay trgng t a m la "giai </i>
<i>dogn quan he trieu co'ng" ma Viet Nam </i>
trieu co'ng T r u n g Quo'c, dac biet la du6i
trieu Nguyen (1802-1945) dildc lap nen dau
the ky XIX, n h a m xem xet quan he ciia
Viet Nam vdi Trung Quoc t r e n quan diem
cua Viet Nam.
Thuc te, nhieu nildc phvJdng Tay dUdc
biet rang, quan he quo'c te cua Dong A giai
doan trudc Can dai, tril6c khi tie'n len chu
nghia de quo'c, ton tai t r a t tU quo'c te dUdc
thie't lap bdi quan he trieu cong giQa Trung
Quo'c va cac nudc xung quanh, lay Trung
Quo'c lam t r u n g t a m . Quan he trieu co'ng,
khong can noi ciing co the thay, diidc hinh
t h a n h t r e n nen t a n g Uu viet ve chinh tri,
van hoa ciia T r u n g Quo'c. Cac nU6c xung
quanh cong n h a n t i n h Uu viet nay cua
Trung Quo'c va bang viec dap iing nhiing
yeu cau ciia T r u n g Quo'c da tao nen t r ^ t tU
the gidi truyen tho'ng lay Trung Quo'c lam
Tuy nhien, co mgt van de ma chiing ta
khong the bo qua, do la, t r a t tU the gidi
kieu Trung Hoa, t r e n phUdng dien nao do,
chang qua chi la tU tucing ddn phUdng ciia
<i>Tmli hinh ruQng d a t 6 h u y e n Chiam I;6a.. </i> <b>39 </b>
<i>(12). Ddi Xd xd, Dia bg Gia Long 4, TTLTQGl, </i>
8079Fl:7.
<i>(13). Kim Tuang xd. Yen Viin xd. Con Lon xd, </i>
<i>Bd Vi xd, Khdc Phu xd, Xudn Huang xd, Thd </i>
<i>Hodng xa, Hd Ldang xd. Mien Ddang xd, Vi sdn xd, </i>
<i>Binh Long xd. An Ldng xd, Kim Md xd, Kim Bai </i>
<i>xa, Ninh Duang xd, Khdnh Ninh xd, Khuon Hd xd, </i>
<i>Thdn Xd xd, Bia bg Gia Long 4, TTLTQGl, </i>
8081F1:9, 8097F1:8, 8084F1:8, 8088F1:8,
8074F1:10, 8089F1:8, 8096F1:10, 8073F1:10,
8082F1:10, 8080F1:10, 8077F1:7, 8086F1:8,
8075F1:10, 8092F1:10,
8076F1:10, 8098F1:10.
8083F1:8, 8099F1:8,
<i>(14). Xudn Huang xd, Gia Than xd, Bia bg Gia </i>
<i>Long 4, TTLTQGl, 8089F1:8, 8093F1:8. </i>
<i>(15). Kim Tdang xd, Bia bg Gia Long 4, </i>
TTLTQGl, 8081F1:9.
<i>(16). Do Danh Huli'n. Nghien cdu ve ldng xd d </i>
<i>chdu thd Bde Bo tren Tgp chi Nghien cdu Lich sd </i>
<i>(1954 - 2008), Tap chi Nghien cdu Lich sd, so </i>
393-2009, t r 64, 65.
<i>(Tiep theo trang 29) </i>
<i>(31). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 37, </i>
p. l i b ; quyen 55, pp. 6b~7a; Takeda Ryoji, <ten
<i>bki da dan> p. 497. </i>
<i>(32), Dgi Nam thdc luc, chinh bien, H, quyen </i>
<i>220, pp. 8a~b; Takeda Ryoji, <ten hki da din> pp. </i>
496-497.
(33). Phan Huy Le, "Tinh tho'ng nha't trong da
<i>dang ciia lich s\l Viet Nam" cua Phan Huy Le, Tim </i>
<i>vi coi ngudn, Tftp I. Nxb. The gidi, Ha Noi, 1998, p. </i>
495.
<i>(34). Dgi Nam thUc tuc, chinh bien, I, quyen 58, </i>
pp. l l a ~ b ; Takeda Ryoji, <ten bai da d&n> p. 498.
<i>(35). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, 11, quyen </i>
79, pp. 17~18b; Woodside, op. cit, pp. 118-119;
Takeda Ryoji, <ten bM da d l n > p. 498.
<i>(36). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen </i>
85, p. 30a; Takeda Ryoji, <ten bai da dJn> p. 499.
<i>(37). Bgi Viet sd ky todn thd (ban hieu hop) </i>
(Tokyo: Trung tam nghien ciiu van hda Dong
DUdng Tru5ng dai hdc Dong Kinh, 1986), p.
845.
<i>(38). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen </i>
50, p. 8a.
<i>(39)- Bgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 54, </i>
<i>p, 9b; Takeda Ryoji, <ten bki da dan> p, 532. </i>
<i>(40). Bgi Nam thdc luc, chinh bien. II, quyen </i>
65, pp. 9b-10a; Takeda Ryoji, <ten bai da din> p.
498.
<i>(41). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen </i>
1, pp. 31b-32a.
<i>(42). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen </i>
218, pp. 33a~34a.
<i><b>Lich 5iir qutin he Viet Ram - Trung Qu6c.. </b></i> <b><sub>21 </sub></b>
ngUdi Trung Quo'c, lay ban than minh la
<i>trung tam. Vi de dieu do trd thanh "sit that </i>
<i>chinh tri mang tinh khaeh quan" thi cac </i>
nu6c trieu co'ng phai co ciing suy nghi vdi
ngUdi Trung Quo'c, nhUng tren thUc te lai
khong nhu vay (1). NgUdi Trung Quo'c noi
rang, do hg co nen van hoa Uu viet va san
vat phong phii nen cac nUdc nho xung
quanh da phai tU de'n chau. NhSn dinh nay
khong phai la khong co li, nhUng tren thUc
te dieu nay co quan he mat thie't hdn vdi
sQc manh quan sU ciia Trung Quo'c (2). Co
the ndi rang, ne'u Trung Quo'c ye'u di thi the
che' trieu co'ng da khd cd the duy tri. Trong
trUdng hdp dd, cai ggi la trat tU the gidi
kieu Trung Hoa chi la hU ca'u. Xin dSn ra
mgt vi du: trong cugc chie'n Thanh - Phap
nam 1884 1885 va cugc chie'n Thanh
-Nhat nam 1894, trieu dinh nha Thanh bai
tran da phai ki hi'ep Udc vdi Phap va Nhat,
bie'n Viet Nam t h a n h nUdc bao hg ciia Phap
va cong nhan nen dgc lap hoan toan ciia
<i>Trieu Tien. Mac dau vay, trong Dgi Thanh </i>
<i>hdi dien, ban nam 1899, ghi lai rSng hai </i>
Nhu vay, de li giai tinh cha't cua t r a t tU
the gidi Dong A giai doan trudc Can dai,
viec khao sat quan he trieu co'ng ciia Viet
Nam doi vdi Trung Qud'c tren thUc te nhu
the nao, theo tdi, la dieu het sQc can thie't.
Thuc te, cac vi vua nha Nguyin Viet Nam
chinh thQc cdng nhan minh la nUdc trieu
co'ng cua nha Thanh, xUng la ha than, con d
trong nudc thi tU xUng la hoang de'. Cd liic
di xa hdn, hg coi nha Thanh la vUdng trieu
di tgc, tham chi chi trich tinh di dich ciia
che do a'y. Khong nhQng the con mo phong
tu tudng thien ha kieu Trung Qud'c, ve mat
ddi ngoai, vdi tU each la nUdc ba chu, tho'ng
tri cac nUdc nhd xung quanh, hinh thanh
nen trat tU the gidi ciia rieng minh.
Ngay ca vdi thUc te nhu vay, song do cd
ra't nhieu nghien cQu tQ trUdc de'n nay la'y
Trung Qud'c lam trung tam (4), nen cd
khong it khuynh hudng li giai khong diing
ve nudc ba chu va nude thuoc dia ndi de'n
trong che do trieu cd'ng, r i n g mdi quan he
nay tUdng tU nhu quan he cua nUdc ba ehii
thUe dan va nude thuge dia thUc dan trong
<b>2. Svf t i e p n h a n t h e c h e trieu cong </b>
<b>nha T h a n h ciia t r i e u dinh nha N g u y e n </b>
<b>22 </b> <i>HghiSn cijru Lich si!r. s6 9.2009 </i>
De'n t h a n g 6 nam 1801, cud'i ciing, dng ciing
danh chiem dUdc t h a n h P h u Xuan la cd' do
cua to' tien. Thang 6 n a m sau dng tien ra
Bae, chi trong vdng mot thang, de'n ngay 20
thang 7, da hoan t h a n h viec thd'ng nha't da't
nudc bang viec chiem t h a n h Thang Long.
Trudc khi ra Bae, t h a n g 5 nam 1802,
Nguyin Phiic Anh da len ngdi vua d P h u
Xuan, la'y nien hieu la Gia Long (5). Gia
Long la chi tQ Gia Dinh (vung da't bao gdm
t h a n h phd' Hd Chi Minh hien nay va khu
VQc lan can) de'n Thang Long, mang y
nghla la toan bg Viet Nam (6). Viec la'y
nien hieu nay cho tha'y y chi quye't t a m
thdng nha't da't nUdc tQ trUdc dd ciia ong.
Mgt mat xUng de, lap nien hieu, mat
khac vao t h a n g 5, Nguyin Phiic Anh da cii
Trinh Hoai DQc lam chanh sQ sang Quang
Ddng de cau n h a T h a n h giup dd trong van
de Tay Sdn cdn chUa giai quye't xong. Khi
a'y, Trinh Hoai DQc da mang theo qud'c thu
cua Nguyin Phuc Anh va vat pham, bao
gdm ca sac t h u va kim a'n dUdc n h a n tQ
trieu Thanh ma Nguyen Van Toan ciia
trieii dinh Tay Sdn bd lai khi n i t lui, dong
thdi giai theo ba hai tac ciia n h a T h a n h bi
bat lam tu binh. Hg dat chan den Quang
Ddng vao t h a n g 7 (7). Day la ldn tie'p xuc
chinh thQc dau tien giQa trieu N g u y i n va
trieu Thanh.
Ndi dung qud'c thu giii luc bay gid dUdc
dich ra tie'ng Phap. Theo ndi dung nay,
<i>Nguyin Phuc Anh tU xUng la "Nam Viet </i>
<i>qudc viiOng" (roi du royaume de Nam-Viet) </i>
<i>(8). Suzuki Chusei cho rang, dich la "vUdng" </i>
la sai va cd le trong nguyen van dUdc viet la
Nam Viet qud'c chiia hay Nam Viet qud'c
trudng (9). Vi khi a'y Nguyin Phiic Anh chUa
chinh thQc dUde nha Thanh s i c phcng nen
chua the xUng la vUdng, nen tdi nghi r i n g
nhan dinh cua Suzuki Chusei cd li.
Mdt va'n de nQa la ve qudc hieu Nam
Viet. Viec ggi la Nam Viet bao quat ca
• The n h u n g , k h i T r i n h Hoai DQc de'n
Quang Dong, trieu dinh n h a T h a n h khdng
de cap de'n va'n de qud'c hieu (11), chi cho
biet r a n g hg N g u y i n chUa thorig nha't da't
nudc, cung khdng thuge nUde phien thuge
nen khdng the n h a n cd'ng vat. Vi vay,
Nguyin Phiic Anh lai cQ N g u y i n Quang
Dinh vdi tU each la sQ cau phong xin nha
T h a n h phong qud'c hieu la N a m Viet va
phong VUdng cho minh. Ddi vdi trieu dinh
n h a Thanh, viec s i c phong khdng thanh
va'n de, n h u n g tuyet dd'i khdng the cha'p
n h a n dUdc ten nUdc N a m Viet. Li do, la.
Nam Viet t r u n g vdi ten N a m Viet ma Trieu
Da diing nude trUde dd (207 t r . C n ~ l l l
tr.Cn), ngam hieu la k h u vUc bao gdm tinh
Quang Ddng den tinh Quang Tay nen
mang nghia khdng lanh. Sau khi ban bae,
n h a T h a n h dd'i cho hai chfl va de nghi ten
Viet Nam. B i n g viec nay, n h a T h a n h mud'n
<b>Ljch 5i> quan he Viet Ram - Trung Quoc. </b> <b>23 </b>
Thanh ngay lap tQc da cQ sQ gia di tuyen
phong. Nguyen Phiic Anh da tie'n hanh
nghi thQc tuyen phong tai Ha Ndi ngay nay
<i>vao thang 1 nam 1804 va len ngdi "Viet </i>
<i>Nam qud'c vUdng" (14). Mac du thii dd eiia </i>
trieu Nguyen khi dd la Hue nhUng viec sic
phong dude tie'n h a n h d Ha Ndi, sau nay trd
thanh thdng le. De'n thdi vua Tii DQc
(1848-1883), theo thinh cau ciia vua T Q
DQc, nghi l l sac phong dUde nha Thanh
cha'p nhan cho cQ h a n h tai Hue.
Quan he giiia trieu dinh nha Nguyin va
<i>trieu Thanh dUdc giai quye't d'n thda, "bang </i>
<i>giao" dUde quy dinh rang: Viet Nam phai </i>
trieu cd'ng hai nam mdt lan, 4 nam phai cii
sQ gia sang chau mgt l i n hoae gdp hai l i n
trieu edng lam mdt. Dieu nay cung gidng
nhu ddi vdi trieu Tay Sdn (15). Ta't nhien,
ngoai sQ t h a n chinh quy, cac sQ gia lam
thdi phu trach viec chiic mQng, cau phong,
Sd' lUdng sQ gia va gia tri vat p h i m trieu
cd'ng cua nha Nguyin vdi nha Thanh da
giam sc vdi thdi ki dau, song quan he trieu
cd'ng binh thudng giQa hai nUdc khdng thay
dd'i. Nhung khi vu loan Thai Binh thien
qud'c nd ra (1851-1864), nha Thanh da yeu
c i u ngQng trieu cd'ng va trong vdng mUdi
sau nam sau dd khdng cd sQ gia nao dUde
<b>24 </b> Rghien CLTU Lich sJr, sef 9.2009
ngUdi Trung Qud'c cho r a n g hg cd nen van
hda Uu viet va san vat phong phu. The
nhUng, dQng tren lap trUdng ciia Viet Nam
thi n h a n dinh nay khdng cd can cQ. DUdng
nhien khdng the phii n h a n hoan toan ve
mat van hda.
Cac vi vua trong dd cd vua Gia Long va
ca t i n g Idp tri thQc, deu thich Nho hge,
nghi rang Trung Qud'c la nggn ngudn cua
tri thQc. Xin ddn cii mgt dan chQng. Vua
Gia Long vao budi chau sang thudng ban
luan vdi cac quan trong trieu ve sU tieh
quan t h i n ddi Han, Dudng va che do eac
<i>trieu dai. Sau budi c h i u thi cho xem Minh </i>
<i>sCc va ban luan de'n khuya (24). Cdn viec </i>
vua Minh Mang chu trgng de'n vi$e Nho
hge hdn ba't cQ vi vua nad cua nha N g u y i n
thi ai cung biet (25). Sau ddi vua Minh
Mang, vua Thieu Tri (1841-1847) cung coi
trgng Nho hge va van si, t h a m chi edn tQ ra
<i>di thi khoa eii. Cho nen, mgt trong nhQng </i>
nhiem vu quan trgng sQ t h i n khi di sang
nha T h a n h la mang ve cac thQ tich Trung
Qudc, nha't la t h u tich mdi p h a t h a n h . Dieu
Viec mua t h u tich Trung Qudc khdng
phai chi de lam giau vd'n tri thQc. NhQng
thu tieh nay edn la tai lieu t h a m khao quan
trgng cua trieu dinh n h a Nguyen de xay
dUng cae che do phap luat hay che do chinh
tri,... Xin la'y mdt vi du. Vua Gia Long da
<i>bien soan va ban h a n h bg luat Quoc trieu </i>
<i>lugt le, dUdc biet de'n nhieu hdn vdi cai ten </i>
<i>Hodng Viet lugt le vao n a m 1815. Bd luat </i>
<i>nay tuy ndi la t h a m khao Hong Diic lugt le </i>
<i>va Dgi Thanh dieu lugt (27) nhUng tren </i>
thiic te trQ mdt p h a n ra't nhd, ndi dung h i u
<i>n h u nguyen m l u eiia Dai Thanh luat. </i>
Ve m a t van hda;, nhiem vu chinh khac
ciia sQ t h a n di sQ n h a T h a n h la truyen ba
nudc minh la mdt nudc van hda. Vi vay khi
tuyen chgn sQ t h a n di sQ n h a Thanh, nha
N g u y i n de cao tai ngoai giao cung nhU tri
thQc ve van hda. Chung ta ed t h e thay dieu
nay qua mgt sac lenh ma vua Minh Mang
M a t khac, cac vua n h a N g u y i n ciing lo
lang khdng biet sQ gia dUde cii di sQ nha
T h a n h cd lam x i u t h e dien qudc gia hay
khdng. N a m 1809 va 1817, khi sQ t h i n
c h u i n hi di sQ n h a T h a n h , dieh t h a n vua
4Bia Long da vdi cac sQ t h i n vao va ra
<i>nghiem lenh rang, cdc ngUdi phdi giii gin </i>
<i>qudc the vd lam sao cho moi bang giao dUdc </i>
<i>viing chdc. Viee chii trgng de'n sQ gia bang </i>
giao, theo n h a n dinh cua Takeda Ryoji,
khdng phai xua't p h a t tQ Idng tdn kinh doi
vdi nha T h a n h ma la de khdng hi chuoc la'y
sii ghdt bd hay k h i n h miet cua n h a Thanh
(31). NhQng dieu s a u day se cho tha'y, vua
nha N g u y i n ed xu hUdng khdng nhQng
khdng kinh trgng n h a T h a n h , ma ngUdc lai
edn coi nha T h a n h la di dich.
Ljch sij- quan he Vief Ram - Trung Qud'c. 25
do ba't man. Nam 1840, Bd L l bao cao vdi
nha vua ve viec sQ t h a n di sQ nha Thanh
nam trudc da bi nha Thanh xep hang sau
sQ t h i n cac nUdc Cao Ly (Trieu Tien), Nam
Chudng (Lao), Xiem La (Xiem), LUu Cau va
hdi rang phai ddi Qng the nao. Vua Minh
<i>Mang tra ldi rang, viec ndy do sd sudt cila </i>
<i>bg Le nhd Thanh, Cao Ly la nUdc vdn hie'n </i>
<i>thi da ddnh, Nam Chudng la nUdc triiu </i>
<i>cong cua chiing ta, Xiem La vd Liiu Cdu la </i>
<i>niidc Di dich nen khdng the nhU vay diidc. </i>
<i>Ong ndi them rang, sau ndy cdn cd chuyen </i>
<i>nhu vay, cdc ngiidi hay ra khoi hdng, thd bi </i>
<i>trdch phgt cdn dd hdn (32). Bdi the, tdi cho </i>
rang, vdi vua Minh Mang, hdn ba't cQ vi
vua nao cua Viet Nam tin r i n g Viet Nam
la da't nudc van minh thi khdng cd sU si
nhuc nao ldn hdn the. Khdng biet nguyen
do vi dau ma bd L l nha Thanh da xep sQ
gia nha Nguyin tha'p hdn so vdi Nam
Chudng, nhung dung n h u ldi vua Minh
Mang, day rd rang la sQ n h i m lan. Vi theo
<i>danh sach cae nudc phu thuge trong Thanh </i>
<i>sU cdo, thQ tii cae nQdc dUdc ghi la Trieu </i>
Tien, Luu C i u , Viet Nam, Mien Dien
(Mianma), Xiem La, Nam Chudng,... Mot
<i>sii that ra't thu vi d day la, trong Ngogi </i>
Dieu ma chung ta phai ehii y d day la,
phudng dien van hda ndi tren ehi la mdt
p h i n cua 11 do khie'n trieu dinh nha
Nguyin tiep n h a n the che trieu cd'ng eua
nha Thanh. Li do quan trgng hdn la nha
Nguyin mud'n duy tri sii an toan cua vUdng
trieu bang each t r a n h ddi d i u ve mat quan
sii va xay diing quan he than thien vdi nha
Thanh. Theo Giao sU Phan Huy Le, Viet
Nam da mUdi lam lan hi ngoai qud'c xam
lUdc (33). Trong so' 11 l i n bi ngoai xam tinh
cho de'n trudc the ky XIX thi trQ l i n bi
Xiem xam lUdc nam 1785, mUdi l i n cdn lai
deu la cac cudc chie'n t r a n h vdi Trung Qud'c.
Vi nha Nguyin chUa tQng hi nha Thanh
xam ludc l i n nao, trUde dd khi lap vUdng
trieu da mUdi l i n Trung Qud'c xam lUdc
Viet Nam, khdng nhQng the, trUde khi nha
Nguyen dUde lap nen khoang mUdi nam,
nam 1788, nha Thanh da xam lUdc Viet
Vi trieu Nguyen nghi r i n g nha Thanh la
sii tdn tai mang tinh uy hiep nen cac ddi
vua quan tam de'n tinh hinh nha Thanh la
dieu dudng nhien. Do dd, da thanh thdng
le, khi cac sQ t h i n di sQ Thanh ve nha vua
thudng vdi ngay vao va hdi ve tinh hinh
nha Thanh. Thang 12 nam 1818, ngay khi
eac sQ t h i n di sQ nha Thanh ve, vua Gia
Long da hdi ve tinh hinh nUdc Thanh (34).
Khdng c i n ndi cung biet vua hdi de xem
nhQng bie'n ddng chinh tri, xa hdi ciia nha
Thanh cd anh hUdng de'n Viet Na.m hay
khdng.
<b>25 </b> <i><b>Rghien cijru Lich sit. s6 9.2009 </b></i>
Thanh va ludn cd gang de cd dUdc nhQng
thdng tin a'y. Ong da yeu cau sQ t h a n di sQ
<i>nha Thanh viet SU trinh nhat ky va phai </i>
viet chi tie't nhQng dieu m i t tha'y tai nghe d
Trung Qudc. Thang 4 n a m 1832, vua Minh
Mang khien trach ba sQ gia dUdc cii di da
ghi lai het sQc dai khai ve tinh hinh nha
Thanh khdng nhu y dd cila dng. Ong ra
lenh, sau nay cac sQ gia phai ghi lai chinh
xac tinh hinh n h a nUdc va dan tinh nha
Thanh cdn nhQng dia danh,... da biet thi
<i>khdng c i n phai ghi lai (35). Theo Dgi Nam </i>
<i>thiic luc, khi tha'y nhQng thdng tin ma cac </i>
sQ t h a n di sQ nha T h a n h mang ve ehUa dii,
thang 10 cung n a m , dng yeu c i u eac quan
lai d Ha Ngi mua "kinh sao" (cdng bao cua
nha Thanh) tQ eac thUdng n h a n n h a Thanh
va dang len (36). Luc a'y, trong "kinh sao"
khdng ghi lai vu tuyet ldn d Nam Kinh hoi
thang 1 n a m dd khie'n dan chung chet edng
n h u n g Minh Mang da nghe dUdc tin dd va
ha lenh phai ghi lai ngay, cho thay dng chu
trgng de'n viec t h u t h a p tin tQc nha T h a n h
de'n mQc nao. Tdm lai, viec trieu cd'ng nha
Thanh ciia trieu Nguyen ngoai viec giam
nhe sU uy hiep ciia nha T h a n h b i n g viec
ket t h a n vdi n h a T h a n h , cdn cd y dd de
phdng sii uy hiep cd the xay ra sau nay.
Mdt li do q u a n trgng khac ma cac ddi
vua nha Nguyen mud'n duy t n quan he
trieu cd'ng la mud'n xac lap quyen uy ve mat
ddi ndi tQ viec dUdc s i c phong bdi vua n h a
Thanh. Vi Viet N a m chiu anh hudng ciia
van hda Trung Qud'c ra't lau nen cac ddi
vua deu nghi r i n g viec dUdc vua Trung
Qud'c sac phong la dieu dUdng nhien, do dd
Nguyen Phue Anh khdng the khdng trgng
thi thdng le dd. Thiic ra, viec dUde s i c
phong tQ vua Trung Qud'c hay khdng ed
anh hudng tuyet ddi de'n tinh hdp phap va
quyen liic cua vua Viet Nam. Viec vdi vang
s i c phong trUde khi thd'ng nha't da't nUde
ciia N g u y i n Phiic Anh ngoai viec mud'n loai
trQ sii can thiep cua n h a T h a n h edn cd ca d
li do tren.
Viec dUde vua Trung Qudc s i c phong cd
y nghia quan trgng de'n mQc nao se dUde
tha'y qua cac vi du sau day. Sau khi cUdp
ngdi n h a Le n a m 1527, Mac Dang Dung
dQdc n h a Minh thQa n h a n va ehinh quyen
dd da duy tri quyen iQc trong mdt thdi gian.
Sau nay du b i t h e liic phil Le danh dud'i
khdi T h a n g Long n a m 1592, Mac Dang
Dung lap can cQ d vung giap Trung Qudc la
Cao Bang, dUdc n h a Minh, sau dd la nha
T h a n h bao hg, tuy chi la ehinh quyen dia
Ljch siif quan he Viet Ram - Trung Qud'c. <b>2T </b>
s a i Gon l i n thQ hai (ten khae la Hiep Ude
Giap Tua't) dUdc ki giQa trieu Nguyin va
Phap nam 1874 (38), nen viee dng cQ sQ gia
c i u phong hi coi la vi pham hiep Udc. Du
vay, viec van cQ sQ gia c i u phong cho thay
rd rang sac phong cd y nghia tUdng trUng
quan trgng nhudng nad.
Muc dich kinh te cung la mgt nguyen
nhan quan trgng khie'n trieu Nguyin tie'p
nhan the che' trieu cd'ng cua nha Thanh.
Trong bdi canh liic ba'y gid, khi ma boat
ddng mau dich tii do tU n h a n nha Thanh va
nha Nguyin hi h a n ehe khdng nhu ngay
nay thi che do trieu cd'ng da ddng vai trd
Trudc khi cae sQ t h i n chuan bi di sQ,
nha Nguyin dUa cho danh muc cae vat
p h i m dUdc vua nha Thanh ban hoac cac
mat hang phai mua, va cae sQ t h i n chi
dUde phdp t u a n theo. Mdt trong nhQng thQ
quan trgng trong sd' cac mat hang mua tQ
nha Thanh la t h u tich da de cap d p h i n
tren. Ngoai r a cdn ed n h a n sam, dUde lieu,
tra Tau, gia'y,... Cae sQ t h i n ne'u khdng
mua day dii cac mat hang trieu dinh yeu
c i u khi ve nQdc se hi xQ phat. Dieu nay cd
the tha'y qua viec cac sQ t h i n di s Q n h a
Thanh nam 1830 la Nguyin Trgng Vu,
Nguyen Dinh Tan, Dang Van Khai bi each
chQc (40). Trudc khi di, hg dUdc lenh eua
vua Minh Mang xin vdi Bd L l cua nha
<i>Thanh rang, nUdc chung tdi it nhdn sdm </i>
<i>nen thay cho cdc vat phdm vua ban trUdc </i>
<i>day bang nhdn sdm Quan Dong, ddng thdi </i>
phai mua thUdng bich, hoang tdng, hoang
khue, t h a n h khue (cac vat p h i m b i n g
ngge). The'nhung hg lam ma't the dien qud'c
gia vi ndi rang can n h a n sam vao viee hie'u
dudng. Them vao dd, ta't ca eac vat pham
b i n g ngoc hg phai mua deu la thuy tinh.
Dd la nhQng li do khie'n hg hi xQ phat. Viee
mua nguyen vat lieu khdng chi diin ra khi
sQ t h i n di sQ theo dinh ky ma ta't nhien
khi sQ gia lam thdi di sQ cung vay. Thang
12 nam 1847, khi cQ sQ t h i n sang thdng
bao cho nha Thanh viec hoang de Thieu Tri
qua ddi, vua mdi len ngdi la Tii DQc da dQa
danh sach cac vat pham phai mua nhu cac
dd dung bang ngge, dd chdi, dd cd', dd sanh
sQ va cac dd quy hiem khac. The nhUng,
mdt vien quan giam sat da tau vdi vua
<b>2S </b> <b>Rghien cihi Ljch siir. s g 9.2009 </b>
Nam hoac ngUdc lai, khdng c6 cl Trung
Qudc ma cd d Vi$t Nam thi co the trao ddi
<i>nhQng h a n g hda nky cho nhau. </i>
Mgi vat p h i m ma cac sQ t h i n mua ve tQ
nUdc Thanh dUdc ca't giQ tai cd quan phu
trach viec tieu dQng va chi tra ciia hoang
tha't. Viec ca't giQ nay khdng chi de hoang
tha't sQ dung. Nha vua cdn dQng nhQng vat
quy hiem nay de ban thudng hoac tang qua
cho cac quan lai, cac sQ t h i n di sQ nha
Thanh, ddi khi, cdn dUde dung de bd' sung
cho ngudn tai chinh dia phUdng. X6t cho
<i>cung, cac vat p h i m nay dUdc cac ddi vua sit </i>
dung nhu mdt phUdng tien nang cao quyen
luc eua minh (43). Tdm lai, trieu dinh nha
N g u y i n tiep n h a n t h e chg' t r i i u cong cua
n h a T h a n h chi cd lgi. N h a T h a n h coi trgng
quan he quan t h i n nhUng ddi vdi nha
<i>Nguyin, diiu dd chi m a n g •f nghia hinh </i>
thQc. Cac vua n h a Nguyen ve m9t doi ndi
xQng la vua, la'y nien hieu, sau dd nhu
<i>(Cdn niia) </i>
<i><b>CHU THICH </b></i>
(1). Benjamin I. Schwartz, "The Chinese
Perception of World Order: Past and Present" in
<i>John K. Fairbank ed. T?ie Chinese World Order: </i>
<i>Traditional China's Foreign Relations (Cambridge, </i>
Mass: Harvard University Press, 1968), p. 276.
(2). Chun Hae Jong, "Khao sat quan h? Hin
<i>-Trung thcli ky nhk Thanh - V6' sil bien thien trong </i>
<i>thai dp cua nhi Thanh nhin tU che d? trieu cong" </i>
<i>(ban tie'ng Hin Quoc), Ddng DdOng hoc, 1 (1971), </i>
<i>pp. 235-238; Inokuchi Takashi, "Thit bin vl trfit </i>
<i>til the giai Dong A truyen tho'ng - Vdi trpng tam \k </i>
<i>sil can thi$p vko Vi$t Nam cua Trung Quoc cuoi </i>
<i>thjfky XVIII" (ban tieng Nhat) Tap chi Ngogi giao </i>
<i>qudc <e'73-5 (1975), pp. 44-47. </i>
(3). John Fairbank and S.Y. Teng, "On the
Ching Tributary System," in John Fairbank and
S.Y. Teng, Ching Administration: Three Studies
<i>(4). Xin din cuon Lich sd quan he Viet Nam </i>
<i>-Trung Qud'c (ban tilng Nhat) (Tokyo, 1975) do </i>
<i>Yamamoto Tatsuro bien soan, vdi tu each tai U?u </i>
nghien ciJu dai di$n nhin chi dp trieu cong khong
la'y Trung Quoc lim trung tam mi tit lap trU&ng
cua cac nu6c xung quanh. Luan vin niy da ducjc
si^ giiip dd ldn cua npi dung hai ph&n trong cu6ii
sach la "Quan h$ cl sd ki triiu Nguyin vdi nha
<i>Thanh" cua Takeda Ryoji vk "Quan h$ cl trung ki </i>
trieu Nguyin vdi nha Thanh" cua Wada Hironori.
<i>(5). Dgi Nam thdc luc, chinh bign, I, quyin 17 </i>
(Tokyo; Institute of Cultural and Linguistic
Studies, Keio University, 1961-1981), pp. la~2a;
<i>Quo'c sU di biin (Hong Kong: New Asia Research </i>
Institute, The Chinese Univertity of Hong Kong,
1965), p. 7.
(6). ChiJ«^(rdng) va cha?.^(sij thinh vUqIng)
trong tilng Vi$t diu phat &m la "long". Thuc tl,
khong lau sau dng da doi Thang Long ( # ^ ^
<i>thanh ^ p ^ . Qudc sd di bien p. 30. </i>
<i>(7). Dgi Nam chinh bien liet truyen sd tgp, </i>
quyen 11, pp. 4b-5a; Suzuki Chusei, 1966 'Thilt
lap quan h$ giQa nha Thanh va Vi^t Nam" (ban
<i><b>Lich sit quan h e Viet R a m - Trung Qugc... </b></i> <b>2S </b>
1919). Reprinted., (Westmaead, England: Gregg
International Publishers, 1972), pp. 375-376.
(9). Suzuki Chusei, <ten bai da dan> p. 351.
<i>(10). Dgi Nam chinh bien liet truyen so tap, </i>
<i>quyen 11, p. 2a; Choi Byung Wook, Southern </i>
<i>Vietnam under the Reign of Minh Mang </i>
<i>(1820-1841) (Ithaca: Cornell Southeast Asia Program </i>
Publications, 2004) p. 131.
(11). Co le do tong doc Quang Dong da siia hieu
cua Nguyen Phuc Anh la "Nong Nai quo'c triiclng".
Suzuki Chusei, <ten bai da dan> tham khao p.
353. Nong Nai la ten goi trUdc day cua phu Gia
Dinh.
(12). Ve va'n de quoc hieu, Suzuki Chusei da
<i>lap luan ra't cu the tren cd sd Thanh thdc luc vk </i>
mgt tai lieu do Ton Ngoc Dinh, tu^n phu Quang
Tay, ngudi phu trach vi§c bien ch4p cua nha
<i>Thanh viet la Dien Ly Bdimg tap. Suzuki Chusei, </i>
<i><ten bai da dan> pp. 353-358. Cf. Dgi Nam thdc </i>
<i>luc, chinh bien, I, quyen 23, pp. l b - 2 a ; Trinh Hoai </i>
<i>Dflc soan, Cdn trai thi tap (Hong Kong; New Asia </i>
Research Institute, 1962), p. 132.
<i>(13). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 23, </i>
p. 3a,
<i>(14). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 23, </i>
p. 3b; Suzuki Chusei, <ten bai da dan> p. 358.
<i>(15). Dgi Nam thuc tuc, chinh bien, 1, quyen 23, </i>
p. 4a; Suzuki Chusei, <ten bai da dan> p. 358.
<i>(16). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 23, </i>
pp. 4a-b.
<i>(17). Bai Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen </i>
207, pp. 41b~42a; Suzuki Chusei, <ten bai da
d5n> p. 358
(18). John K Fairbank, "The Early Treaty
System in the Chinese World Order," John K.
Fairbank ed., op. cit., p. 269; Wada Hironori, <ten
bai da dan> p. 566.
<i>(19). Bai Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen </i>
38, pp. 44a-b; Wada Hironori. <ten bai da dln> p.
566, 581.
(20). Wada Hironori. <ten bai da dan> p. 581.
(21). Wada Hironori, <ten bai da din> p.
<i>584-585. (22). Theo Bai Nam thdc luc, quan he </i>
trieu cong vdi nha Thanh khi vua Kien Phiic len
<i>ngoi da bi cIt d\tt hoan toin, nhiing thong qua cac </i>
tu lieu cua Trung Quo'c Wada Hironori nh4n dinh
<i>rang sU that khong phai vay. Bai Nam thdc tuc, </i>
chinh bien, V, quyen 1, pp. 25a-b; Wada Hironori,
<ten bai da dan> pp. 589-590.
<i>(23). Khi viet v l va'n d l nky da tham khao luan </i>
<i>van sau ciia ngUdi viet. Yu Insun, 1981'"Quan he </i>
<i>Trung - Viet vd che do trieu cd'ng - hd vd thdc. Tap </i>
chi Hoi khoa hoc lich s i , 114 (1987), pp. 107-114.
<i>(24). Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 43, p </i>
4a; Takeda Ryoji, <ten bai da dan> p. 502.
(25). Ve va'n de tie'p nhan van hda va che dp
Trung Quo'c cua vua Minh Mang, co mot nghien
cilu CO dien tren cd sd Woodside. Alexander B.
<i>Woodside, Vietnam and the Chinese Model: A </i>
<i>Comparative Study of Vietnamese and Chinese </i>
<i>Government in the First Half of the Nineteenth </i>
<i>Century (Cambridge, Mass.: Harvard University </i>
Press, 1971).
<i>(26). Bai Nam thUc tuc, chinh bien, II, quyen </i>
69, pp. 29b~30a; Takeda Ryoji, <ten bai da dan> p.
499.
<i>(27). Bgi Nam thuc luc, chinh" bien, I, quyen 51, </i>
pp. 3a-b.
<i>(28). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen </i>
218, p. 33a; Woodside, op. cit., p. 115.
(29). Woodside, ibid., p. 115.
(30). Ct. Woodside, ibid, p. 115; O.W. Welters,
"Assertions of Cultural Well-being in
<i>Fourteenth-Century Vietnam" (Part One, Journal of Southeast </i>
<i>Asian Studies 10-2(1979), p. 436. </i>