Xã hội học thực nghiệm

Xã hội học số 4 (92), 2005

37

Sự hiểu biết giữa gia đình và trẻ em
về vấn đề quyền trẻ em hiện nay
(Qua cuộc Điều tra kiến thức, thái độ và hành vi
của cộng đồng về quyền trẻ em 2004 -2005)
trịnh hòa bình
1. Đặt vấn đề
Trẻ em giữ một vị trí rất quan trọng đối với mỗi quốc gia - dân tộc. Chúng ta
thờng nhắc đến khẩu hiệu hành động "Trẻ em hôm nay, thế giới ngày mai". Những
vấn đề liên quan đến trẻ em hiện đang rất bức xúc của chính "ngày hôm nay" cần
giải quyết trớc khi bớc vào "thế giới ngày mai". Trẻ em là nhóm xã hội đặc biệt rất
cần đợc sự quan tâm, chăm lo đầy đủ về cả vật chất và tinh thần từ phía gia đình nhà trờng - xã hội. Gia đình là một trong ba môi trờng quan trọng có tính quyết
định giúp trẻ phát triển toàn diện và thực hiện đầy đủ quyền của mình. Để gia đình
thực sự là một môi trờng lý tởng thực hiện tốt chức năng chăm sóc và giáo dục trẻ
em thì quan hệ giữa các thành viên trong gia đình đặc biệt là quan hệ giữa cha mẹ
với con cái phải đạt đợc sự thống nhất, thấu hiểu lẫn nhau.
Gần đây, ở nhiều nớc trong khu vực và trên thế giới đang gặp phải sự phản
ứng mạnh mẽ của trẻ em đối với sự thiếu hiểu biết về chúng của chính các bậc cha
mẹ. Trẻ em luôn luôn mong muốn cha mẹ không chỉ là những ngời chăm sóc, giáo
dục mà còn là những "ngời bạn" đáng tin cậy để có thể hiểu và đáp ứng những mong
muốn của chúng. Chính điều này đã tác động không nhỏ đến việc thực hiện Công ớc
quốc tế về Quyền trẻ em mà Liên hiệp quốc đã thông qua. Việt Nam là một quốc gia
đã và đang đạt đợc những bớc tiến vợt bậc trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội. Tuy
nhiên, sự tồn tại song trùng với những tiến bộ đạt đợc là hàng loạt hệ lụy tiêu cực
của xã hội hiện đại đang cản trở chúng ta thực hiện mục tiêu phát triển con ngời
toàn diện. Gia đình Việt Nam trong quá trình tồn tại và phát triển hiện cũng đang

gặp phải những trở ngại tơng tự khiến cho những nhà quản lý, hoạch định chính
sách và giới nghiên cứu không khỏi quan ngại khi chủ trơng hiện thực hoá các
quyền của trẻ em và thực hiện khẩu hiệu "dành cho trẻ em những gì tốt đẹp nhất".
Trong khuôn khổ cuộc Điều tra về kiến thức, thái độ và hành vi của cộng
đồng về quyền trẻ em (2004 - 2005) trên quy mô 10 tỉnh, thành trong cả nớc với
sự tham gia của 3.000 ngời là cha, mẹ, một trong những phát hiện quan trọng
trùng khớp với những vấn đề nói trên là sự thấu hiểu giữa cha mẹ với con cái còn
B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


38

Sự hiểu biết giữa gia đình và trẻ em về vấn đề quyền trẻ em hiện nay

nhiều bất cập thể hiện qua những mâu thuẫn cơ bản trong gia đình Việt Nam
hiện nay qua việc phân tích những thông tin định lợng và định tính thu đợc từ
cuộc khảo sát.
2. Sự hiểu biết của cha mẹ đối với con cái trong gia đình
Trong các mối quan hệ của gia đình, có những vấn đề mà ai cũng cho là
mình đã hiểu, đã biết rất rõ nhng thực tế đó chỉ là một sự lầm tởng. Sự hiểu biết
giữa cha mẹ với con cái là một dẫn dụ điển hình chứng minh nghịch lý đó mà bài
viết có thể đa ra dới đây hai cách nhìn nhận từ phía cha mẹ và con cái về một
vấn đề. Những phân tích đây giúp chúng ta có thể hình dung và nhìn nhận lại một
cách toàn diện nhất và về mối quan hệ hiểu biết giữa cha mẹ với con cái trong gia
đình hiện nay.
2.1. Cha mẹ đánh giá sự hiểu biết của mình đối với trẻ em
Với câu hỏi "ông (bà) có thể tự cho rằng mình đã hiểu đến mức nào đối với con
cái (trẻ em) trong gia đình mình?", số liệu thu đợc nh sau: có 25,4% cha mẹ cho

rằng mình hiểu rất rõ con cái, 40,4%: hiểu khá rõ, 26,4%: hiểu ở mức trung bình,
5,7% hiểu cha rõ, còn ít và 2% không hiểu gì về con cái. Những chỉ số này cho thấy,
số cha mẹ khẳng định mình đã hiểu rõ về con cái còn rất ít.
Khi xem xét tơng quan về giới tính trong nhóm cha mẹ thì tỷ lệ có sự chênh
giữa nam giới và nữ giới. Tỷ lệ nữ giới trả lời hiểu về con cái cao hơn nam giới (nữ:
65,1%, nam: 61,8%). Điều này chứng tỏ, vai trò giới trong gia đình đợc thể hiện rất
rõ, nữ giới dành nhiều thời gian quan tâm đến con cái nhiều hơn nam giới bởi theo
quan niệm của phần lớn phụ nữ hiện nay cho rằng, họ tỏ ra thích hợp hơn nam giới
khi thực hiện công việc này.
So sánh về trình độ học vấn, nghiên cứu cho thấy có sự không đồng nhất giữa
các nhóm học vấn. Tỷ lệ cha mẹ hiểu về con cái tỷ lệ thuận với trình độ học vấn từ mù
chữ đến cao đẳng (mù chữ: 37,7%, tiểu học: 51%, trung học cơ sở: 62,1%, trung học phổ
thông: 74%, trung học chuyên nghiệp, cao đẳng: 74%). Điều đặc biệt ở nhóm có trình
độ học vấn cao nh đại học và sau đại học lại có tỷ lệ cha mẹ tự đánh giá hiểu về con
cái lại thấp hơn (đại học: 69,7%, sau đại học: 63,7%) so với các nhóm có trình độ học
vấn thấp hơn. Phải chăng, ở nhóm này, ngỡng đặt ra để khẳng định sự hiểu biết con
cái của họ cao hơn? Hay ở chừng mực nào đó, nhóm cha mẹ này lại quá tập trung vào
công việc và khẳng định vị thế xã hội khiến mối quan tâm và quỹ thời gian dành cho
việc chăm lo, tìm hiểu những tâm t, nguyện vọng của con cái bị thu hẹp?
Còn giữa nông thôn và thành thị, những số liệu thu đợc lại tỏ ra thuận chiều
hơn. Thực tế cho thấy, ở khu vực nào có mức sống dân c cao thì ở đó gia đình có
nhiều điều kiện để quan tâm đến con cái nhiều hơn. Trẻ em ở khu vực nông thôn bị
thiệt thòi so với trẻ em cùng trang lứa ở thành thị bởi cha mẹ chúng vẫn phải đặt vấn
đề "cơm áo gạo tiền" lên trên hết mà cha có điều kiện để quan tâm đến con cái.
Nghiên cứu cho thấy tỷ lệ cha mẹ ở thành thị hiểu biết con cái mình cao hơn
nông thôn (thành thị: 69%, nông thôn: 59,5%). Tơng tự, giữa các vùng địa lý có sự
B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn



Trịnh Hòa Bình

39

cách biệt. Tỷ lệ ông bà cha mẹ hiểu biết con cái cao hơn vẫn thuộc nhóm đồng bằng
(65,5%) so với miền núi (60,5%).
Nếu nh chúng ta phần nào lạc quan về sự hiểu biết của cha mẹ đối với con
cái qua các chỉ số mà nghiên cứu định lợng mang lại thì chúng ta không khỏi hoài
nghi về mối quan hệ này qua những thông tin định tính có tính chiều sâu hơn. Các
bậc cha mẹ thờng lầm tởng về sự am hiểu của mình đối với con cái nhng kỳ thực
lại không hoàn toàn nh vậy. Hầu hết họ quan niệm về "hiểu rất rõ con cái" rất đơn
giản và chỉ mang tính bề nổi mà cha đi sâu vào những tâm t tình cảm và ớc
muốn cá nhân.
"Tôi thì nghĩ rằng, hàng ngày biết nó thích gì, ví dụ nó thích ăn gì, chơi gì...
thì tôi cho rằng tôi đã hiểu rất rõ trẻ" (TLN ngời dân, Quận Hai Bà Trng, Hà Nội).
"Tôi hiểu thằng con nhà tôi, hiểu rõ là đằng khác vì hàng ngày nó thích đá
bóng sau giờ học là tôi biết ngay. Có ngày nó lên bà chơi nhng nó nói dối tôi là nó đi
học tôi cũng biết. Trẻ em là mình phải hiểu rõ nh thế mới dạy bảo đợc nó" (TLN lãnh
đạo thị trấn Chợ Chùa, Quảng Ngãi".
Trên đây là những đánh giá về sự hiểu biết của cha mẹ đối với con cái một
cách chung nhất. Để có thể xem xét kỹ lỡng hơn về mối quan hệ này, cuộc khảo sát
không chỉ dừng lại ở đấy mà đi sâu hơn nữa vào những hành động, việc làm cụ thể
của gia đình đối với con cái họ.
Cha mẹ hiểu con cái phải đợc thể hiện qua các hành vi cụ thể nh quan tâm,
chăm lo và tạo điều kiện để chúng đợc phát triển, thực hiện các quyền và bổn phận
của mình. Trong những vấn đề cụ thể đó thì "chăm sóc sức khoẻ, chữa bệnh" và "bảo
vệ khỏi bị xâm phạm" đợc nhiều cha mẹ quan tâm nhất (78,1% và 78,7%). Tiếp đến
là các vấn đề về học hành, ăn uống (84,1% và 81.6%). Tuy nhiên, có những vấn đề rất
quan trọng đối với trẻ em lẽ ra phải đợc khuyến khích và phát huy tối đa thì nghiên

cứu cho thấy hầu nh bị hạn chế: đợc bày tỏ ý kiến (46,2%), kết bạn (48,5%), tiếp
xúc những thông tin thích hợp (48,9%),v.v... Điều này cho thấy mức độ quan tâm, am
hiểu con cái của bậc cha mẹ trong gia đình còn cha sâu sắc. Trong gia đình, các bậc
cha mẹ thờng lầm tởng sự hiểu biết đối với con cái của mình chỉ đơn thuần dừng
lại việc bảo vệ và chăm sóc sức khoẻ, học tập, v.v. mà không tính đến những nhu cầu
cá nhân khác nh kết giao, bày tỏ ý kiến, vui chơi, giải trí, v.v. Đặc biệt khi đi sâu về
vấn đề trẻ em đợc tham gia nh thế nào về các quyền quyết định liên quan đến
chúng thì hầu hết cha mẹ vẫn cha quan tâm và còn coi nhẹ. Chỉ có 28,5% cha mẹ
cho rằng trẻ em "đợc quyết định những vấn đề liên quan đến bản thân"; tỷ lệ cho
rằng "đợc thông báo" cao hơn nhng cũng chỉ đạt 42,7%, cao nhất là "đợc tham gia
bàn bạc" có cũng chỉ có 58,5% cha mẹ trả lời.
Rõ ràng, trẻ em không đợc quyết định các vấn đề liên quan trực tiếp đến
bản thân đồng nghĩa với việc trẻ bị gia đình ép buộc hay áp đặt trong sự lựa chọn
hay quyết định tơng lai của mình. Không những thế, còn có nhiều bậc cha mẹ đã có
những hành vi ứng xử với con cái "thiếu tính giáo dục" khiến cho trẻ bị tổn thơng về

B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


40

Sự hiểu biết giữa gia đình và trẻ em về vấn đề quyền trẻ em hiện nay

tâm lý và trở nên bớng bỉnh, không nghe lời.
"Cứ đến sáng là cháu khóc và không chịu đi học. Tôi cố gắng mãi không đợc
nên một lần đã tức giận đánh cháu mấy cái. Tôi biết thế là không tốt nhng tôi
không thể kiềm chế đợc" (TLN ngời dân, nữ, 34 tuổi, Hà Nội).
Tuy nhiên, đã có không ít những ngời làm cha, làm mẹ hiện nay thản nhiên

cung cấp tiền bạc, phơng tiện đi lại và để con cái đợc tự do quyết định bản thân,
coi đó là hiểu và phát huy tính "tự chủ", "độc lập" của trẻ. Đây cũng là một biểu hiện
của sự thiếu quan tâm, hiểu biết con cái của cha mẹ.
"Có những bậc bố mẹ quá buông lỏng trong việc quản lý con cái. Nhiều bậc
phụ huynh vì bận trăm công nghìn việc nghĩ rằng chỉ cần cung cấp đủ tiền cho nó là
đủ, chính vì thế mà họ bỏ mặc con cái với một đống tiền, muốn làm gì thì làm. Con
cái đợc hởng tự do thật sự, muốn học gì, làm gì, chơi gì, thậm chí bỏ nhà đi chơi
vài hôm bố mẹ cũng không quan tâm đến. Sự tự do quá mức nh thế này liệu có cần
thết hay không?" (TLN ngời dân, 40 tuổi, nữ, Hai Bà Trng, Hà Nội).
Còn những nhu cầu tối thiểu của trẻ em trong học tập, vui chơi giải trí hàng
ngày thì hầu nh các bậc cha mẹ vẫn cha đáp ứng đợc. Chỉ có 67.5% có trang bị
"đồ chơi" cho trẻ, tiếp đến là "chỗ chơi trong nhà" (54,2%) và "sân chơi" (33,5%). Tỷ lệ
cha mẹ trả lời có trang bị "th viện, tủ sách" cho con cái chỉ có 18%. Các loại hình vui
chơi giải trí mà trẻ em đợc cha mẹ tạo điều kiện tham gia còn tơng đối ít và mới
chỉ tập trung vào nhóm trẻ em ở những khu vực có trình độ kinh tế - xã hội cao nh
đồng bằng, thành thị hay những gia đình có học vấn, thu nhập cao hơn.
"Trẻ em hầu nh vẫn còn thiệt thòi nhiều về các điều kiện sinh hoạt, vui chơi
giải trí mà nhất là ở các khu vực còn khó khăn về kinh tế, cha có điều kiện phát
triển" (TLN lãnh đạo ủy ban Dân số - Gia đình - Trẻ em thành phố Hồ Chí Minh).
Nh vậy, trong khi các bậc cha mẹ cho rằng họ rất hiểu con cái nhng những
gì họ đã làm cho con cái còn hạn chế và cha đáp ứng đợc những nhu cầu của trẻ.
Có những gia đình lại thể hiện sự quan tâm, chăm sóc con cái quá mức mà thiếu sự
kiểm soát cần thiết. Có rất nhiều yếu tố ảnh hởng đến sự bất cập này mà chúng ta
đề cập ở những phần sau.
2.2. Trẻ em đánh giá sự hiểu biết của cha mẹ
Đánh giá của trẻ em là thớc đo về sự hiểu biết của cha mẹ đối với chúng.
Quá trình phát triển của trẻ em phụ thuộc rất nhiều vào sự quan tâm, chăm sóc và
giáo dục của những thành viên trong gia đình. Những thông tin định lợng và định
tính thu đợc từ cuộc điều tra cho thấy, trẻ em đánh giá về sự hiểu biết của gia đình
nh một sự cảnh tỉnh đối với các bậc cha mẹ trong gia đình hiện nay.

Trong tơng quan so sánh với các thành viên trong gia đình, có sự khác biệt
lớn trong cách nhìn nhận, đánh giá của trẻ em đối với sự hiểu biết của ông bà và cha
mẹ đối với chúng. Chỉ có 30,3% trẻ em cho rằng ông bà đã hiểu rất rõ, 43% hiểu rõ,
21% hiểu ít và 2,3% không hiểu. Nhng khi đánh giá về bố mẹ trẻ thì tỷ lệ lại cao

B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


Trịnh Hòa Bình

41

hơn: hiểu rất rõ: 73,4%, hiểu rõ: 20,4%, hiểu ít: 5,2%, không hiểu: 0,7%. 4. Kết quả
nh vậy không có gì đáng ngạc nhiên bởi bố mẹ thờng gần gũi và chăm sóc trẻ
nhiều hơn ông bà.
Về phía trẻ em các đặc điểm về giới tính, học vấn, nghề nghiệp và tình trạng
sức khoẻ có ảnh hởng đến sự đánh giá sự hiểu biết của cha mẹ.
Tỷ lệ trẻ em nam đánh giá thấp hơn so với trẻ em gái tuy mức độ chênh lệch
không lớn. Nếu nh trẻ em nam đánh giá cha mẹ ở mức hiểu rất rõ với tỷ lệ 69,8%
thì tỷ lệ tơng ứng đối với trẻ em nữ là 70,1%. Tơng tự, ở tiêu chí hiểu rõ, nam có tỷ
lệ 19,3% trong khi nữ là 19,5%.
Điều đáng chú ý là, trẻ em ở các đô thị lớn nh ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí
Minh, trẻ em đánh giá về sự hiểu biết của cha mẹ lại thấp hơn so với một số địa
phơng khác. (Hà Nội (64,3%), Thành phố Hồ Chí Minh (68,3%), Hòa Bình (74,2%),
Lào Cai (71,7%), Thanh Hoá (80,9%)). Nhng xem xét trong mối tơng quan chung
giữa khu vực đô thị và nông thôn thì trẻ em ở đô thị vẫn có đánh giá cao hơn trẻ em ở
nông thôn (đô thị: 74,4%, nông thôn: 69%. Điều này chứng tỏ trẻ em ở các đô thị có
nhu cầu đợc quan tâm, chăm sóc bởi gia đình ở mức cao hơn so với các khu vực

khác. Hơn thế nữa, trẻ em ở khu vực miền núi lại đánh giá cha mẹ hiểu con cái cao
hơn trẻ em khu vực đồng bằng (đồng bằng: 69,5%, miền núi: 70,9%). Còn khi xét
trong mối tơng quan về tình trạng sức khoẻ cho thấy, trẻ em bị khuyết tật có tỷ lệ
đánh giá cha mẹ hiểu biết chúng thấp hơn so với trẻ em bình thờng (bình thờng:
47,3%, khuyết tật: 43,6%). Sự chênh lệch này có thể lý giải vì trẻ em bị khuyết tật
luôn cảm thấy bị thiệt thòi so với các bạn khác nên nhu cầu đợc quan tâm, hiểu biết
từ phía cha mẹ chúng lớn hơn.
Đánh giá về những hành động cụ thể của cha mẹ thể hiện sự quan tâm đối với
trẻ em trong gia đình, đa số trẻ em vẫn đánh giá cao một số lĩnh vực mà gia đình
quan tâm, tạo điều kiện nh nuôi dỡng (91,1%), chăm sóc sức khoẻ (86,7%), bảo vệ
nhân phẩm và danh dự (81,5%) và học tập (93,1%). Trong khi đó các nhu cầu rất
quan trọng đối với trẻ nhng cha đợc gia đình quan tâm và đáp ứng nên tỷ lệ trẻ
em trả lời còn thấp nh vui chơi giải trí (53,9%), phát triển năng khiếu (54,4%), có
tài sản (25,1%) và đợc tiếp cận các thông tin thích hợp và tham gia các hoạt động xã
hội (48,1%).
Đánh giá sự quan tâm, hiểu biết của cha mẹ đối với trẻ em trong gia đình qua
những nghiên cứu định tính cho thấy, phần lớn các em cho rằng, cha mẹ vẫn cha
hiểu rõ, có chăng chỉ hiểu ở một vài khía cạnh cụ thể.
Đa số cha hiểu vì mọi ngời chỉ lo vật chất cơm ăn áo mặc cho các em, còn
lại không quan trọng (TLN học sinh, Hàm Thuận Bắc, Bình Thuận).
Cha mẹ ông bà có hiểu một phần nhỏ, cháu có mặc cảm lớn mà ngời lớn
không rơi vào nên không hiểu (TLN trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn Thị xã
Kon Tum).
Rất nhiều trẻ em đánh giá cha mẹ không hiểu chúng bởi họ hay áp đặt với trẻ,
B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


42


Sự hiểu biết giữa gia đình và trẻ em về vấn đề quyền trẻ em hiện nay

không cho trẻ đợc quyết định các vấn đề riêng t hoặc còn thiếu tôn trọng ý kiến cá nhân.
Cha hiểu vì hay áp đặt, không cho em nói ý kiến của mình vì nói lại bảo là
cãi láo. (TLN trẻ em có hoàn cảnh khó khăn, Hoàng Mai, Hà Nội).
"Em thấy bố mẹ bảo vệ con cái quá chặt chẽ, dờng nh cứ muốn đóng khung con
trong sự bao bọc của gia đình. Làm cho con cái cảm thấy nh mình là một búp bê trong
tủ kính. Giữa bố mẹ và con cái hình nh không có đợc một sự trao đổi, tâm sự nào cả.
Mọi việc con cái đều phải làm theo ý bố mẹ, nếu tranh luận lại về một vấn đề nào đó mà
mình cho là không đúng thì bị khép tội vô lễ với bố mẹ, ví dụ nh xin đi chơi xa với bạn
bè nhng bố mẹ không cho phép, bảo nh thế là không tốt, con cái ra đờng coi chừng có
ngày bị h..." (TLN trẻ em, 17 tuổi, nữ, thành phố Hồ Chí Minh).
"Không phải lúc nào cũng hiểu, thờng bắt trẻ em làm theo ý mình (TLN trẻ
em, 14 tuổi, trẻ em đặc biệt khó khăn thị xã Hng Yên).
Nh vậy, khi đi sâu vào những thông tin định tính, chúng ta mới thấy rõ hơn
về những đánh giá, nhận định của trẻ em về sự thiếu quan tâm, hiểu biết của cha mẹ
trong gia đình so với con số định lợng tởng có vẻ rất lạc quan, thuận chiều. Trong
khi con cái mong muốn và có nhu cầu đợc cha mẹ quan tâm, chia sẻ (nhất là những
vấn đề tế nhị nh tình bạn, tình yêu, giới tính) nh là những ngời thầy, ngời
bạn thân thiết thì hầu nh vẫn cha đợc đáp ứng. Các bậc cha mẹ trẻ còn cha hiểu
hết về nhu cầu, sở thích hay những quyền mà con cái của của họ đợc hởng từ phía
gia đình.
"Chỉ hiểu 1 phần vì có những điều tế nhị nh chuyện con gái, bạn trai, bạn
gái mà chúng em không dám nói ra chỉ sợ cha mẹ mắng mỏ và ngời lớn cũng chẳng
quan tâm đến những vấn đề này. Nếu nói thì bị gạt đi ngay" (TLN trẻ em, học sinh
Thị xã Lào Cai).
Qua sự đánh giá từ hai phía (cha mẹ và con cái) đối với một vấn đề ta thấy nổi
nên một số điểm đáng quan tâm trong mối quan hệ hiểu biết giữa gia đình và trẻ em
hiện nay:

Thứ nhất, cha mẹ trong gia đình lầm tởng đã hiểu rõ về con cái mình nhng
khi đi sâu vào các vấn đề cụ thể thì hầu nh cha mẹ vẫn cha nắm bắt đợc những
nhu cầu, mong muốn cũng nh những đặc điểm về tâm sinh lý của trẻ trong các giai
đoạn phát triển. Những gì cha mẹ làm cho con cái hiện nay mới chỉ tập trung ở các
vấn đề học hành, chăm sóc sức khoẻ, dinh dỡng.trong khi đó những nhu cầu,
mong muốn cá nhân của trẻ vẫn cha đợc quan tâm thích đáng.
Thứ hai, con cái cũng cho rằng cha mẹ đã hiểu mình thể hiện qua sự quan
tâm, chăm sóc nhng nghiên cứu kỹ về các hành vi đó thấy rằng, cha mẹ vẫn cha
thực sự là những "ngời bạn" tin cậy để trẻ em đợc chia sẻ những tâm t, nguyện
vọng và giải đáp những thắc mắc trong cuộc sống về các vấn đề tâm sinh lý. Những
gì mà cha mẹ thể hiện sự quan tâm của mình đối với trẻ hầu nh cha xuất phát từ
nhu cầu, mong muốn mà chỉ là "ban phát" theo sự áp đặt của ngời lớn.

B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


Trịnh Hòa Bình

43

Thứ ba, có hai chiều hớng trong lối ứng xử của gia đình hiện nay đối với con
cái mình: hoặc cha mẹ quan tâm, chăm sóc, giáo dục con rất ngặt nghèo, ép buộc con
cái luôn theo ý muốn của cha mẹ, hạn chế một số quyền và sự phát triển tự nhiên
của trẻ; hoặc cha mẹ chiều con cái quá mức, để cho trẻ tự quyết định mọi vấn đề của
cá nhân mà không có sự định hớng, chỉ bảo cần thiết cho sự phát triển. Cả hai kiểu
ứng xử đó xét cho cùng đều xuất phát từ nguyên nhân thiếu hiểu biết từ phía cha mẹ
đối với con cái.
Hệ quả của sự thiếu hiểu biết của cha mẹ đối với trẻ em

Gia đình hiện đại ngày nay đang phải đơng đầu với thách thức liên quan
đến sự bền vững về mặt cấu trúc, trong đó các quan hệ giữa các thành viên là những
mắt xích tạo nên cấu trúc đó. Trong các mối quan hệ cơ bản nhất tạo nên sự bền
vững của gia đình là quan hệ vợ - chồng, quan hệ cha mẹ - con cái. Nh chúng ta đã
phân tích bên trên, xu hớng mối quan hệ giữa cha mẹ với con cái trong gia đình
đang trở nên lỏng lẻo, mất cân bằng bởi sự thiếu hiểu biết lẫn nhau. Cụ thể là những
nhu cầu, mong muốn của trẻ em không đợc đáp ứng đầy đủ. Đặc biệt, việc thực hiện
quyền trẻ em trong gia đình không đợc đảm bảo. Hầu hết, trẻ em vẫn tồn tại và
phát triển trong sự sắp đặt của các bậc cha mẹ. Điều này sẽ ảnh hởng không nhỏ
đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách toàn diện của trẻ.
Trẻ em là tấm gơng phản chiếu các mối quan hệ trong gia đình. Cổ ngữ có
câu: "ở bầu thì tròn, ở ống thì dài" là để chỉ con ngời bị chịu tác động rất lớn bởi môi
trờng. Gần đây, d luận xã hội rất quan tâm đến các vấn đề về trẻ em nh trẻ lang
thang, tội phạm vị thành niên, ma tuý, v.v... Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến
những hệ lụy xã hội tiêu cực này, trong đó có liên quan rất lớn đến mối quan hệ giữa
cha mẹ và con cái. Ông bà, cha mẹ không hiểu biết con cái dẫn đến sự thiếu quan
tâm hoặc quan tâm theo kiểu áp đặt, kìm kẹp nhu cầu phát triển tự nhiên của trẻ...
cũng là nguyên nhân của nhiều hậu quả nh: trẻ em cảm thấy chán nản, bi quan,
không muốn gắn bó với các thành viên trong gia đình, cảm thấy gia đình không còn
là chỗ dựa tin cậy là những vấn nạn xã hội đang thu hút sự quan tâm của các nhà
lãnh đạo, quản lý, khoa học và toàn cộng đồng.
Nh vậy, quan hệ giữa cha mẹ và con cái có ảnh hởng rất lớn đến cấu trúc
gia đình và sự phát triển bền vững của xã hội. Vấn đề là chúng ta phải tìm ra những
nhân tố nào ảnh hởng đến quan hệ hiểu biết của cha mẹ đối với trẻ em hiện nay để
từ đó có những giải pháp tốt nhất cải thiện, phát triển mối quan hệ này theo hớng
tích cực nhất.
3. Nhân tố ảnh hởng và giải pháp cải thiện mối quan hệ hiểu biết
lẫn nhau giữa cha mẹ và con cái hiện nay
Nhân tố ảnh hởng:
Có nhiều nhân tố ảnh hởng đến thực trạng thiếu hiểu biết của cha mẹ đối

với con cái trong gia đinh, tuy nhiên, trong bài viết này, chúng tôi đề cập một vài
nhân tố chủ yếu dới đây.
B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


44

Sự hiểu biết giữa gia đình và trẻ em về vấn đề quyền trẻ em hiện nay

Thứ nhất, những yếu tố về tâm lý, văn hoá, lối sống của xã hội ảnh hởng của
Đạo Khổng nh "cha mẹ đặt đâu con ngồi đó", "tại gia tòng phụ", "cá không ăn muối
cá ơn, con cãi cha mẹ trăm đờng con h" có ảnh hởng không nhỏ đến mối quan
hệ này. Bên cạnh đó, mô hình giáo dục trong gia đình không mang tính bình đẳng
mà theo chiều dọc từ trên xuống; cha mẹ cha bao giờ coi con cái nh một "đủ t
cách" trong gia đình có quyền tham gia ý kiến, quyết định những gì liên quan đến
bản thân và của gia đình, v.v... Lối nghĩ này ở một khía cạnh nào đó đã ảnh hởng
không nhỏ đến cách hành xử của các bậc làm cha, làm mẹ đối với con cái. T tởng
lạc hậu, cổ hủ nh luôn áp đặt con cái theo khuôn mẫu, thiếu tôn trọng ý kiến cá
nhân và sự phát triển tự do của trẻ, v.v... Hầu hết cha mẹ nghĩ rằng để con cái mình
phát triển tốt nhất cần phải tuân theo những nguyên tắc, chuẩn mực mà họ đặt ra.
Thứ hai, tình trạng thiếu kiến thức về tâm, sinh lý trẻ em trong quá trình
nuôi dỡng và giáo dục dẫn đến không biết trong mỗi giai đoạn phát triển, trẻ em có
những nhu cầu và mong muốn gì để tạo điều kiện đáp ứng. Từ xa đến nay, những
kiến thức về trẻ em hiện đặc biệt là về tình dục, quan hệ khác giới, chăm sóc sức
khoẻ sinh sản,v.v... bị thiếu trầm trọng và đóng khung trong quan niệm cổ hủ lạc
hậu kiểu "vẽ đờng cho hơu chạy" ở các bậc cha mẹ nhất là ở các khu vực nông thôn,
miền núi còn khó khăn về kinh tế, văn hoá, giáo dục, y tế Hậu quả tất yếu là cha
mẹ không thể cung cấp, trang bị cho con cái những kiến thức nh những liều thuốc

kháng sinh cần thiết để tự bảo vệ và tránh đợc những nguy cơ mà tuổi trẻ hay mắc
phải trong cuộc sống.
Thứ ba, nhận thức của cha mẹ về quyền trẻ em còn rất hạn chế. Không ít
ngời lớn không biết trẻ em có những quyền và bổn phận gì trong gia đình để có
những ứng xử phù hợp vừa bảo vệ quyền của trẻ, vừa phù hợp với cách giáo dục hiện
đại có tính khoa học. Các bậc cha mẹ trong gia đình cha có nhận thức đầy đủ và có ý
thức thực hiện pháp luật về quyền trẻ em. Hiện nay phần lớn cha mẹ vẫn "vi phạm"
các quyền của trẻ nh còn dạy dỗ con theo kiểu "thơng cho roi cho vọt, ghét cho ngọt
cho bùi", ngăn cấm trẻ quyền tự do kết giao, quyền phát biểu ý kiến, quyền tham gia,
quyền đợc thông báo, v.v... khiến cho trẻ cảm thấy bị hụt hẫng, chán nản và bị động
trong suy nghĩ và hành động.v.v.
Thứ t, lối sống thực dụng của xã hội hiện đại khiến các thành viên trong gia
đình dành thời gian để theo đuổi những mục tiêu riêng của mình mà ít nhiều giảm
sự quan tâm, chăm lo đến gia đình. Đặc biệt, ở các đô thị lớn, tuy điều kiện kinh tế xã hội ngày càng tiến bộ, song, những biểu hiện gần đây cho thấy, mối quan hệ giữa
cha mẹ và con cái đang ngày một bị rạn nứt và thiếu bền vững. Thời gian tiếp xúc
giữa cha mẹ với con cái ngày càng bị hạn chế: ngời lớn quan tâm đến công việc,
kiếm tiền, khẳng định vị thế trong xã hội.., trong khi trẻ em phải dành phần lớn thời
gian của mình ở trờng học. Gia đình đang giảm dần chức năng xã hội hoá trẻ em do
các bậc làm cha, làm mẹ đã chuyển giao chức năng đó cho nhà trờng và xã hội mà
không biết rằng thiếu gia đình, trẻ em sẽ khó có thể phát triển toàn diện. Đây là
nguyên nhân của tình trạng cha mẹ và con cái không có thời gian gần gũi bên nhau
để tâm sự, trao đổi.
B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn


Trịnh Hòa Bình

45


Thứ năm, hệ thống các văn bản pháp quy liên quan đến vấn đề gia đình, trẻ
em và quyền trẻ em ở nớc ta còn cha cụ thể và thực sự đủ mạnh để cộng đồng có
thể nhìn nhận một cách toàn diện về nghĩa vụ và trách nhiệm phải chăm lo và tạo
điều kiện tốt nhất cho trẻ em đợc phát triển và thực hiện quyền của mình.
Một vài giải pháp căn bản
Thật khó có thể đa ra đợc những giải pháp toàn diện nhất cho vấn đề trên,
nhng rõ ràng là chúng ta vẫn có thể có những cách thức tác động nhằm tích cực hoá
mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái nhằm nâng cao sự hiểu biết và tìm đợc những
điểm chung trong giao tiếp, chia sẻ và đồng cảm.
Một là, phải tăng cờng hoạt động tuyên truyền và giáo dục qua các hình
thức truyền thông: đại chúng, trực tiếp, dân gian, v.v... cho các bậc cha mẹ về tầm
quan trọng của gia đình đối với sự phát triển của trẻ. Ngời lớn trong gia đình phải
hiểu gia đình là cái nôi nuôi dỡng và giáo dục con cái đầu tiên và quan trọng nhất
đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách mỗi con ngời. Vì vậy, tơng lai
của trẻ chính là hệ quả của mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái trong đó vấn đề giao
tiếp, hiểu biết lẫn nhau có tầm quan trọng đặc biệt.
Hai là, cha mẹ phải đợc trang bị những kiến thức khoa học về trẻ em từ
bụng mang dạ chửa đến khi sinh ra, lớn lên. Có đợc những kiến thức này để các
bậc cha mẹ có những ứng xử phù hợp với những nhu cầu về sinh lý, tâm lý tơng ứng
với từng giai đoạn phát triển của trẻ.
Ba là, gia đình một mặt giữ gìn, phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp
(thơng yêu, hiếu thảo, hòa thuận, kính trọng) mặt khác xoá bỏ, loại trừ những
phong tục, tập quán, cách nghĩ, tâm lý cổ hủ lâu nay đã tồn tại trong tiềm thức cộng
đồng gây cản trở đến sự tiến bộ của gia đình và xã hội. Không những vậy, gia đình
hiện đại phải biết tiếp thu những mặt tiến bộ, khoa học trong cách giáo dục, ứng xử
với con cái nh tôn trọng ý kiến và quyền quyết định cá nhân, cha mẹ thực sự là
những ngời bạn gần gũi với trẻ, coi trẻ nh là một thành viên đợc quyền bình đẳng
trong công việc gia đình. Gia đình phải thực sự là môi trờng tốt nhất để phát triển
nhân cách con ngời.

Bốn là, cha mẹ và con cái cần tăng cờng thời gian tiếp xúc với nhau nhằm
thoả mãn những nhu cầu tình cảm, vật chất của trẻ đồng thời cha mẹ có điều kiện
trở thành những "ngời bạn" cùng chia sẻ, lý giải những vấn đề mà trẻ em gặp phải
trong cuộc sống. Đây là cách tốt nhất để cha mẹ và con cái hiểu nhau hơn.
Bốn là, cụ thể hoá các văn bản pháp quy về gia đình và trẻ em tới cộng đồng
để ngời lớn nói chung và các bậc cha mẹ nói riêng thấy đợc quyền và nghĩa vụ của
mình đối với con cái và từ cơ sở đó họ có những ứng xử phù hợp hơn nữa trong mối
quan hệ cơ bản của gia đình này.

B n quy n thu c Vi n Xó h i h c.

www.ios.org.vn