QUẢN LÝ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ

THEO QUY HOẠCH ĐỂ GIẢM THIỂU,
NGĂN NGỪA SỰ CỐ MÔI TRƯỜNG
DIỄN ĐÀN

ThS.KTS. LÊ HOÀNg PHươNg
Giám đốc Trung tâm Kiến trúc Quy hoạch Hà Nội - VIUP

1. Sự cố rò rỉ chất thải độc hại trong đô thò

Năm 2019 được nhắc đến với nhiều vấn đề môi trường trong đô
thò, nhiều sự cố môi trường xảy ra tại Thủ đô Hà Nội, TP.HCM hay
tại các thành phố lớn trong cả nước tương tự các năm trước như
cháy nổ, ngập lụt, ùn tắc giao thông. Tuy nhiên, có những sự cố
xảy ra làm người dân và chính quyền khá bò động trong cách xử lý
như cháy Nhà máy Bóng đèn phích nước Rạng Đông làm rò rỉ thủy
ngân ra môi trường không khí và môi trường nước; sự cố ô nhiễm
nguồn cấp nước sạch cho người dân đô thò; hay như nổ bom trong
Khu đô thò Văn Phú; ô nhiễm bụi mòn tại Hà Nội và TP.HCM…
Các sự cố môi trường xảy ra khá nhiều tại trung tâm các đô thò lớn,
đa dạng về hình thức, loại hình, đặc biệt là sự xuất hiện của rò rỉ
các chất độc hại vào môi trường không khí, môi trường nước, môi
trường đất của khu vực đô thò với sự tập trung dân cư đông đúc, rất
khó kiểm soát và khắc phục hậu quả về môi trường và tác động
rất lớn tới đời sống xã hội đô thò, sức khỏe của người dân và cộng
đồng. Việc khác nhau giữa các hình thức sự cố môi trường, mức
độ tác động môi trường, quy mô gây ô nhiễm… với nhiều nguyên
nhân khác khau, gây khó khăn cho công tác khắc phục sự cố. Các

14

SË 101+102 . 2019

cấp chính quyền và người dân hoàn toàn bất ngờ về các sự cố môi
trường xảy ra và lúng túng về cách xử lý, khắc phục. Trong đó,
nguyên nhân đến từ các cơ sở sản xuất công nghiệp, làng nghề có
nguy cơ gây ô nhiễm nằm trong các khu vực đô thò, khu vực đông
dân cư trong thời gian vừa qua.
Với đặc điểm các khu vực đô thò hóa tự phát, thiếu kiểm soát, các
khu dân cư được mở rộng nhanh chóng, với mật độ tập trung cao,
vì vậy mỗi khi có sự cố về môi trường đô thò, phạm vi tác động khá
rộng lớn, tác động tới lượng lớn dân cư. Như trường hợp ô nhiễm
nguồn nước sông Đà, tác động tới hàng triệu hộ dân khu vực phía
Nam thành phố Hà Nội. Sự cố cháy nhà máy Rạng Đông, ngoài
các tác động ô nhiễm không khí do đám cháy gây ra, việc rò rỉ thủy
ngân đã làm ô nhiễm môi trường đất, nguồn nước tạo nên vùng
ảnh hưởng rộng, hậu quả tác động tới sức khỏe người dân đến nay
vẫn không dễ nhận biết và chưa có chế tài xử lý phù hợp với hậu
quả môi trường mà sự cố gây ra.
Sự cố ô nhiễm môi trường đô thò không chỉ xuất phát từ các công
trình, nhà máy, hoạt động của đô thò mà còn xuất phát từ các nguồn


≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝

bên ngoài như ô nhiễm khói bụi từ đốt rơm
rạ của nông dân vùng ven đô, từ các nhà
máy nhiệt điện cách xa đô thò hàng trăm
kilomet, hay từ các hoạt động vận tải hàng
hóa, chung chuyển các chất độc hại đi đô

thò như vận chuyển hóa chất, xăng dầu, vật
liệu nổ. Các sự cố có thể phát sinh từ mọi
nơi, mọi lúc, nhưng sẽ được biết nhiều hơn
và tác động lớn hơn khi sự cố đó xảy ra
trong đô thò tác động tới lượng lớn dân cư.
Khi các sự cố môi trường xảy ra, chúng ta
cũng thấy sự lúng túng của các cấp chính
quyền, cơ quan quản lý nhà nước trong các
phương cách xử lý. Các giải pháp tương đối
thụ động, một phần là chúng ta chưa có
quy trình xử lý phù hợp, một số sự cố lần
đầu tiên xảy ra nên chưa có kinh nghiệm
xử lý, một số sự cố do điều kiện cơ sở hạ
tầng khó khăn, điều kiện trang thiết bò hạn
chế, lạc hậu, nên không ứng phó kòp thời
để giảm thiểu các tác động môi trường.
Khi các sự cố xảy ra, phần lớn các nguy
cơ xảy ra sự cố môi trường đã được các
chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý
cảnh báo, nhận biết từ khá lâu. Các vấn đề
tương tự cũng đã xảy ra tại các đô thò khác ở
các nước phát triển trên thế giới. Phần nào
trong công tác quản lý phát triển, chúng ra
đã xem nhẹ các nguy cơ môi trường có thể
xảy ra, không chuẩn bò cơ sở hạ tầng môi
trường và biện pháp để ứng xử phù hợp với
các sự cố môi trường. Hậu quả là những
thiệt hại của cộng đồng và xã hội như
chúng ta đã chứng kiến. Để hạn chế các
tác động tiêu cực có thể xảy ra, chúng ta

cần phải thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp,
trong đó có giải pháp về sử dụng hiệu quả
công cụ quy hoạch trong công tác quản lý
phát triển đô thò.

trình nghiên cứu, lựa chọn phương án quy
hoạch, cùng với các tiêu chí về kinh tế kỹ
thuật, cảnh quan, xã hội.
Theo quá trình hình thành đô thò, các khu
vực sản xuất công nghiệp, nhà máy được
bố trí cách biệt với khu vực đô thò, nằm ở
cuối hướng gió, cuối nguồn nước và cách ly
bởi các khu vực cây xanh cách ly. Quá trình
phát triển đô thò, từng bước xung quanh các
nhà máy, khu công nghiệp hình thành các
khu vực dân cư, từng bước hình thành các
khu đô thò tập trung. Để tránh những tác
động tiêu cực về môi trường, các nhà máy
được chuyển đổi sang các lónh vực hoạt
động sản xuất sạch, ít gây ô nhiễm môi
trường, di dời các hoạt động sản xuất có
nguy cơ gây ô nhiễm môi trường ra các vò
trí mới, ít tác động gây ô nhiễm hơn. Bài
học kinh nghiệm này đã được nghiên cứu
áp dụng cho các đô thò tại Việt Nam, đặc
biệt là tại hai thành phố lớn là Thủ đô Hà
Nội và TP.HCM. Kế hoạch di dời các cơ
sở sản xuất công nghiệp có nguy cơ gây
ô nhiễm đã được đề ra trong các bản quy
hoạch đô thò từ những năm 2000.

Qua các sự cố xảy ra, nhiều giải pháp đã
được đề xuất, tuy nhiên giải pháp sử dụng

công cụ quy hoạch trong công tác quản lý
phát triển đô thò từ tổng thể đến cụ thể phải
được thực hiện nghiêm túc theo quy hoạch
được duyệt mới đảm bảo phòng ngừa và hạn
chế được các tác động của sự cố môi trường
có thể xảy ra. Cụ thể như sau:
1) Lựa chọn vò trí: Vò trí của các cơ sở sản
xuất công nghiệp, khu công nghiệp phải
được lựa chọn trên cơ sở các phân tích tối
ưu về môi trường bao gồm tác động tới môi
trường không khí, môi trường nước, môi
trường đất và môi trường sinh thái. Các tác
động có thể được đánh giá ảnh hưởng tới cả
khu vực đô thò và khu vực nông thôn do đặc
điểm các khu vực dân cư nông thôn của
chúng ta có mật độ khá cao và đông dân
cư. Với yêu cầu này, chúng ta phải nghiêm
túc xem xét lại các hoạt động sản xuất công
nghiệp có nguy cơ gây ô nhiễm cho vùng
rộng lớn như nhà máy nhiệt điện, nhà máy
sản xuất sắt thép, nhà máy điện hạt nhân,
các khu vực khai thác khoáng sản…
2) Lựa chọn ngành nghề sản xuất: Việc lựa
chọn ngành nghề và công nghệ sản xuất
chưa được quản lý, xem xét phù hợp trong
thời gian qua. Chúng ta cần phải xem xét
từ chối đối với các ngành nghề sản xuất có

nguy cơ gây ô nhiễm hoặc sử dụng công

2. Giải pháp ngăn ngừa, giảm
thiểu bằng công cụ quy hoạch
đô thò
Quy hoạch đô thò từ truyền thống đến hiện
đại đều phải nghiên cứu lựa chọn cẩn thận
vò trí để bố trí các khu vực chức năng, phù
hợp với hoạt động của đô thò, đảm bảo yêu
cầu về kiến trúc cảnh quan và đặc biệt
là phải bố trí các cơ sở có nguy cơ gây ô
nhiễm cuối hướng gió, đảm bảo khoảng
cách ly an toàn với các khu vực đông dân
cư và có cơ sở hạ tầng thích hợp để để xử
lý đảm bảo các vấn đề môi trường. Tiêu chí
môi trường là tiêu chí quan trọng trong quá

Hình 1. Kiểm soát phát triển công nghiệp trong Quy hoạch vùng Thủ đô Hà Nội

SË 101+102 . 2019

15


nói chung và đặc biệt là thực hiện các quy
hoạch liên quan tới vấn đề xử lý môi trường
như di dời các cơ sở gây ô nhiễm, xây dựng
các cơ sở hạ tầng, đầu tư trang thiết bò để
ứng phó với các sự cố về môi trường.
5) Quản lý và giám sát môi trường: Sự tồn

tại của thực trạng phát triển đô thò, nguy cơ
sự cố môi trường có thể xảy ra bất kể lúc
nào, thời điểm nào, do đó tăng cường công
tác quản lý đóng vai trò quan trọng. Các
vấn đề môi trường đã được đề ra trong các
quy đònh pháp luật, các quy đònh cần phải
nghiêm túc triển khai, tăng cường sự giám
sát phối hợp giữa các bên liên quan để
giảm thiểu và phòng chống các vấn đề môi
trường có thể xảy ra. Ứng dụng các thành
tựu của khoa học công nghệ để giám sát
và quản lý môi trường là biện pháp hiệu
quả. Ngoài ra việc nghiên cứu, hoàn thiện
các quy trình ứng phó với các sự cố môi

Hình 2. Cấu trúc phát triển không gian Thủ đô Hà Nội

nghệ sản xuất lạc hậu. Đối với các cơ sở
sản xuất có nguy cơ gây ô nhiễm nằm trong
các khu vực dân cư hiện nay bắt buộc phải
dừng sản xuất và di dời ra khỏi khu vực dân
cư. Kiểm soát nguồn gây ô nhiễm từ gốc
đóng vai trò quan trọng trong giảm thiểu
các tác động môi trường.
3) Quy hoạch không gian và hạ tầng phù
hợp: Giải pháp tổ chức không gian và phát
triển hệ thống cơ sở hạ tầng phải đáp ứng
được các yêu cầu xử lý, khắc phục tại chỗ
về môi trường của các khu vực, cơ sở sản
xuất. Trong giai đoạn vừa qua, hệ thống hạ

tầng xử lý về môi trường chưa được đầu tư
theo quy hoạch được duyệt như hệ thống
thu gom xử lý nước thải, chất thải. Chất thải
chưa được xử lý triệt để đã xả thẳng ra ngoài
môi trường xung quanh, khi có sự cố về rò rỉ
chất thải độc hại đã xả thẳng ra môi trường;
hoặc như hệ thống phòng chống cháy nổ,
hàng rào cách ly, rào chắn, tường chắn.
4) Thực hiện theo quy hoạch: Cũng như
công tác thực hiện quy hoạch đô thò nói
chung, hiện nay ở nước ta, giải pháp quy
hoạch được nghiên cứu, phê duyệt khá
nhiều, tuy nhiên thực tế triển khai khá ít,
chậm triển khai quy hoạch, thực hiện quy
hoạch không đầy đủ. Vì vậy, cần tăng
cường các chế tài để thực hiện quy hoạch

16

SË 101+102 . 2019

Hình 3. Quy hoạch công nghiệp trong Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội


≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝

trường để tạo sự phối hợp nhòp nhàng giữa các
bên liên quan đóng vai trò quan trọng trong việc
giảm thiểu các tác hại môi trường và khắc phục
các sự cố môi trường.

6) Nguồn lực thực hiện quy hoạch: Các giải pháp
quy hoạch chậm triển khai có một phần nguyên
nhân do việc nghiên cứu huy động nguồn lực thực
hiện quy hoạch chưa được quan tâm thực hiện
đúng mực. Vì vậy, cần có chế tài để huy động được
nguồn lực và sự tham gia của các bên trong việc
thực hiện các quy hoạch, dự án môi trường như:
trách nhiệm phối hợp di dời các cơ sở sản xuất gây
ô nhiễm; trách nhiệm phối hợp trong xây dựng các
cơ sở hạ tầng xử lý môi trường; trách nhiệm của
các cơ quan nhà nước trong việc xây dựng các cơ
chế chính sách để huy động được nguồn lực xã hội
vào bảo vệ môi trường chung, cân bằng giữa bảo
vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội.
7) Hợp tác, liên kết vùng để xử lý các vấn đề môi
trường: Các vấn đề môi trường đã xảy ra không
chỉ trong phạm vi nội tại đô thò, còn tác động từ các
khu vực, đòa phương lân cận. Sự cố môi trường tác
động không chỉ trong đô thò mà nó còn có tác động
sâu rộng hơn. Do đó, sự hợp tác giữa các cộng
đồng, các đòa phương, các cấp chính quyền để
cùng giám sát, thực hiện và khắc phục môi trường
đóng vai trò quan trọng.

3. Lời kết

Mọi hoạt động của đô thò luôn tiềm ẩn những
nguy cơ xảy ra sự cố, tuy nhiên việc xảy ra các
rò rỉ chất thải gây ô nhiễm độc hại từ các sự
cố môi trường xảy ra trong thời gian qua là khá

nghiêm trọng và hoàn toàn có thể xảy ra tiếp
tục với tác động rộng lớn hơn. Có nhiều nguyên
nhân gây ra những tác động tiêu cực của vấn đề
này, trong đó có phần không nhỏ trong công tác
quản lý phát triển đô thò thiếu kiểm soát trong
thời gian qua.
Sử dụng hiệu quả công cụ quy hoạch đô thò, thực
hiện quản lý phát triển đô thò theo quy hoạch là
cơ sở quan trọng để phòng ngừa giảm thiểu tác
động của các sự cố môi trường có thể xảy ra. Xây
dựng đô thò với cơ sở hạ tầng chuẩn mực, theo quy
hoạch là giải pháp quan trọng để khắc phục các
sự cố môi trường.
Xây dựng hệ thống các quy chế, quy đònh để
quản lý các hoạt động đô thò, ứng dụng khoa học
công nghệ để giám sát môi trường và cảnh báo
các vấn đề môi trường có thể xảy ra. Kiểm soát
các sự cố môi trường cần được nhận thức đầy đủ
trong cộng đồng và thực hiện theo các quy trình
đầy đủ sẽ giúp chúng ta chủ động ứng phó với
môi trường, cân bằng giữa bảo vệ môi trường và
phát triển kinh tế - xã hội.

SË 101+102 . 2019

17