C h ư ơ n g

5

BỆNH TRUYỀN NHIÊM ở TRÂU BÒ

BỆNH LỞ MOM LONG MÓNG
A p h t a e e p i z o o t i c a , F M D (Foot and m o u t h disease)

Mữc tiêu:
- Về kiến thức:
Hiểu được khả năng truyền lây của bệnh, thuộc được c á c biểu hiện cơ bản của bệnh.
- Về kỹ năng:
Biết cách chẩn đoán bệnh, triển khai được công tác phòng bệnh có hiệu quả và điều
trị được bệnh trong những trường hợp cữ thể.
- Về thái độ:
Tôn trọng và chấp hành nghiêm túc quy định vệ sinh phòng dịch đối với bệnh lở mồm
long móng.
Kiến thức trọng t â m :
- Mầm bệnh gây ra bệnh lở mồm long móng.
- Đặc điểm dịch tễ học của bệnh.
- Biểu hiện triệu chứng của bệnh.
- C á c cách chẩn đoán bệnh.
- Cách phòng và trị bệnh.

ì. KHÁI NIỆM VẾ BỆNH
B ệ n h l ở m ồ m l o n g m ó n g là m ộ t b ệ n h t r u y ề n n h i ễ m c ấ p t í n h , l â y lan r ấ t
nhanh, r ấ t m ạ n h v à r ấ t r ộ n g của c á c loài đ ộ n g vật m ó n g g u ố c c h ẽ đ ô i : t r â u , b ò ,
d ê , c ừ u , l ợ n . N g o à i ra, n g ư ờ i c ũ n g c ó t h ể m ắ c b ệ n h . B ệ n h g â y ra do m ộ t virus
h ư ớ n g t h ư ợ n g b ì , c o n v ậ t bị b ệ n h t h ư ờ n g sốt cao, h ì n h t h à n h c á c m ữ n nước ở

171


n i ê m mạc m i ệ n g , c h â n , k ẽ m ó n g , trên da và vú con c á i .
M ặ c d ù b ệ n h x u ấ t h i ệ n t h ư ờ n g n h ẹ , t ỷ l ệ tử vong t h ấ p n h ư n g sự t h i ệ t h ạ i về
k i n h t ế rất l ớ n do gia s ú c bị b ệ n h m ấ t sức sản x u ấ t , c h i p h í cho v i ệ c d ậ p dịch
q u á l ớ n . Virus l ở m ồ m long m ó n g c ó t h ể g â y ra c á c ổ dịch r ộ n g l ớ n , c ó t í n h chất
quốc gia và c h â u lữc. Đ ộ n g vật thữ c ả m c ó t ỷ l ệ m ắ c b ệ n h cao g ầ n n h ư 100%.
Bệnh c ó k h ắ p nơi t r ê n t h ế g i ớ i . V i ệ t N a m và m ộ t số nước trong v ù n g Đông
N a m Á đ ề u c ó b ệ n h , n ê n n ă m 1992, t ổ chức dịch tễ t h ế g i ớ i O I E đ ã t h à n h lập
n h ó m p h ố i hợp k h ố n g c h ế l ở m ồ m long m ó n g của k h u vực, đ ế n n ă m 1994 nâng
lên t h à n h t i ể u ban p h ò n g chống b ệ n h l ở m ồ m long m ó n g k h u vực thuộc OIE
bao g ồ m 7 nước: M y a n m a r , T h á i L a n , L à o , Campuchia, V i ệ t N a m , Malaysia và
Philippines.
li. MẨM BỆNH
Virus l ở m ồ m long m ó n g được L o f l e và Frot p h á t h i ệ n n ă m 1890, đây là
một loại virus c ó k í c h thước n h ỏ nhất thuộc h ọ Picornavirideae, là virus c ó nhân
A R N , v ớ i k í c h thước

10r|m - 2 0 ĩ | m (chỉ bằng k í c h thước của m ộ t phần tử

A l b u m i n ) do đ ó n ó c ó t h ể qua được tất cả c á c m à n g l ọ c n g ă n v i k h u ẩ n .
Virus l ở m ồ m long m ó n g c ó 7 typ: O; A ; C; A s i a 1; S Á T , ; S A T ; S A T , các
2

3

typ n à y g â y ra b ệ n h ở đ ộ n g vật v ớ i c á c t r i ệ u chứng l â m s à n g g i ố n g nhau nhưng
k h ô n g g â y m i ễ n dịch c h é o cho nhau.
O; A ; c là 3 typ g â y b ệ n h p h ổ b i ế n trên t h ế g i ớ i .

- Typ A s i a Ì t h ư ờ n g g â y b ệ n h ở lữc địa c h â u Á . C á c t y p S Á T , , S A T , SAT
2

3

(Southern A í r i c a n Territories) t h ư ờ n g gặp ở v ù n g N a m Phi.
- ở V i ệ t N a m đ ã p h á t h i ệ n typ O; typ A ; và A s i a Ì n h ư n g t y p t h ư ờ n g gặp là
typ o .
- C á c typ l ở m ồ m long m ó n g n à y l ạ i chia t h à n h n h i ề u b i ế n c h ủ n g (Subtyp)
k h á c nhau. N h ư A c ó A ị , A , A . . . Typ o c ó 0 | , 0 ,
2

3

2

0 ...
3

Do c ó n h i ề u typ n h ư v ậ y và c á c typ l ạ i k h ô n g g â y m i ễ n d ị c h c h é o cho nhau
n ê n trong m ộ t vữ dịch trâu b ò c ó t h ể mắc b ệ n h n h i ề u l ầ n v ớ i c á c subtyp khác
nhau.
Virus l ở m ồ m long m ó n g là m ộ t virus c ó h ư ớ n g t h ư ợ n g bì do đ ó c ó t h ể nuôi
cấy virus t r ê n t ổ chức da của thai l ợ n , thai b ò c ò n sống.

172


P h ư ơ n g p h á p n u ô i c ấ y t ố t n h ấ t là t r ê n t ổ chức t h ư ợ n g b ì của l ư ỡ i b ò t r ư ở n g
t h à n h . Sau n h i ề u l ầ n t i ế p đ ờ i , đ ộ c lực của virus v ẫ n l u ô n ổn đ ị n h .

N g o à i ra c ó t h ể n u ô i c ấ y virus v à o m ô i t r ư ờ n g n u ô i t ế b à o t ổ chức n h ư t ế
b à o thận b ê , t h ậ n c ừ u non hoặc t ế b à o t h ậ n c ù a c h u ộ t Hamster non. Sau g â y
n h i ễ m t ừ 24 - 72 g i ờ virus sẽ g â y huy h o ạ i t ế b à o n u ô i .
V i r u s l ở m ồ m l o n g m ó n g c ó sức đ ề k h á n g k h á cao v ớ i n g o ạ i c ả n h . T r o n g
đất ẩm virus sống h à n g n ă m , t r ê n l ô n g của s ú c v ậ t virus t ồ n t ạ i đ ư ợ c 4 t u ầ n ,
trong cỏ k h ô virus sống đ ư ợ c 8 - 1 5

t u ầ n . T r o n g tuy x ư ơ n g v à p h ủ t ạ n g gia s ú c

chết virus t ồ n t ạ i 40 n g à y . T r o n g thịt và s ú c sản p h ẩ m b ả o q u ả n l ạ n h virus đ ư ợ c
bảo t ồ n r ấ t l â u .
V ớ i nhiệt đ ộ cao virus d ễ bị tiêu d i ệ t : ở 30 - 3 7 ° c virus sống t ừ 4 - 9 n g à y .
ở 5 0 ° c virus c h ị u đ ư ợ c 30 p h ú t , 7 0 ° c chịu đ ư ợ c sau 5 - 10 p h ú t . N h i ệ t đ ộ l ạ n h
bảo q u ả n virus lâu d à i .
V ớ i c á c c h ấ t sát t r ù n g , t h ư ờ n g p h ả i d ù n g c á c c h ấ t sát t r ù n g m ạ n h m ớ i d i ệ t
được virus n h ư d u n g d ị c h N a O H 1 % , f o r m o l 2 % - 5%.
HI. TRUYỀN NHIỄM HỌC
1. L o à i v ậ t m ắ c

bệnh

- Trong t ự n h i ê n : V i r u s g â y b ệ n h chủ y ế u cho t r â u , b ò , d ê , c ừ u , l ợ n v à c á c
đ ộ n g vật hoang d ã n h ư t r â u , b ò , l ợ n r ừ n g , lạc đ à , s ơ n d ư ơ n g , v o i . L o à i vật ă n
thịt ít m ắ c và t h ư ờ n g ở t h ể n h ẹ . Đ ộ n g vật m ộ t m ó n g n h ư ngựa, lừa, la k h ô n g
mắc bệnh. L o à i c h i m c ũ n g k h ô n g c ả m n h i ễ m .
Trong v ù n g d ị c h l ở m ồ m l o n g m ó n g , n g o à i t r â u b ò c ó t h ể t h ấ y n h í m , c h u ộ t ,
hươu, nai, h o ẵ n g m ắ c b ệ n h v à chết k h á n h i ề u .
- Trong p h ò n g t h í n g h i ệ m : C h u ộ t lang r ấ t c ả m t h ữ , p h ư ơ n g p h á p g â y n h i ễ m
tốt nhất là t i ê m t r o n g da hoặc k h í a da hay t i ê m n ộ i bì gan b à n c h â n . Sau 12h 24h c h ỗ t i ê m c ó n ổ i m ữ n n h ỏ , m à u đ ỏ , c ó t h ú y t h ũ n g , sau 2 - 3


ngày có thể

nhiễm trùng toàn thân và có nhiều m ữ n ở miệng, lưỡi, l ợ i .
Bè m ớ i đ ẻ c h ư a b ú sữa đ ầ u n ế u t i ê m virus l ở m ồ m l o n g m ó n g c ó t h ê chết
sau 36 - 4 8 h .
2. C h ấ t c h ứ a
Trong

virus

c ơ t h ể m ắ c b ệ n h , virus c ó n h i ề u t r o n g c á c m ữ n

nước, ở hạch

173


l y m p h o , trong m á u , c á c c ơ quan n ộ i tạng và bắp thịt. Sau k h i n h i ễ m b ệ n h 18 giờ
virus c ó trong m á u và t ồ n t ạ i k h o ả n g 3 - 5

ngày, m á u m ấ t đ ộ c lực k h i c á c mữn

nước được h ì n h t h à n h .
V i r u s c ò n c ó trong c á c chất bài x u ấ t của vật b ệ n h n h ư nước b ọ t , nước tiểu,
p h à n . sữa, nước m ắ t v à nước m ũ i . Sự lan tràn của virus trong chất b à i xuất có
trước k h i x u ấ t h i ệ n c á c t r i ệ u chứng l â m s à n g .
3. Đ ư ờ n g x â m n h ậ p
- Virus x â m nhập v à o c ơ t h ể đ ộ n g vật qua đ ư ờ n g tiêu hoa là c h ủ y ế u , các
chất ó n h i ễ m virus đ ư ợ c s ú c vật ăn p h ả i . virus sẽ qua n i ê m m ạ c m i ệ n g m à xâm
nhập.

- Virus c ũ n g x â m n h ậ p v à o c ơ t h ể qua c á c vết t h ư ơ n g t r ê n da, nhất là da
v ù n g vú. N i ê m mạc đ ư ờ n g h ô h ấ p và đ ư ờ n g sinh dữc c ũ n g là n ơ i virus có thể
x â m nhập.
- Ó con cái c ó chửa, qua n i ê m mạc đ ư ờ n g sinh dữc, virus v à o b à o thai và
g â y sảy thai.
- Trong p h ò n g t h í n g h i ệ m , đ ế g â y bệnh. đ ư ờ n g đ ư a virus tốt n h ấ t là t i ê m vào
n ộ i bì n h ư n ộ i bì n i ê m mạc l ư ỡ i ( v ớ i b ò ) ; n ộ i bì gan b à n c h â n ( v ớ i chuột lang).
4. C á c h t r u y ề n b ệ n h
Bệnh c ó thê t r u y ề n trực t i ế p do sự t i ế p x ú c giữa con ố m v à con khỏe khi
nhốt chung c h u ồ n g , c h â n c ù n g bãi c h ă n t h ả . Con vật ă n p h ả i c á c c h ấ t bài xuất
cùa con ố m ( p h â n , nước t i ể u , đ ơ m d ã i ...) sẽ bị lây bệnh.
Bệnh c ó thê t r u y ề n g i á n t i ế p qua d ữ n g cữ c h ă n n u ô i , thức ă n , n g ư ờ i chăn
n u ô i . C á c đ ộ n g vật k h ô n g c á m n h i ễ m k h á c n h ư c h ó , m è o , gia c ầ m . . . c ó thể
mang virus t ừ nơi n à y sang nơi k h á c m ộ t c á c h c ơ g i ớ i .
N h ữ n g con vật sau k h i k h ó i b ệ n h v ẫ n mang virus c ũ n g là n g u ồ n t à n g trữ và
gieo rắc m ầ m b ệ n h trong t h i ê n n h i ê n . V i ệ c v ậ n c h u y ể n trâu b ò trong c á c khu
vực c ó lưu h à n h b ệ n h c ũ n g l à m cho b ệ n h lây lan nhanh và r ộ n g .
M ù a phát b ệ n h ở nước ta t h ư ờ n g x ả y ra v à o những t h á n g m ư a p h ù n , ẩm ướt.
á n h s á n g d ị u : đ ó là k h o ả n g t h ờ i gian t ừ t h á n g 2 đ ế n t h á n g 4 d ư ơ n g l ị c h .

174


5. S i n h b ệ n h

học

T h ờ i k ỳ n u n g b ệ n h t h ư ờ n g n g ắ n : Ì - 3 n g à y k h i g â y b ệ n h thực n g h i ệ m , t ừ
2 - 7 n g à y c ó k h i đ ế n 11 n g à y trong b ệ n h tự n h i ê n .
V i r u s l ở m ồ m l o n g m ó n g c ó t í n h h ư ớ n g t h ư ợ n g b ì , vì v ậ y sau k h i x â m n h ậ p

qua vết t h ư ơ n g t r ê n da hoặc n i ê m m ạ c đ ư ờ n g tiêu hoa, n ó n h â n l ê n trước t i ê n ở
nơi x â m n h ậ p h ì n h t h à n h c á c m ữ n nước s ơ p h á t ( t h ư ờ n g k h ô n g p h á t h i ệ n đ ư ợ c
vì con vật c ò n khoe m ạ n h ) . Sau đ ó virus x â m n h ậ p v à o m ạ c h b ạ c h h u y ế t , c á c t ổ
chức l y m p h o v à lan v à o c á c p h ủ t ạ n g , v à o m á u . K h i m á u bị n h i ễ m t r ù n g , con
vật bị sốt. D o t í n h h ư ớ n g t h ư ợ n g b ì , virus theo m á u x â m n h ậ p v à o c á c t ế b à o
t h ư ợ n g bì non đ a n g p h â n chia m ạ n h n h ư ở xoang m i ệ n g , k ẽ m ó n g , n ú m v ú con
cái, ở đ ầ u m õ m l ợ n v à h ì n h t h à n h c á c m ữ n nước t h ứ p h á t . M ữ n n à y p h á t t r i ể n
to ra và n h ô l ê n , d ị c h chứa t r o n g đ ó h ơ i đữc n h ư n g k h ô n g bao g i ờ sinh m ủ . Sau
k h i m ữ n v ỡ ra k h ô n g đ ể l ạ i sẹo do l ớ p t h ư ợ n g bì t ầ n g M a n p i g h i h o à n sinh nhanh
c h ó n g . C h í c ó c á c m ữ n n ư ớ c sau k h i v ỡ bị n h i ễ m k h u ẩ n m ớ i t ạ o ra v ế t l o é t , sinh
m ù và g â y h o ạ i tử. C á c l o ạ i v i k h u ẩ n k ế p h á t n à y g â y n h ữ n g q u á t r ì n h b ệ n h lý
cữc b ộ , đ ô i k h i g â y b ạ i h u y ế t l à m suy y ế u hoặc g â y c h ế t c o n v ậ t .
V i r u s l ở m ồ m l o n g m ó n g g â y ra cho những vật b ệ n h qua k h ỏ i m ộ t t r ạ n g t h á i
m i ễ n dịch c h ủ đ ộ n g , m i ễ n d ị c h n à y c ó t h ể k é o d à i t ớ i 2 n ă m . T u y vậy, n h ữ n g
con k h ỏ i b ệ n h v ẫ n c ó t h ể m ắ c l ạ i ngay sau k h i k h ỏ i đ ó là do n h i ễ m p h ả i Ì typ
hay Ì subtyp l ở m ồ m l o n g m ó n g m ớ i m à c ơ t h ể con v ậ t n à y c h ư a c ó m i ễ n dịch.
IV. TRIỆU CHỨNG
1. B ệ n h ở t r â u

bò

T h ờ i gian n u n g b ệ n h t ừ 2 - 7 n g à y , b ệ n h t h ư ờ n g p h á t ra ở 2 t h ể : t h ể n h ẹ v à
thế nặng.
1.1. T h ẻ n h ẹ
Con vật m ệ t m ỏ i ủ rũ, l ô n g d ự n g , m ũ i k h ô , da n ó n g do sốt cao 40 - 4 2 ° c
k é o d à i trong 2 - 3 n g à y . T i ế p đ ó con vật t ỏ ra k h ó k h ă n , n ặ n g n ề k h i n ằ m x u ố n g
đ ứ n g lên, ă n ít và ă n r ấ t k h ó k h ă n . Sau 3 - 4 n g à y n h ữ n g m ữ n n ư ớ c bắt đ ầ u m ọ c
ở n i ê m m ạ c m ồ m , c h â n v à c h ỗ da m ỏ n g .
Ớ m i ệ n g , k h i c o n vật sốt, l ư ỡ i d à y lên và c ử đ ộ n g k h ó . N i ê m m ạ c m i ệ n g ,
m ô i , l ợ i r ă n g bị v i ê m đ ỏ k h ô n ó n g . M ữ n nước b ằ n g hạt đ ỗ x a n h , hạt n g ô , c ó k h i

l ớ n b ằ n g đ ầ u n g ó n tay bắt đ ầ u m ọ c ở h à m t r ê n p h í a t r o n g m á , m é p , m ô i , l ợ i ,
răng và c h â n r ă n g , trên mặt lưỡi và cuống lưỡi. M ữ n nước trong v à n g , dần dần

175


v ẩ n đữc, sau vài n g à y thì v ỡ ra, l à m cho n i ê m mạc bị bong ra t ừ n g m á n g thượng
bì, đ ể l ộ những vết loét đ ỏ . N ế u k h ô n g bị n h i ễ m tạp k h u ẩ n , n h ữ n g v ế t loét này
trong 2 - 3 n g à y sẽ h ồ i phữc và t h à n h sẹo. D ị c h t ừ c á c m ữ n loét hoa v ớ i nước
rãi c h á y liên tữc ra hai b ê n m é p trắng n h ư bọt x à p h ò n g , đ ô i k h i c ó d í n h những
tia m á u .
D o bị m ữ n loét trên n i ê m mạc m i ệ n g và l ư ỡ i n ê n vật b ệ n h ă n u ố n g rất khó
k h ă n , ít nhai l ạ i .
ở m ũ i , m ữ n nước c ũ n g m ọ c trên n i ê m mạc và v ỡ loét ra n h ư ỏ n i ê m mạc
m i ệ n g và l ư ỡ i n h ư n g n h ẹ h ơ n ở m i ệ n g . N ư ớ c m ũ i c h ả y ra c ó m ù i h ô i t h ố i . ó
c h â n , m ữ n nước c ũ n g x u ấ t h i ệ n c ù n g t h ờ i gian m ọ c m ữ n nước ở m i ệ n g . Những
m ữ n nước n à y n h ỏ n h ư hạt gạo, hạt đ ỗ xanh, hạt n g ô m ọ c d ầ y đặc x u n g quanh
da, m ó n g , trong k ẽ c h â n , l à m t h à n h những vết loét đ ỏ x u n g quanh m ó n g chân.
N h ư n g những vết loét n à y t h à n h sẹo và h ổ i phữc r ấ t nhanh. N ế u đ i ề u k i ệ n vệ
sinh và c h ă m s ó c k é m , những m ữ n loét ở quanh m ó n g c h â n c ó t h ể bị nhiễm
trùng sinh m ù tạo t h à n h những ổ loét sâu trong m ó n g c h â n và l à m r ữ n g móng.
Vì những m ữ n loét ớ c h â n , con vật k h ô n g đi l ạ i l à m v i ệ c đ ư ợ c , ả n h h ư ở n g đến
canh tác n ô n g nghiệp.
S ú c vật cái t h ư ờ n g bị m ọ c m ữ n ở n ú m vú, đ ầ u v ú , t o à n b ộ vú bị s ư n g , da vú
tây đ ó và đ a u . M ữ n to bằng đ ầ u n g ó n tay, sau 2 - 6 n g à y v ỡ ra đ ể l ạ i những vết
sẹo bằng phang, h ồ i phữc nhanh. Súc vật cái đ a n g n u ô i con sẽ ít cho con bú vì
đau đ ớ n và sữa bị cạn dần.
1.2. T h ê n ặ n g
- Bê, n g h é t h ư ờ n g m ắ c t h ể này. Con vật t h ể h i ệ n v i ê m c ấ p
nặng, xuất huyết đ ư ờ n g tiêu hoa và chết trong 2 - 3


t í n h : ỉa chảy

ngày.

- Bệnh c ũ n g g â y v i ê m p h ế q u ả n và v i ê m p h ổ i c ấ p l à m cho b ê , n g h é chết sau
2 - 3 ngày.
- Con vật c ũ n g c ó t h ể bị v i ê m m à n g bao t i m , v i ê m c ơ t i m và bị chết đ ộ t ngột.
2. B ệ n h ỏ đ ộ n g v ậ t k h á c v à n g ư ò i
2.1. Bệnh ỏ lợn
L ợ n b ệ n h t h ể h i ệ n t r i ệ u c h ứ n g l â m s à n g và b ệ n h tích ở m i ệ n g và ở m ó n g
c h â n . ơ nước ta, l ợ n t h ư ờ n g bị lây bệnh từ b ò do nhốt chung c h u ồ n g . L ợ n sốt
cao. k é m ăn, t h ở n h i ề u , đi l ạ i c h ậ m chạp, k h ó k h ă n . M ữ n nước n h ỏ n h ư hạt kê.

176


hạt đ ỗ x a n h m ọ c ở n i ê m m ạ c m i ệ n g , k ẽ m ó n g và x u n g q u a n h m ó n g c h â n , đ ầ u
vú v à x u n g q u a n h v ú , da b ữ n g . Sau 2 - 3 n g à y n h ữ n g m ữ n n à y v ỡ ra t h à n h n h ữ n g
vết loét đ ỏ r ồ i d ầ n d ầ n t h à n h sẹo. V ậ t b ệ n h c h ả y rãi l i ê n tữc. T r ư ờ n g h ợ p bị b ệ n h
nặng do n h i ễ m t ạ p k h u ẩ n , l ợ n c ó t h ế bị loét m ó n g v à l o n g m ó n g . B ệ n h k é o d à i
Ì - 2 t u ầ n l ễ . L ợ n con bị b ệ n h n ặ n g và d ễ chết.
2.2. B ệ n h ở d ê c ù n
D ê , c ừ u m ắ c b ệ n h n h ẹ . M ữ n nước m ọ c ở m i ệ n g r ấ t n h ỏ , m ấ t đ i nhanh, n h i ề u
k h i k h ô n g b i ế t . M ữ n ở c h â n g i ố n g n h ư ở b ò . v ỡ loét ra, l à m cho con vật đ a u đ ớ n ,
đi l ạ i k h ó k h ă n và c ó t h ể l à m l o n g m ó n g .
2.3. B ệ n h l â y s a n g n g ư ờ i
N g ư ờ i c ũ n g bị l â y b ệ n h k h i t i ế p x ú c v ớ i vật b ệ n h v à t h ể h i ệ n :
Sốt cao, m ữ n n h ỏ m ọ c ở l ợ i , n i ê m mạc m i ệ n g l à m cho v i ê m loét m i ệ n g , m ữ n
nước cũng m ọ c ở đ ầ u n g ó n tay, b à n tay, c á n h tay, đ ù i , c h â n , v ú , mặt... l à m m ẩ n

ngứa, k h ó chịu. M ữ n nước v ỡ ra và m ấ t đi nhanh. Bệnh k é o d à i t ừ 1 0 - 2 0

ngày.

Trường h ọ p n ặ n g , n g ư ờ i c ó t h ể bị n ô n mửa. v i ê m ruột cấp, đ i ỉa c h ả y d ữ d ộ i .
(Cần p h â n b i ệ t v ớ i b ệ n h t a y - c h â n - m i ệ n g ở n g ư ờ i do m ộ t virus k h á c g â y n ê n ) .
V. B Ệ N H T Í C H
1. ở đ ư ờ n g t i ê u

hoa

C á c n i ê m m ạ c m i ệ n g , l ợ i r ă n g , c h â n r ă n g , m é p c h â n r ă n g , thực q u ả n , l ư ỡ i ,
hầu, d ạ m ú i k h ế , r u ộ t non... đ ề u m ọ c m ữ n c ó k è m theo tữ h u y ế t v à x u ấ t h u y ế t .
2. ở t i m
C ơ t i m b i ế n c h ấ t , m ề m , c ó vết t r ắ n g x á m nhạt hay v à n g nhạt. M à n g bao t i m
sưng to, t r o n g chứa d ị c h v à n g . T â m nhĩ c ó l ố m đ ố m x u ấ t h i ệ n t ừ n g m ả n g . B ệ n h
tích ớ t i m t h ư ờ n g t h ấ y ở con vật m ắ c b ệ n h t h ể n ặ n g .
3. ơ b ộ m á y h ô

hấp

V i ê m khí q u á n và v i ê m phổi
4 . ở lá l á c h
S ư n g to và đ ố m s ẫ m
5. ở

chân

M ữ n nước m ọ c ở k ẽ m ó n g , x u n g quanh m ó n g v à d ễ l à m l o n g m ó n g . C á c


177
12.GT


trường hợp vật b ệ n h bị b i ế n chứng n h i ễ m k h u ẩ n , t h ư ờ n g c h â n m ó n g bị t h ố i loét
và v i ê m khớp.
6. ở t ổ c h ứ c c ơ
G â y v i ê m và t h o á i hoa c ơ v â n l à m cho cơ c ó m à u n â u nhạt hoặc v à n g , kèm
theo c á c ổ hoại tử.
VI. CHẨN ĐOÁN
1. C h ẩ n đ o á n l â m s à n g
Bệnh t h ư ờ n g d ễ c h ẩ n đ o á n do c á c b i ế u h i ệ n l â m s à n g r ấ t đặc t r ư n g .
2. C h ẩ n đ o á n v i r u s
Bệnh p h à m là nước trong m ữ n ở m i ệ n g , l ư ỡ i , c h â n hoặc ở c á c m ô biểu bì,
niêm mạc m i ệ n g và lưỡi pha t h à n h h u y ễ n dịch v ớ i nước sinh lý, x ử lý k h á n g sinh
r ồ i tiêm v à o n ộ i bì l ư ỡ i b ò khoe m ạ n h c h ư a được m i ễ n dịch v ớ i b ệ n h l ớ mồm
long m ó n g . Sau t i ê m 24 - 48 g i ờ nếu trong bệnh p h ẩ m c ó virus b ệ n h sẽ phát ra.
C ó t h ể d ù n g chuột lang, k h í a gan b à n c h â n và sát b ệ n h p h à m v à o . Sau
24 - 48 g i ờ t ạ i c h ỗ k h i u sẽ n ổ i m ữ n , con vật c ó t h ể n h i ễ m t r ù n g t o à n t h â n và chết.
3. C h ẩ n đ o á n h u y ế t t h a n h

học

C ó t h ể d ù n g p h á n ứno k ế t hợp b ổ t h ể . p h á n ứng trung hoa virus v à p h á n ứng
ELISA.
VU. PHÒNG BỆNH
1. V ệ s i n h p h ò n g b ệ n h
Phái á p d ữ n g triệt đ ế c á c b i ệ n p h á p vệ sinh và thực h i ệ n n g h i ê m ngặt quy
định về p h ò n g chống bệnh l ở m ồ m long m ó n g gia s ú c . C ữ t h ế là:
Ì. K i ể m dịch ở b i ê n g i ớ i , n g ă n ngừa k h ô n g đ ế b ệ n h ở m ộ t s ố nước k h á c lan

vào n ộ i địa, k h i c ó b ệ n h dịch ở v ù n g b i ê n g i ớ i g i á p V i ệ t N a m p h ả i đ ì n h chỉ vận
c h u y ế n đ ộ n g vật và s á n p h ẩ m đ ộ n g vật qua b i ê n g i ớ i v à o V i ệ t N a m v ớ i bất kỳ
hình thức n à o , k h ử t r ù n g p h ư ơ n g t i ệ n v ậ n c h u y ể n qua cửa k h ẩ u trước k h i vào
Việt Nam.
2. Khai b á o c ấ p tốc k h i c ó dịch hay nghi c ó dịch.
3. C á c h ly triệt đ ể s ú c vật ố m , đ i ề u trị tích cực, sau k h i k h ỏ i 45 n g à y m ớ i

178


cho n h ậ p đ à n n ế u s ố l ư ợ n g gia s ú c m ắ c b ệ n h n h i ề u . T r o n g t r ư ờ n g h ợ p t r â u b ò
mắc b ệ n h ít, t ừ Ì - 10 c o n ở c á c h b i ệ t thì g i ế t huy.
V ớ i l ợ n v à h ư ơ u , nai t h ì g i ế t huy những con bị b ệ n h .
4. T i ê u đ ộ c t r i ệ t đ ể c h u ồ n g t r ạ i , n ề n c h u ồ n g . C h ấ t đ ộ n c h u ồ n g và c h ấ t t h ả i
phải đ ố t hoặc x ử lý b ằ n g hoa c h ấ t sát t r ù n g , sau đ ó c h ô n s â u d ư ớ i m ặ t đ ấ t ít n h ấ t
Im.
C á c hoa c h ấ t sát t r ù n g t h ư ờ n g d ù n g cho v i ệ c k h ử t r ù n g t i ê u đ ộ c là: N a O H
2%; í o r m o l Ì - 2 % ; P r o p h y l 0,5%; Biodine 0,33%; H a l a m i d 0,5%; A n t e c 1 % ...
5. Đ ố i v ớ i t r â u , b ò , l ợ n chết: p h ả i c h ô n sâu giữa hai l ớ p v ô i r ồ i l ấ p đ ấ t k ỹ ,
nơi c h ô n p h ả i xa k h u d â n c ư , xa n g u ồ n nước sinh hoạt, k h u vực c h ă n n u ô i , b ã i
chăn thả động vật.
6. V ậ n c h u y ể n , s á t sinh: C ấ m h ẳ n mua b á n , x u ấ t n h ậ p t r â u , b ò , l ợ n trong
vùng c ó dịch. V i ệ c m u a b á n t r â u , b ò trong n h ữ n g v ù n g g ầ n v ù n g c ó d ị c h p h ả i
qua c h í n h q u y ề n h u y ệ n v à x ã .
V i ệ c g i ế t m ổ gia s ú c t r o n g v ù n g dịch p h ả i t i ế n h à n h t ạ i lò m ổ h o ặ c đ i ể m
giết m ổ do c h i cữc t h ú y t í n h , t h à n h p h ố quy đ ị n h v à t ạ i đ ó p h ả i thực h i ệ n đ ầ y
đủ c á c b i ệ n p h á p v ệ sinh t h ú y.
7. Bãi b ỏ c ô n g b ố d ị c h
Đ i ề u k i ệ n đ ể b ã i b ỏ c ô n g b ố dịch k h i :
- Những động vật d ễ n h i ễ m bệnh l ở m ồ m long m ó n g trong v ù n g v à n h đai

bảo v ệ đ ã đ ư ợ c t i ê m p h ò n g sau 21 n g à y .
- Sau 21 n g à y k ể t ừ n g à y c o n vật chết hoặc l à n h b ệ n h hoặc c o n v ậ t bị g i ế t
m ổ bắt b u ộ c c u ố i c ù n g m à k h ô n g c ó con vật n à o bị m ắ c b ệ n h h o ặ c chết vì b ệ n h
l ở m ồ m l o n g m ó n g nữa.
- Đ ã thực h i ệ n t ổ n g v ệ sinh t i ê u đ ộ c t o à n b ộ ổ d ị c h đ ả m b ả o đ ú n g k ỹ thuật.
2. T i ê m p h ò n g b ằ n g

vacxin

Đ ể c ó h i ệ u q u ả t i ê m p h ò n g p h ả i sử d ữ n g c á c l o ạ i vacxin l ở m ồ m long m ó n g
có h i ệ u lực, t ư ơ n g đ ồ n g v ề tính k h á n g n g u y ê n c h ố n g c á c c h ủ n g virus đ a n g g â y
bệnh hoặc sẽ đ e doa g â y b ệ n h , y ê u cầu p h ả i t i ê m vacxin đ ú n g typ hoặc subtyp của
virus g â y bệnh, t i ê m đ ú n g k ỹ thuật đ ể cho m i ễ n dịch t ố i ưu, k ế t q u ả t i ê m p h ò n g
phải đạt t ỷ l ệ ít nhất là 8 0 % so v ớ i tổng đ à n gia s ú c d ễ n h i ễ m trong v ù n g t i ê m .

179


- H i ệ n nay ở V i ệ t N a m đ a n g sử dững 3 l o ạ i v a c x i n l ở m ồ m l o n g m ó n g nhập
của h ã n g M e r i a l ( P h á p ) và Intervet ( H à Lan) và T r u n g Q u ố c , trong vacxin có
chứa virus typ 0 và A s i a n 1.
K ỹ thuật t i ê m và p h ạ m v i t i ê m p h ò n g được quy đ ị n h n h ư sau:
- T i ê m p h ò n g bắt buộc v ớ i trâu, b ò , b ê , n g h é , l ợ n , d ê , c ừ u , k h ô n g bắt buộc
với h ư ơ u , nai...
+ T r â u b ò : t i ê m p h ò n g l ầ n đ ầ u cho t ấ t cả b ê , n g h é t ừ hai t u ầ n t u ổ i và tiêm
nhắc l ạ i sau 4 tuần. T á i c h ủ n g sau m ũ i t i ê m t h ứ 2 cứ 6 t h á n g Ì l ầ n .
+ V ớ i l ợ n : t i ê m l ầ n đ ầ u cho tất cả l ợ n t ừ 2 t u ầ n t u ổ i v à t i ê m nhắc l ạ i sau 4
tuần.
L ợ n sinh sản: tái c h ủ n g k h i l ợ n được 6 t h á n g t u ổ i và t i ê m nhắc l ạ i cứ 6 tháng
Ì lần.

- K h ô n g được t i ê m thẳng vacxin v à o ổ dịch đ a n g c ó c h i ề u h ư ớ n g lây lan.
Trong v ù n g bị dịch uy h i ế p , t i ế n h à n h t i ê m vacxin t ừ n g o à i v à o trong, ơ vùng
đã hết dịch: h à n g n ă m p h ả i t ổ chức t i ê m p h ò n g bắt b u ộ c 2 l ầ n / n ă m c á c h nhau
6 t h á n g trong 5 n ă m liên tữc t ừ n ă m c ó dịch c u ố i c ù n g đ ố i v ớ i c á c l o à i động vật
dễ n h i ễ m b ệ n h trong v ù n g v à n h đai và ổ dịch cũ.
VUI. ĐIỂU TRỊ
ở nước ta, gia s ú c m ắ c b ệ n h l ở m ồ m long m ó n g ít bị chết, n ế u c h ú ý bồi
d ư ỡ n g , c h ă m s ó c và đ i ề u trị tốt thì b ệ n h c h ó n g k h ỏ i .
1. C h ă m s ó c h ộ lý
G i ữ chuồng t r ạ i sạch sẽ, k h ô r á o , cho ăn thức ă n m ề m , c ó chất l ư ợ n g , uống
nước sạch.
2. Đ i ề u trị c á c m ữ n

loét

Chữa k ị p t h ờ i ngay lúc b ệ n h m ớ i p h á t t r á n h cho con v ậ t bị n h i ễ m t r ù n g và
bị c á c b i ế n chứng nguy h i ể m .
- V ớ i vết loét ở m i ệ n g : D ù n g c á c dung dịch chua, c h á t n h ư f o r m o l 1 % , axit
axetic 2 % , thuốc t í m 1 % , axit citric 1 % , p h è n chua 1 % đ ể rửa m i ệ n g h à n g ngày.
C ó t h ể d ù n g nước vắt của q u ả k h ế , q u ả chanh, nước sắc lá ổi c ũ n g cho k ế t quả
tốt.
- V ớ i vết loét ở m ó n g : Rửa sạch m ó n g , vết loét bằng d u n g dịch nước muối
10% r ồ i d ù n g bài thuốc sau b ô i v à o vết loét:

180


N ư ớ c lá ổi sắc đặc

500ml


P h è n xanh ( C u S 0 )

50g

Nghệ

100g

Bột sunphamit

150g

4

G i ã n h ỏ p h è n xanh, n g h ệ hoa v ớ i nước lá ổi b ô i v à o vết loét sau đ ó rắc bột
sunphamit.
C ó t h ể b ô i c á c d u n g dịch sát t r ù n g : Iode 5%; í b r m o l 1 % .
V ớ i m ữ n loét ở vú: B ô i c á c dung dịch sát t r ù n g n h ẹ n h ư x ử lý v ớ i m ữ n loét
ở miệng.
3. C h ữ a t r i ệ u c h ứ n g v à t r ợ t i m m ạ c h
Con vật bị b ệ n h t h ư ờ n g m ệ t nhọc, g i ả m sức đ ề k h á n g và c ó t h ể c ó b i ế n
chứng v à o t i m n ê n c ầ n t i ê m c á c l o ạ i thuốc trợ t i m n h ư cafein, spartein và c á c
vitamin: v i t a m i n B Ị , v i t a m i n c .

Câu hỏi
1. Trình bày đặc điểm dịch tễ của bệnh lở mồm long móng?
2. Mô tả biểu hiện của bệnh?
3. Trình bày cách chẩn đoán bệnh hiện đang được sử dững?
4. Triển khai công tác phòng, chống bệnh cho một huyện trong đó có một xã trung

tâm chớm có dịch lở mồm long móng.

181


BỆNH TỤ HUYẾT TRÙNG TRÂU

BÒ

(Pasteurellosis b o v u m )

Mữc tiêu:
- v ề kiến thức:
Hiểu được các điều kiện phát sinh, khả năng truyền lây của bệnh, thuộc được các biểu
hiện cơ bản của bệnh.
- Về kỹ năng:
Biết cách chẩn đoán bệnh, điều trị được bệnh trong những trường hợp cữ thể.
- Về thái độ:
Có thái độ đúng đắn trong việc hạn chế quá trình phát sinh bệnh tữ huyết trùng.
Kiến thức trọng t â m :
- Mầm bệnh gây ra bệnh tữ huyết trùng.
- Đặc điểm dịch tễ học của bệnh.
- Biểu hiện triệu chứng, bệnh tích của bệnh.
- Các cách chẩn đoán bệnh.
- Cách phòng và trị bệnh.

ì. KHÁI NIỆM VỀ BỆNH
Bệnh tữ huyết t r ù n g trâu b ò (Pasteurellosis b o v u m ) là m ộ t b ệ n h truyền
n h i ễ m c ấ p t í n h ở t r â u , b ò g â y ra do cầu trực k h u ẩ n tữ h u y ế t t r ù n g Pasteurella
multocida. V ớ i c á c b i ể u h i ệ n đặc t r ư n g : tữ h u y ế t và x u ấ t h u y ế t ở những vùng

đặc biệt t r ê n c ơ t h ể . v i k h u ẩ n thường x â m n h ậ p v à o m á u g â y b ạ i h u y ế t .
B ệ n h c ó ờ n h i ề u n ư ớ c t r ê n t h ế g i ớ i . ở V i ệ t N a m b ệ n h c ó k h ắ p n ơ i . thường
mang t í n h chất d ị c h l ẻ t ẻ địa p h ư ơ n g . C á c ổ d ị c h n h ỏ c ó t h ể x ả y ra quanh
n ă m . đ ế n m ù a m ư a , k h í h ậ u n ó n g ẩm b ệ n h l â y l a n r ộ n g h ơ n v à g i ế t h ạ i nhiều
t r â u , b ò . C á c tỉnh m i ề n T â y N a m B ộ do k h í h ậ u n ó n g ẩm và n h i ề u đ ồ n g l ầ y nên
bệnh x ả y ra quanh n ă m . C á c t ì n h m i ề n Bắc b ệ n h t h ư ờ n g c ó v à o m ù a m ư a , l ũ lữt
từ t h á n g 6 đ ế n t h á n g 12. H i ệ n nay b ệ n h hay gặp ở c á c tỉnh m i ề n n ú i n h ư Lạng
Sơn. L a i C h â u , Sơn L a . T u y ê n Quang, H à Giang... g â y n h i ề u t h i ệ t h ạ i .

182


li. M Ẩ M BỆNH
V i k h u ẩ n g â y ra b ệ n h tữ h u y ế t t r ù n g ở t r â u , b ò n ư ớ c ta là c á c serotyp A , B ,
D và E t h u ộ c l o à i Pasteurella m u l t o c i d a . Pasteurella m u l t o c i d a đ ư ợ c p h â n l ậ p
lần đ ầ u t i ê n ở g à b ệ n h v à o n ă m 1879. L o à i n à y g ồ m n h i ề u serotyp, m ỗ i serotyp
l ạ i t h í c h n g h i g â y b ệ n h ở m ộ t l o à i đ ộ n g vật k h á c nhau, n h ư n g c h ú n g đ ề u g â y ra
chứng b ạ i h u y ế t , x u ấ t h u y ế t n ê n n g ư ờ i ta g ọ i b ệ n h n à y ở c á c l o à i gia s ú c , gia
c ầ m b ằ n g m ộ t t ê n c h u n g là b ệ n h tữ h u y ế t t r ù n g (Pasteurellosis)
T ấ t cả c á c serotyp v i k h u ẩ n g â y b ệ n h tữ h u y ế t t r ù n g đ ề u c ó c á c đ ặ c t í n h sinh
học g i ố n g nhau.
1. H ỉ n h t h á i
Đ ó là m ộ t c ầ u trực k h u ẩ n n h ỏ , c ó h ì n h t r ứ n g hoặc b ầ u d ữ c , 2 đ ầ u t r ò n , k í c h
thước 0,25 - 0,4 X 0,4 - l , 5 | j . m , v i k h u ẩ n k h ô n g c ó l ô n g , k h ô n g d i đ ộ n g , k h ô n g
hình t h à n h nha b à o , b ấ t m à u g r a m â m .
T r o n g c ơ t h ể b ệ n h , v i k h u ẩ n h ì n h t h à n h g i á p m ô n h ư n g k h ó q u a n sát và k h i
n h u ộ m , v i k h u ẩ n c ó h i ệ n t ư ợ n g bắt m à u x ẩ m h ơ n ở 2 đ ầ u t ế b à o n ê n n g ư ờ i ta
g ọ i Pasteurella là v i k h u ẩ n l ư ỡ n g cực.
2. N u ô i c ấ y
Pasteurella là l o ạ i v i k h u ẩ n h i ế u k h í hoặc y ế m k h í t u y t i ệ n , n h i ệ t đ ộ

t h í c h h ợ p 3 7 ° c , p H t h í c h h ợ p t ừ 7,2 - 7,4. M ọ c y ế u t r ê n c á c m ô i t r ư ờ n g n u ô i
cấy t h ô n g t h ư ờ n g , m ô i t r ư ờ n g c ó b ổ sung h u y ế t thanh hoặc m á u thì v i k h u ẩ n
mọc tốt.
- M ô i trường nước thịt: Sau c ấ y 24h, m ô i trường đữc vừa, lắc c ó v ẩ n n h ư s ư ơ n g
m ù r ồ i l ạ i m ấ t , đ á y ố n g c ó c ặ n nhầy, t r ê n m ặ t m ô i trường c ó l ớ p m à n g m ỏ n g .
- M ô i t r ư ờ n g t h ạ c h t h ư ờ n g : H ì n h t h á i k h u ẩ n l ạ c d ạ n g s n h ỏ , t r o n g suốt,
long lanh n h ư hạt s ư ơ n g .
- M ô i trường thạch m á u : V i khuẩn k h ô n g gây dung huyết, phát triển tốt,
k h u ẩ n lạc to h ơ n t r ê n t h ạ c h t h ư ờ n g . Đ â y là m ô i t r ư ờ n g t h ư ờ n g d ù n g đ ể n h â n v à
giữ giống vi khuẩn.
3. S ứ c đ ề k h á n g
V i k h u ẩ n tữ h u y ế t t r ù n g d ễ bị t i ê u d i ệ t b ở i sức n ó n g , á n h s á n g m ặ t t r ờ i và
chất sát t r ù n g .

183


V i k h u ẩ n bị d i ệ t k h i đ u n ở 5 8 ° c trong 20 p h ú t , 8 0 ° c sau 10 p h ú t ; 100°c
chết ngay.
Á n h s á n g mặt t r ờ i c h i ế u trực t i ế p , d i ệ t v i k h u ẩ n trong canh t r ù n g sau Ì ngày.
Trong tố chức của đ ộ n g vật bệnh bị t h ố i nát, v i k h u ẩ n sống đ ư ợ c Ì - 3 tháng
c á c chất sát t r ù n g t h ô n g t h ư ờ n g d i ệ t v i k h u ẩ n nhanh c h ó n g : axit phenic 5%,
crezil 3%, nước vôi 1 % , f o r m o l 2% ...
V i k h u ẩ n sống k h á lâu và sinh sản trong đ ấ t ẩm t h i ế u á n h s á n g c ó nhiều
m u ố i nitrat v à chất hữu cơ.
Trong chuồng n u ô i s ú c vật và trên đ ồ n g cỏ v i k h u ẩ n sống h à n g t h á n g có khi
hàng năm.
HI. TRUYỀN NHIỄM HỌC
1. L o à i v ậ t m ắ c


bệnh

- Trong t h i ê n n h i ê n , trâu b ò c ả m thữ m ạ n h nhất. T r â u , b ò r ừ n g cũng mắc
bệnh. Bệnh từ t r â u , b ò c ó t h ể lây sang ngựa, c h ó và l ợ n vì v ậ y trong ổ dịch tữ
huyết t r ù n g t r â u , b ò c ầ n c h ú ý p h ò n g bệnh cho c á c loài đ ộ n g vật n à y . Bê, nghé
đ a n g bú m ẹ ít m ắ c , t r â u , b ò 2 - 3 t u ổ i mắc b ệ n h n h i ề u h ơ n t r â u , b ò già. ở nước
ta trâu thường mắc n h i ề u và nặng h ơ n b ò .
- Trong p h ò n g t h í n g h i ệ m : T h ỏ c ả m n h i ễ m nhất, t i ê m v i k h u ẩ n v à o dưới da
hoặc tĩnh m ạ c h chỉ sau Ì - 2 n g à y t h ỏ chết, b ệ n h t í c h t h ể h i ệ n : c h ỗ t i ê m sưng,
c ó nước. tữ m á u , l ổ n g ngực tích nước. Phổi và k h í q u ả n v i ê m x u ấ t huyết, ruột
xuất huyết.
2. C á c h l â y n h i ễ m b ệ n h
Bệnh tữ huyết t r ù n g thường phát sinh ở c á c v ù n g n ó n g ẩm. V à o m ù a mưa, vi
khuẩn sẵn c ó trong đ ấ t , được nước đ ư a lên mặt đ ấ t , d í n h v à o r ơ m cỏ và n h i ễ m vào
nước uống. T r â u , b ò ăn r ơ m , c ó hoặc uống nước c ó n h i ề u v i k h u ẩ n sẽ mắc bệnh.
Sau k h i v à o đ ư ờ n g tiêu hoa, v i k h u ẩ n qua n i ê m m ạ c , n h ờ c á c vết x â y xát
n h ỏ do r ơ m , cỏ c ứ n g và dị vật, c h ú n g x â m nhập v à o m á u đ ế n h ệ thống lympho
ruột, hạch sau hầu l à m h ạ c h n à y s ư n g rất to. T ừ đ ó , v i k h u ẩ n x â m n h ậ p v à o các
hạch lympho k h á c n h ư hạch trước vai, h ạ c h trước đ ù i l à m cho c á c hạch này
cũng sưng to và bị t h ú y thũng. B ở i v ậ y trâu, b ò bị b ệ n h tữ h u y ế t t r ù n g thường
c ó biếu h i ệ n đặc t r ư n g là s ư n g hạch hầu.

184


T r o n g đ i ề u k i ệ n b ì n h t h ư ờ n g , ở đ a số t r â u , b ò khoe, v i k h u ẩ n tữ h u y ế t t r ù n g
thường s ố n g k ý sinh t r ê n n i ê m m ạ c đ ư ờ n g h ô h ấ p v à t i ê u hoa. C ó t ớ i 8 0 %

số


trâu, b ò k h ỏ e m a n g v i k h u ẩ n n h ư n g c h ú n g k h ô n g g â y b ệ n h , giữa v i k h u ẩ n v à
súc vật c ó sự c â n b ằ n g sinh học. K h i gặp c á c y ế u t ố n g o ạ i c ả n h b ấ t l ợ i n h ư : t h ờ i
tiết thay đ ổ i đ ộ t n g ộ t , t h i ế u thức ă n , l à m v i ệ c n ặ n g n h ọ c l à m sức đ ề k h á n g của
con vật g i ả m s ú t , t h ế c â n b ằ n g sinh học bị p h á vỡ, v i k h u ẩ n t ă n g c ư ờ n g đ ộ c lực,
xâm nhập vào m á u và phủ tạng để gây bệnh.
3. P h ư ơ n g t h ứ c t r u y ề n

lây

B ệ n h lây lan trực t i ế p t ừ con ố m sang con k h ỏ e t h ô n g qua t i ế p x ú c , c h u n g
đững n g u ồ n thức ă n , n ư ớ c u ố n g , nhốt c ù n g c h u ồ n g , c h ă n c ù n g b ã i c h ă n t h ả hoặc
d ù n g chung c á c d ữ n g cữ c h ă n n u ô i .
B ệ n h c ó t h ể lan xa do v i ệ c m ổ thịt s ú c vật ố m , p h â n t á n thịt, da. C h ó , m è o ,
chuột, c ô n t r ù n g h ú t m á u n h ư r u ồ i , m ò n g c ũ n g là c á c m ô i g i ớ i t r u n g g i a n đ ể
t r u y ề n b ệ n h đi xa.
4. M ù a p h á t b ệ n h
B ệ n h x ả y ra r ả i r á c q u a n h n ă m ở c á c v ù n g n ó n g ẩm n h ư n g t h ư ờ n g t ậ p t r u n g
vào m ù a m ư a t ừ t h á n g 6 đ ế n t h á n g 9.
IV. TRIỆU CHỨNG
Trâu, bò thường mắc bệnh ở 3 thể: thể ác tính (quá cấp tính); thể cấp tính
và t h ể m ạ n t í n h .
1. T h ể á c t í n h
T h ể n à y t h ư ờ n g ít g ặ p . T r â u , b ò p h á t b ệ n h r ấ t nhanh, c o n v ậ t đ ộ t n h i ê n l ê n
cơn sốt cao 4 1 ° c - 4 2 ° c v à trở n ê n hung d ữ , đ i ê n l o ạ n , đ ậ p đ ầ u v à o t ư ờ n g và
chết trong v ò n g 24h. V ớ i b ê , n g h é 3 - 1 8

tháng có thể h i ệ n triệu chứng thần

k i n h : g i ã y g i ữ a n g ã v ậ t x u ố n g r ồ i chết, c ó k h i c o n v ậ t đ a n g ă n b ỗ n g c h ạ y l ồ n g
lên, đ i ê n l o ạ n , r u n r ẩ y , n g ã x u ố n g r ồ i l ị m đ i .

2. T h ể c ấ p t í n h
T h ể n à y x ả y ra p h ổ b i ế n ở t r â u , b ò . T h ờ i g i a n nung b ệ n h n g ắ n t ừ Ì - 3 n g à y ,
con v ậ t k h ô n g nhai l ạ i , m ệ t l ả , bứt rứt, sốt cao đ ộ t n g ộ t 4 0 - 4 2 ° G . C á c n i ê m m ạ c
m ắ t , m ũ i đ ỏ s ẫ m r ồ i t á i x á m . N ư ớ c m ắ t , nước m ũ i t r â u , b ò c h ả y l i ê n tữc. C á c

185


hạch l y m p h o đ ề u s ư n g , đặc b i ệ t là hạch l y m p h o d ư ớ i h ầ u s ư n g r ấ t to, l à m cho
con vật lè l ư ỡ i ra, t h ở k h ó k h ă n , n g ư ờ i ta t h ư ờ n g g ọ i là " b ệ n h l ư ỡ i đ ò n g " hay
bệnh " t r â u b ò hai l ư ỡ i " . H ạ c h l y m p h o trước vai, trước đ ù i s ư n g , t h ú y t h ũ n g làm
cho con vật đi l ạ i k h ó k h ă n .
V ậ t b ệ n h t h ể h i ệ n h ộ i c h ứ n g h ô h ấ p , t h ở m ạ n h v à k h ó k h ă n do v i ê m màng
p h ổ i , t r à n dịch m à n g p h ổ i , c ó tữ huyết và v i ê m p h ổ i c ấ p .
M ộ t số trâu b ò bị b ệ n h t h ể đ ư ờ n g ruột lúc đ ầ u p h â n t á o b ó n sau đ ó đi ỉa
chảy d ữ d ộ i , p h â n c ó l ẫ n m á u và n i ê m mạc ruột. B ữ n g con v ậ t c h ư ớ n g to do
v i ê m p h ú c mạc và c ó t ư ơ n g dịch trong xoang bững.
L ú c sắp chết, con vật n ằ m l i ệ t , đ á i ra m á u , t h ở r ấ t k h ó k h ă n , c ó n h i ề u chấm
xuất huyết đ ỏ s ẫ m ở c á c n i ê m mạc. B ệ n h t i ế n t r i ể n 3 - 5 n g à y . T ỷ l ệ chết
90 - 100%. N ế u b ệ n h c h u y ể n sang n h i ễ m t r ù n g m á u thì con vật sẽ chết trong
thời gian 24 - 36 g i ờ .
3. T h ể m ạ n t í n h
Con vật mắc b ệ n h ở t h ể c ấ p t í n h , nếu k h ô n g chết, b ệ n h sẽ c h u y ể n t h à n h mạn
tính, vật b ệ n h t h ể h i ệ n v i ê m ruột m ạ n tính: lúc ỉa chảy, l ú c t á o b ó n , v i ê m khớp
l à m cho con vật đi l ạ i k h ó k h ă n , v i ê m p h ế q u ả n và v i ê m p h ổ i m ạ n t í n h .
Bệnh t i ế n t r i ể n trong vài tuần. Con vật c ó t h ể k h ỏ i b ệ n h , c á c t r i ệ u chứng nhẹ
dần, n h ư n g t h ư ờ n g con vật gầy rạc và chết do k i ệ t sức.
V. B Ệ N H T Í C H
1. T ữ h u y ế t và x u ấ t huyết ở c á c n i ê m mạc m ắ t , m ồ m , m ũ i , t ổ chức d ư ớ i da
đ ề u c ó tữ huyết đ ỏ s ẫ m và l ấ m t ấ m x u ấ t huyết từng m ả n g .

2. Thịt m à u t í m hồng, t h ấ m n h i ề u nước.
3. H ệ thống h ạ c h l y m p h o s ư n g to, t h ú y thũng v à x u ấ t h u y ế t , r õ n h ấ t là hạch
lympho sau h ầ u , vai và trước đ ù i .
4. T i m s ư n g to, trong bao t i m , m à n g p h ổ i , xoang ngực và xoang bững đều
c ó t ư ơ n g dịch (nước v à n g ) .
5. N ế u con vật bị bệnh thể đ ư ờ n g ruột thì t h ấ y c h ù m hạch ruột s ư n g to có
xuất huyết; n i ê m mạc ruột tữ huyết, xuất huyết nặng và n i ê m mạc ruột bị tróc da.

186


VI. CHẨN ĐOÁN
1. C h â n đ o á n l â m

sàng

C ă n c ứ v à o c á c đ i ề u k i ệ n p h á t sinh, p h á t t r i ể n của b ệ n h v à c á c b i ể u h i ệ n đặc
trưng v ề t r i ệ u c h ứ n g l â m s à n g v à b ệ n h t í c h đ ể c h ẩ n đ o á n b ệ n h n h ư : sốt cao; c ó
d ấ u h i ệ u t h ầ n k i n h ; tữ h u y ế t v à x u ấ t h u y ế t n ặ n g h ầ u n h ư ở t ấ t c ả c á c t ổ chức.
H ạ c h l y m p h o v ù n g h ầ u , trước vai v à trước đ ù i s ư n g to c ó t h ú y t h ũ n g , c ó b i ể u
hiện triệu chứng hô hấp rõ.
Cần p h â n biệt v ớ i bệnh nhiệt thán: bệnh cũng t i ế n t r i ể n nhanh c ó sưng ở cổ
n h ư n g ít t h ú y t h ũ n g h ơ n b ệ n h tữ h u y ế t t r ù n g . T r o n g b ệ n h n h i ệ t t h á n t h ấ y thịt
đ e n , m á u đ e n đặc k h ó đ ô n g , lá l á c h s ư n g to g ấ p 2 - 3 l ầ n , t ổ chức l á c h n h ũ n n h ư
bùn.
2. C h ẩ n đ o á n v i k h u ẩ n

học

B ệ n h p h ẩ m c ó t h ể l ấ y là m á u t i m , gan, l á c h , tuy x ư ơ n g , p h ổ i d ị c h t h ú y

thũng.
a. T i ế n h à n h l à m t i ê u b ả n n h u ộ m G r a m hoặc G i e m s a ( n ế u là m á u ) r ồ i t ì m
vi k h u ẩ n .
b. C ấ y b ệ n h p h ẩ m v à o c á c m ô i t r ư ờ n g n u ô i c ấ y t h í c h h ợ p , quan sát t í n h chất
mọc v à x á c đ ị n h c á c p h ả n ứng sinh hoa c ầ n t h i ế t .
c. T i ê m đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m : D ù n g b ệ n h p h ẩ m hoặc canh t r ù n g đ ã c ó v i
k h u ẩ n m ọ c sau k h i n u ô i c ấ y b ằ n g b ệ n h p h ẩ m t i ê m d ư ớ i da h o ặ c p h ú c m ạ c

cho

t h ỏ , trong v ò n g 24 - 48 g i ờ , n ế u b ệ n h p h ẩ m c ó v i k h u ẩ n tữ h u y ế t t r ù n g b ệ n h sẽ
phát ra v à g i ế t chết t h ỏ . M ổ , k h á m quan sát b ệ n h t í c h .
VII. PHÒNG BỆNH
1. V ệ s i n h p h ò n g

bệnh

- T h ư ờ n g x u y ê n thực h i ệ n v ệ sinh c h u ồ n g t r ạ i , đ ị n h k ỳ t ẩ y u ế , t i ê u đ ộ c b ằ n g
nước v ô i 10% hay c á c c h ấ t sát t r ù n g k h á c . ơ b ã i c h ă n t h ả v à q u a n h k h u vực
chuồng n u ô i c ầ n p h á t q u a n g b ữ i r ậ m , k h ơ i t h ô n g c ố n g r ã n h , t h o á t nước ở c h ỗ
c ó v ũ n g nước tù t ồ n đ ọ n g đ ể h ạ n c h ế sự t ồ n t ạ i của m ầ m b ệ n h t r o n g t ự n h i ê n .
- T ă n g c ư ờ n g sức đ ề k h á n g cho con vật b ằ n g c á c h v ệ sinh thức ă n , nước
u ố n g , ă n đ ủ , u ố n g đ ủ , c h ă m s ó c sử d ữ n g v à k h a i t h á c h ợ p lý.

187


- K h i c ó dịch x ả y ra p h ả i p h á t h i ệ n kịp t h ờ i gia s ú c ố m đ ể c á c h l y đ i ề u trị,
t r á n h l à m lây lan b ệ n h , c ô n g b ố dịch, c ấ m k h ô n g cho v ậ n c h u y ể n v à m o thịt
trâu, b ò . T r â u , b ò chết p h ả i c h ô n sâu c ó đ ổ vôi bột v à o h ố c h ô n .

Toàn b ộ c h u ồ n g t r ạ i , b ã i c h ă n phải được v ệ sinh t ẩ y u ế t r i ệ t đ ể . Đ ố t r á c thải
và ủ p h â n c ó t r ộ n vôi b ộ t đ ể tiêu d i ệ t m ầ m bệnh.
2. P h ò n g b ệ n h b ằ n g

vacxin

H i ệ n nay ở V i ệ t N a m c ó 4 l o ạ i vacxin p h ò n g b ệ n h tữ huyết t r ù n g trâu, bò. Có
thể d ù n g Ì trong 4 l o ạ i vacxin n à y đ ể t i ê m p h ò n g đ ị n h k ỳ cho t o à n b ộ trâu, bò.
Báng 5.1: Một sỉ loại vacxin phòng bệnh tụ huyết trùng trâu bò
hiện dùng ở Việt

L o ạ i vacxin

Nam

Liều

Đường

ml/con

tiêm

Nơi sản x u ấ t

Định kỳ

T H T trâu b ò nhũ hoa

Viện TY TW


2ml/trâu bò

Bắp

1 lần/năm

T H T trâu b ò P52

NAVETCO

1 ml/bê nghé

D ư ớ i da

2 lần/năm

T H T trâu b ò

Phân viện T Y

2

D ư ớ i da

2 lần/nãm

2

D ư ớ i da


2 lần/năm

Nha Trang
T H T trâu b ò keo phèn X N thuốc thú y T W

C ầ n t i ê m p h ò n g b ổ sung cho t o à n b ộ trâu, b ò m ớ i mua v ề hoặc m ớ i vận
c h u y ể n t ừ nơi k h á c đ ế n .
Vin. ĐIỂU TRỊ
D o đặc đ i ể m của b ệ n h t h ư ờ n g x ả y ra ở d ạ n g q u á c ấ p t í n h v à c ấ p tính nên
cần phát h i ệ n b ệ n h thật sớm, đ i ề u trị kịp t h ờ i thì m ớ i c ó k ế t q u ả cao.
* Dùng kháng

sinh để tiêu diệt mầm

bệnh

C ó t h ể d ù n g c á c l o ạ i k h á n g sinh sau

đ â y : Streptomycin, K a n a m y c i n ,

O x y t e t r a x y l i n , N e o m y c i n , Gentamycin, N o r f l o x a x i n .

188


L i ề u l ư ợ n g v à c á c h d ù n g theo h ư ớ n g d ẫ n của n h à sản x u ấ t .
* Trợ

sức


K ế t h ợ p v ớ i v i ệ c d ù n g k h á n g sinh c ầ n t i ê m cho c o n v ậ t c á c t h u ố c t r ợ t i m ,
trợ sức n h ư : L o n g n ã o , c a f e i n , stricnin, anagil v à c á c v i t a m i n : B ị , c .

Trong

những t r ư ờ n g h ợ p c ầ n t h i ế t c ó t h ể t r u y ề n dịch.
* Điêu

trị bằng

kháng

huyết

thanh

C ó t h ế d ù n g k h á n g h u y ế t thanh tữ h u y ế t t r ù n g đ ơ n g i á h o ặ c đ a g i á đ ể chữa
bệnh đặc h i ệ u t r o n g t r ư ờ n g h ợ p b ệ n h ở t h ể c ấ p t í n h , p h ả i t i ê m s ớ m m ớ i c ó h i ệ u
quả, l i ề u đ i ề u trị c ó t h ể t ừ 100 - 2 5 0 m l / c o n .

Câu hỏi
1. Trình bày đặc điểm của mầm bệnh gây ra bệnh tữ huyết trùng?
2. Trình bày đặc điểm dịch tễ bệnh tữ huyết trùng trâu bò?
3. Mô tả triệu chứng và bệnh tích thể cấp của bệnh tữ huyết trùng trâu bò?
4. Trình bày cách phòng và trị bệnh tữ huyết trùng cho trâu bò?

189

ỉ



Chương

6

BỆNH ở LOÀI LỢN

BỆNH DỊCH TẢ LỢN
(Pestis suum)
Mữc tiêu:
- Về kiến thức:
Hiểu được các điều kiện phát sinh, khả năng truyền lây của bệnh, thuộc được các biểu
hiện cơ bản của bệnh.
- Về kỹ năng:
Biết cách chẩn đoán bệnh, triển khai được còng tác phòng chống bệnh dịch tả lợn.
- Về thái độ:
Có thái độ đúng đắn, nghiêm túc trong công tác luân chuyển, giết mổ để hạn chế quá
trinh phát sinh bệnh dịch tả.
Kiến thức trọng tâm:
- Mầm bệnh gây ra bệnh dịch tả.
- Đặc điểm dịch tễ học của bệnh.
- Biểu hiện triệu chứng, bệnh tích của bệnh.
- Các cách chẩn đoán bệnh.
- Cách phòng, chổng bệnh dịch tả lợn.

ì. KHÁI NIÊM VẾ BỆNH
Bệnh dịch tả lợn (Pestis suum) là một bệnh truyền nhiễm rất lây lan cùa loài
lợn và giết hại nhiều l ợ n do một virus gây ra. Bệnh thường biểu h i ệ n chứng bại
huyết, tữ m á u , xuất huyết, hoại tử và loét ở nhiều cơ quan phủ tạng.

Bệnh lần đầu tiên được ghi nhận ở M ỹ năm 1833, sau đ ó n g ư ờ i ta phát hiện
thấy bệnh ớ khắp nơi trên t h ế giới. Đ ế n năm 1968 bệnh đã g i ả m và được thanh
toán ớ một số nước như Australia, Canada, Thúy Sĩ, M ỹ , Phần Lan, Đ a n Mạch,...

190


Ở V i ệ t N a m , b ệ n h đ ư ợ c p h á t h i ệ n l ầ n đ ầ u t i ê n v à o n ă m 1923 - 1924 ở c á c
tính m i ề n B ắ c , sau đ ó b ệ n h t h ấ y ở h ầ u k h ắ p c á c t ỉ n h t h à n h t r o n g cả n ư ớ c , đ ã c ó
nhiều v ữ d ị c h x ả y ra g â y t ổ n thất r ấ t l ớ n cho n g à n h c h ă n n u ô i l ợ n .
D o t í c h cực p h ò n g c h ố n g và c ó m ộ t v a c x i n c ó h i ệ u l ự c , h i ệ n nay b ệ n h đ ã
g i á m n h i ề u n h ư n g v ẫ n c ò n c á c ổ d ị c h x ả y ra l ẻ tẻ q u a n h n ă m ở m ộ t s ố t i n h
t h à n h , nhất là c á c v ù n g b i ê n g i ớ i .
B ệ n h d ị c h t ả l ợ n là b ệ n h t r u y ề n n h i ễ m quan t r ọ n g n h ấ t t r o n g n g à n h c h ă n
nuôi l ợ n . T h e o n h ậ n x é t của c á c n h à c h u y ê n m ô n t h ú y, sự t h i ệ t h ạ i do b ệ n h d ị c h
tá l ợ n g â y ra c h i ế m t ớ i 5 0 % t ổ n g s ố t h i ệ t h ạ i của 4 b ệ n h đ ỏ ở l ợ n .
li. MẨM BỆNH
V i r u s d ị c h t ả l ợ n (Pestis s u u m v ừ u s ) t h u ộ c h ọ Flavirideae, g i ố n g Pestis
virus. C ó tài l i ệ u x ế p virus d ị c h t ả l ợ n v à o h ọ Togavirideae (Toga - bao

phủ

ngoài)
1. H ì n h t h á i , c ấ u t r ú c
L à A R N virus m ộ t sợi c ó v ỏ bọc n g o à i là l i p o p r o t e i n . V i r u s c ó h ì n h c ầ u ,
capxit đ ố i x ứ n g k h ố i , c ó đ ư ờ n g k í n h k h o ả n g 40 - 5 0 r | m .
C á c c h ủ n g virus d ị c h t ả l ợ n g i ố n g nhau h o à n t o à n v ề t í n h k h á n g n g u y ê n ,
n h ư n g c ó đ ộ c lực k h á c nhau. T r o n g t ự n h i ê n t ồ n t ạ i n h ữ n g c h ủ n g c ó đ ộ c lực cao
thường g â y b ệ n h c ấ p t í n h v ớ i t ỷ l ệ chết cao v à n h ữ n g c h ủ n g c ó đ ộ c lực t r u n g
bình hoặc t h ấ p t h ư ờ n g g â y b ệ n h ở t h ể m ạ n t í n h . D ự a v à o đ ộ c lực của d ị c h tả

lợn, n g ư ờ i ta t ạ m chia c h ú n g t h à n h 2 n h ó m .
- N h ó m cường độc
- N h ó m c ó đ ộ c lực t h ấ p
2. N u ô i c ấ y
C ó t h ể n u ô i c ấ y v i r u s t r o n g t ố chức sống của l ợ n n h ư t u y x ư ơ n g , t h ậ n , d ị c h
hoàn,... Đ ặ c b i ệ t m ô i t r ư ờ n g n u ô i t ế b à o t h ậ n l ợ n t h ư ờ n g đ ư ợ c sử d ữ n g . K h i n u ô i
cấy. virus n h â n l ê n ở n g u y ê n sinh chất n h ư n g k h ô n g g â y b ệ n h t í c h t ế b à o , virus
lan r ộ n g t ừ t ế b à o n h i ễ m sang t ế b à o l à n h b ê n c ạ n h n h ờ c ầ u n ố i n g u y ê n sinh chất
và t ồ n t ạ i lâu b ê n t r o n g t ế b à o .
3. S ứ c đ ề

kháng

- V i r u s d ị c h t ả l ợ n c ó sức đ ề k h á n g y ế u v ớ i sức n ó n g : T r o n g d ị c h n u ô i c ấ y

191


t ế b à o đ u n 6 0 ° c bị d i ệ t sau l o p h ú t . M á u n h i ễ m virus đ ã k h ử í i b r i n virus bất
hoạt sau 30 p h ú t ở 6 8 ° c , đ u n 1 0 0 ° c virus chết ngay.
- Virus rất m ẫ n c ả m v ớ i tia cực t í m và c ó t h ể t ồ n t ạ i b ề n v ữ n g ở đ ộ pH từ
5 - 10, trên hoặc d ư ớ i mức n à y virus sẽ bị p h á huy.
- Vì virus c ó lớp v ỏ n g o à i chứa lipit n ê n tất cả c á c d u n g m ô i hoa tan m ỡ như
ete, c l o r o í r o m đ ề u l à m bất hoạt virus.
Trong chuồng n u ô i , trong p h â n l ợ n ố m virus t ồ n t ạ i đ ư ợ c 2 n g à y , trong thịt
l ợ n bệnh và c á c sản p h ẩ m của n ó được đ ô n g l ạ n h virus c ó t h ể t ồ n t ạ i lâu, đây là
nguồn gieo rắc m ầ m b ệ n h nguy h i ể m .
- C á c chất sát t r ù n g t h ô n g thường c ó t h ế d i ệ t virus nhanh. N g ư ờ i ta thường
d ù n g xút 2 % , nước vôi 10% đ ể tiêu đ ộ c c h u ồ n g t r ạ i bị ô n h i ễ m virus.
n i . TRUYỀN NHIỄM HỌC

1. L o à i v ậ t m ắ c b ệ n h
- Trong tự n h i ê n chi c ó loài l ợ n mắc b ệ n h dịch tả l ợ n . L ợ n n h à , l ợ n rừng ở
m ọ i lứa t u ổ i đ ề u c ả m t h ữ n h ư n g mắc nặng nhất và chết n h i ề u là l ợ n con đang
bú sữa, l ợ n m ớ i cai sữa. L ợ n nái mắc t r u y ề n bệnh cho l ợ n con. N g ư ờ i v à các loài
vật k h á c k h ô n g mắc.
- Trong p h ò n g t h í n g h i ệ m : L ợ n con rất c ả m t h ữ , g â y b ệ n h cho l ợ n con, bệnh
x ả y ra g i ố n g b ệ n h trong tự n h i ê n .
N ế u d ù n g virus dịch tả l ợ n t i ê m t r u y ề n liên tữc 150 đ ờ i qua t h ỏ sẽ được
giống virus h o à n t o à n k h ô n g đ ộ c v ớ i l ợ n n h ư n g v ẫ n g i ữ đ ư ợ c t í n h kháng
nguyên.
Đ â y là g i ố n g virus nhược đ ộ c dịch tả l ợ n qua t h ỏ m à đ a n g đ ư ợ c d ù n g đ ể chế
vacxin p h ò n g b ệ n h dịch tả l ợ n ở nước ta.
2. C h ấ t c h ứ a v i r u s
ở l ợ n ố m , virus c ó trong m á u , chất bài t i ế t , l á c h , h ạ c h l y m p h o và c á c cơ
quan phủ tạng.
L ợ n k h ỏ i b ệ n h t h ư ờ n g mang virus và t h ả i qua nước d ã i , nước t i ể u và phân
trong 6 - 8 t h á n g .

192


3. P h ư ớ n g t h ứ c t r u y ề n l â y
V i r u s d ị c h t ả l ợ n t ồ n t ạ i b ấ t cứ nơi đ â u c ó c h ă n n u ô i l ợ n . B ệ n h t h ư ờ n g lây
trực t i ế p t ừ c o n ố m sang con khoe qua t i ế p x ú c .
L ợ n c ó chửa n h i ễ m virus c ó t h ể t r u y ề n virus sang c o n qua nhau thai, l ợ n con
đẻ ra đ ã n h i ễ m virus v à là n g u ồ n lây b ệ n h r ộ n g rãi n ế u c h ú n g đ ư ợ c c h ọ n l à m
lợn g i ố n g , m ặ t k h á c c ò n g â y ra h i ệ n t ư ợ n g d u n g nạp m i ễ n d ị c h ở n h ữ n g c o n l ợ n
con này.
V i ệ c v ậ n c h u y ể n l ợ n t ừ n ơ i n à y sang nơi k h á c c ũ n g là p h ư ơ n g thức lây lan
phổ b i ế n của b ệ n h .

B ệ n h c ó t h ể l â y g i á n t i ế p qua c á c n h â n t ố t r u n g g i a n bị n h i ễ m virus d ị c h tả
lợn: D ữ n g cữ c h ă n n u ô i , thức ă n , nước uống, p h ư ơ n g t i ệ n v ậ n c h u y ể n , n g ư ờ i
chăn n u ô i đ ã t i ế p x ú c v ớ i l ợ n ố m , . . .
V i r u s c ó t h ể qua thức ă n , n ư ớ c u ố n g x â m n h ậ p v à o đ ư ờ n g t i ê u hoa hoặc qua
niêm m ạ c m ắ t , m ũ i , đ ư ờ n g sinh dữc m à v à o c ơ t h ể , c ũ n g c ó t h ể qua da bị t ổ n
thương.
V i ệ c t r u y ề n b ệ n h qua k h ô n g k h í hoặc qua c h u ồ n g n u ô i v à c ô n t r ù n g ít k h i
xảy ra vì s ố l ư ợ n g virus t r u y ề n theo c á c h n à y t h ư ờ n g q u á ít.
4. M ù a v ữ m ắ c

bệnh

ở nước ta, b ệ n h d ị c h t ả l ợ n p h á t ra quanh n ă m n h ư n g do ả n h h ư ở n g của t h ờ i
tiết và b i ế n đ ộ n g của đ à n l ợ n n ê n b ệ n h c ó t h ể l ú c t ă n g l ú c g i ả m .
Ớ m i ề n B ắ c , b ệ n h t h ư ờ n g n ổ ra t ừ t h á n g 1 1 - 1 2 n ă m trước đ ế n t h á n g

1-2

n ă m sau. N g u y ê n n h â n do t h ờ i t i ế t k h í h ậ u trong v ữ đ ô n g x u â n k h ắ c n g h i ệ t , thức
ăn t h i ế u v à v i ệ c t h u g o m m ộ t s ố l ư ợ n g l ớ n l ợ n đ ế g i ế t thịt t r o n g dịp t ế t c ổ t r u y ề n .
5. C ơ c h ê s i n h b ệ n h
Q u á t r ì n h x â m n h i ễ m của virus v à o c ơ t h ể l ợ n đ ư ợ c đ ặ c t r ư n g b ở i c á c giai
đ o ạ n : n h i ễ m virus ở h ệ t h ố n g l y m p h o , n h i ễ m virus h u y ế t v à n h i ễ m virus ở phủ
tạng.
H ạ c h a m i d a n l à vị t r í đ ầ u t i ê n đ ể virus n h â n l ê n k h i x â m n h ậ p b ằ n g đ ư ờ n g
m ũ i , m i ệ n g . T ừ h ạ c h a m i d a n , virus theo đ ư ờ n g b ạ c h h u y ế t đ ế n c á c h ạ c h
l y m p h o v ù n g . ơ đ â y c h ú n g l ạ i n h â n l ê n v à đi v à o m á u n g o ạ i v i . Sau k h i v à o
m á u , c h ú n g t i ế p tữc x â m n h ậ p v à o c á c c ơ quan l y m p h o n ộ i t ạ n g , r ồ i n h â n l ê n
ở đ ấ y t ạ o ra s ố l ư ợ n g virus l ớ n , v à o m á u v à x â m n h ậ p c á c c ơ q u a n nhu m ô ,
đường h ô hấp và n ã o .


193
13.GTV


V i r u s g â y t h o á i hoa t ế b à o b i ể u bì t h à n h m ạ c h q u ả n , l à m g i ả m t i ể u cầu, rối
loạn tổng hợp í i b r i n g â y đ ô n g m á u , h ì n h t h à n h c á c cữc m á u n h ỏ l à m tắc tuần
h o à n và g â y x u ấ t h u y ế t l ấ m t ấ m .
Virus p h á huy c á c nang l y m p h o ỏ n i ê m mạc r u ộ t g â y h o ạ i t ử h ì n h t h à n h các
n ữ m loét dầy, t r ò n , h ì n h c ú c á o t r ê n c ó phủ f i b r i n t ạ o ra n h ữ n g v ò n g t r ò n đồng
tâm.
Cũng do sự t ổ n t h ư ơ n g m ạ c h q u ả n m à c á c phủ tạng bị t h ấ m t ư ơ n g dịch, xuất
huyết, n h ồ i huyết ( l á c h ) v à h o ạ i t ử cữc b ộ .
N ế u b ệ n h k é o d à i , virus l à m suy sữp sức đ ề k h á n g của c o n vật, những vi
k h u â n t h ứ p h á t sẽ x â m nhập g â y bệnh, l à m thay đ ổ i b ộ m ặ t b ệ n h lý của bệnh
dịch tả l ợ n .
IV. TRIỆU CHỨNG
T h ờ i gian nung b ệ n h 3 - 4

ngày, cũng c ó t h ể m ộ t t u ầ n hoặc h ơ n . T ù y độc

lực, số lượng... của m ầ m b ệ n h và sức đ ề k h á n g của c ơ t h ể .
Bệnh b i ể u h i ệ n chủ y ế u ở 3 t h ể : q u á c ấ p t í n h , c ấ p t í n h v à m ạ n t í n h .
1. T h ể q u á c ấ p t í n h
Bệnh phát ra nhanh c h ó n g , l ợ n bệnh chết đ ộ t ngột, k h ô n g c ó t r i ệ u chứng
l â m s à n g đặc t r ư n g . Con vật đ a n g khoe tự n h i ê n b ỏ ă n , ủ rũ, sốt đ ế n 41 - 42°c,
n ô n mửa. Da ở c h â n , m é trong đ ù i , bững đ ỏ ư n g l ê n r ồ i t í m l ạ i . M ạ c h nhanh,
k h ổ n g đ ề u v ề sau l o ạ n nhịp. T h ở nhanh và t h ở d ồ n , con vật chết sau Ì - 2 ngày,
t ỷ l ệ chết


100%.

2. T h ể c ấ p t í n h
L à t h ể b ệ n h t h ư ờ n g gặp, l ợ n ủ rũ, k é m ă n hoặc b ỏ ă n , t ì m n ơ i t ố i đ ể nằm,
sốt 41 - 4 2 ° c k é o d à i 4 - 5 n g à y , lúc n à y con vật đi t á o , p h â n r ắ n , l ổ n n h ổ n . Kết
mạc, g i á c mạc bị v i ê m , m ắ t c ó d ử và c ó nước n h ờ n c h ả y ra. ở n h ữ n g v ù n g da
m ó n g , nhất là p h í a b ê n trong đ ù i , 4 c h â n x u ấ t h i ệ n n h ữ n g n ố t x u ấ t huyết đỏ
bằng đ ầ u đ i n h g h i m hoặc hạt đ ậ u , t r ô n g n h ư vết m u ỗ i đ ố t , c á c nốt n à y d ầ n dần
tím l ạ i .
H ệ h ô h ấ p của l ợ n c ũ n g bị virus tác đ ộ n g , con vật bị v i ê m n i ê m mạc m ũ i ,
c ó k h i loét v à n h l ỗ m ũ i , nước m ũ i chảy, lúc đ ầ u l o ã n g sau đ ặ c , ho, t h ở k h ó , có
khi phải n g ồ i n h ư c h ó đ ể thở.

194


Sau Ì t u ầ n , k h i t h â n n h i ệ t h ạ , con v ậ t đ i t h á o , p h â n l o ã n g l ẫ n m á u v à c ó m ù i
tanh t h ố i đ ặ c b i ệ t . C o n v ậ t n ô n mửa, k h á t nước. C u ố i c ù n g t h â n n h i ệ t h ạ x u ố n g
c ò n 36 - 3 5 ° c , c o n v ậ t m ệ t l ả v à chết.
V i r u s c ũ n g g â y v i ê m n ã o , x u ấ t h u y ế t d ư ớ i m à n g n ã o , co g i ậ t k h i sốt cao,
trước k h i chết l ợ n bị l i ệ t 2 c h â n sau. Đ ố i v ớ i l ợ n n á i đ a n g m a n g thai, virus g â y
sảy thai, thai g ỗ , chết l u n hoặc thai d ị d ạ n g , l ợ n c o n chết y ể u sau k h i đ ẻ .
T r o n g t r ư ờ n g h ợ p n h i ễ m v i k h u ẩ n k ế p h á t n h ư Salmonella cholerae suis, l ợ n
bị ỉa c h ả y n h i ề u , p h â n r ấ t h ô i t h ố i . C ò n n ế u g h é p v ớ i Pasteurella suiseptica, l ợ n
có b i ể u h i ệ n v i ê m p h ổ i v à m à n g p h ổ i n ặ n g , m ũ i c h ả y d ị c h n h á y c ó m ủ . K h i bị
bệnh g h é p , l ợ n chết 100%...
3. T h ể m ạ n

tính


K h i l ợ n qua đ ư ợ c t h ể c ấ p t í n h b ệ n h c h u y ể n sang t h ể m ạ n t í n h , k é o d à i Ì - 2
t h á n g , t r i ệ u c h ứ n g t h ư ờ n g t h ấ y là: L ợ n bị r ố i l o ạ n t i ê u hoa, l ú c đ i t á o , l ú c ỉa c h ả y
p h â n l o ã n g , ho, t h ở k h ó , t r ê n da c ó c á c v ế t t í m . C o n v ậ t chết do k i ệ t sức hoặc
có t h ể k h ỏ i n h ư n g g ầ y c ò m , m a n g v à t h ả i virus m ộ t t h ờ i g i a n d à i .
L ợ n n á i bị b ệ n h t h ư ờ n g m a n g t r ù n g , b ệ n h t ừ l ợ n m ẹ t r u y ề n sang l ợ n c o n qua
nhau thai t r o n g t h ờ i k ỳ m a n g thai.
V. B Ệ N H T Í C H
1. ơ t h ê q u á c ấ p t í n h
Bệnh tích k h ô n g rõ, chỉ thấy n i ê m mạc viêm đ ỏ , thận xuất huyết vùng vỏ,
hạch l y m p h o s ư n g .
2. T h ể c ấ p t í n h
- N i ê m m ạ c m i ệ n g , l ợ i , l ư ỡ i v i ê m tữ m á u , loét, n ố t l o é t c ó p h ủ c h ấ t bữa v à n g
hoặc t r ắ n g .
- N i ê m m ạ c d ạ d à y , p h í a h ạ vị, v i ê m s ư n g c ó m à u đ ỏ g ạ c h , x u ấ t h u y ế t , c ó
thể c ó m ữ n l o é t , c ó b ờ .
- N i ê m m ạ c r u ộ t n h ấ t là v ù n g van h ồ i m a n h t r à n g bị virus p h á h u y c á c nang
l y m p h o g â y h o ạ i tử, h ì n h t h à n h c á c v ế t l o é t dầy, t r ò n , t r ê n c ó p h ủ f i b r i n t ạ o ra
c á c v ò n g t r ò n đ ồ n g t â m , t r ô n g g i ố n g h ì n h c ú c á o . Đ â y là b ệ n h t í c h r ấ t đ i ể n h ì n h
của b ệ n h .

195