TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Số 8 (33) - Tháng 10/2015

Thi pháp học thể loại – Từ cổ điển đến hiện đại
Genre-Based poetics – From classic to modern
TS. Phạm Ngọc Hiền
Trường Đại học Sài Gòn
Ph.D. Pham Ngoc Hien
Sai Gon University
Tóm tắt
Khuynh hướng Thi pháp học thể loại đã xuất hiện từ thời cổ đại. Đến nay, nó vẫn là hướng nghiên cứu
chủ lực trong các khuynh hướng của Thi pháp học. Bài viết phác họa bức tranh tổng thể về tình hình
nghiên cứu Thi pháp học thể loại trên thế giới và Việt Nam. Hy vọng rằng, nó sẽ giúp người đọc hình
dung được phần nào sự phát triển của văn học.
Từ khóa: thi pháp học, thể loại, loại hình, nghệ thuật thơ ca…
Abstract
The trend of Genre-Based Poetics has appeared since ancient times. To date, it remains the key research
direction in various trends of Poetics. The article outlines the overall picture of the situation of studies
about Genre-Based Poetics in the World and Vietnam. Hopefully, it will help readers visualize the
evolution of literary.
Keywords: poetics, genre, type, poetry and art…

1. Khuynh hướng Thi pháp học thể loại
trên thế giới
1.1. Thi pháp học thể loại cổ điển
Từ thế kỷ XIX trở về trước, những
cơng trình nghiên cứu về thể loại văn
chương thường được xếp vào khuynh
hướng Thi pháp học cổ điển, còn gọi là Thi
pháp học sáng tác, Thi pháp học quy phạm.

Khuynh hướng này thường nghiên cứu các
tác phẩm, thể loại văn chương từ những
khn mẫu có sẵn. Nó tìm hiểu việc nhà
văn có tn thủ các ngun tắc thể loại hay
khơng. Ví dụ, xây dựng cốt truyện kịch thì
phải qn triệt luật “tam duy nhất”, sáng
tác thơ Đường thì phải theo đúng hệ thống
niêm luật chặt chẽ của thể loại này… Việc
nghiên cứu thi pháp thể loại nhằm hướng
tới mục đích chính là dạy cách sáng tác và

Thi pháp học thể loại là một trong
những khuynh hướng nghiên cứu cơ bản
của Thi pháp học. Tính từ thời điểm ra đời
cơng trình Nghệ thuật thơ ca (Thi pháp
học) của Aristote (thế kỷ IV TCN) đến nay,
Thi pháp học thể loại đã có bề dày 24 thế
kỷ. Trên hành trình phát triển từ cổ điển
đến hiện đại, khuynh hướng này đã trải qua
nhiều sự biến đổi lớn. Từ đầu thế kỷ XX,
bên cạnh những cơng trình nghiên cứu quy
phạm thể loại, còn xuất hiện nhiều cơng
trình nghiên cứu sự cách tân thể loại. Tìm
hiểu khuynh hướng nghiên cứu này, chúng
ta cũng hình dung được phần nào q trình
phát triển của văn chương trên thế giới và
Việt Nam.

12



cảm thụ vẻ đẹp nghệ thuật…
Trong Nghệ thuật thơ ca, Aristote dạy
học trò cách thức sáng tác, cảm thụ các loại
hình tự sự, trữ tình và kịch. Ông phân tích
một số tác phẩm tiêu biểu của văn chương
Hy Lạp để minh họa. Kết cấu của công
trình Nghệ thuật thơ ca như sau:
1. Mở đầu, phân loại nghệ thuật; 2.
Phân loại tính cách trong các thể loại; 3.
Mô phỏng như thế nào; 4. Nguyên nhân
nảy sinh nghệ thuật thơ ca; 5. Đặc điểm của
hài kịch; 6. Đặc điểm của bi kịch; 7. Cách
sắp xếp hành động trong bi kịch; 8. Sự
thống nhất hành động nhân vật sử thi; 9.
Cách xây dựng những tình huống bất ngờ,
“cái có thể xảy ra” trong cốt truyện; 10. Cốt
truyện đơn giản và cốt truyện phức tạp; 11.
Sự đột biến và nhận thức của nhân vật
trong cốt truyện; 12. Bố cục của một vở
kịch; 13. Các cảm xúc mỹ học: đáng sợ và
đáng thương, hạnh phúc và bất hạnh; 14.
Bàn thêm về các biến cố đáng sợ và đáng
thương trong cốt truyện kịch, 15. Tính cách
cần phải cao thượng, thích hợp, giống thật,
nhất quán. 16. Sự nhận biết dựa vào dấu
hiệu bên ngoài, sự sắp đặt, hồi ức, suy luận;
17. Sự miêu tả các tình tiết trong cốt truyện;
18. Thắt nút và mở nút; 19. Ngôn từ và tư
tưởng; 20. Cách dùng âm, vần, từ, câu; 21.

Các loại từ: đơn - phức, thông dụng - ít
dùng, kéo dài - rút ngắn; 22. Mỹ từ pháp,
phép tu từ ẩn dụ; 23. Sự duy nhất về thời
gian; 24. Sử thi: độ dài, kết cấu, cách luật,
cái kỳ lạ và phi lý; 25. Nhiệm vụ của nhà
thơ; 26. Bi kịch cao quý hơn sử thi.
Có thể thấy quan điểm chủ đạo của ông
trong đoạn mở đầu tác phẩm: “Chúng ta sẽ
bàn về nghệ thuật thơ ca nói chung, về các
thể loại riêng của nó, cũng như ý nghĩa mỗi
thể loại, và cốt truyện cần phải xây dựng ra
sao cho tác phẩm được hay (…) Sử thi, bi
kịch, hài kịch và tụng ca, đại bộ phận nhạc
sáo, nhạc đàn lục huyền - tất cả những cái
đó nói chung đều là những nghệ thuật mô

phỏng; giữa chúng có ba điểm khác nhau:
mô phỏng bằng cái gì [phương tiện], mô
phỏng cái gì [đối tượng], mô phỏng như thế
nào [cách thức]” [1, tr.15].
Aristote cho rằng, nghệ thuật bắt
nguồn từ sự bắt chước. Nhưng để tác phẩm
hấp dẫn, nhà thơ còn phải biết “tạo kinh
ngạc” bằng những hành động biểu diễn ấn
tượng. Tác giả nên sử dụng nhiều lối nói tu
từ, đặc biệt là phép ẩn dụ, nên dùng các từ
lạ, hoa mỹ để tránh sự tầm thường, nhạt
nhẽo. Ông lấy ví dụ, câu “Cái nhọt chân tôi
xâm thực xác tôi” không hay bằng câu “Cái
nhọt chân tôi gặm mòn xác tôi”. Cụm từ

“chiếc ghế tuyệt đẹp” không hay bằng
“chiếc ghế hoa lệ”. Nên dùng các từ như:
“tuổi già của một ngày” (buổi chiều), “buổi
chiều của cuộc sống”, “buổi hoàng hôn của
cuộc đời” (tuổi già). Đây cũng chính là thủ
pháp “lạ hóa” mà sau này được trường phái
Hình thức cổ súy.
Như vậy, Aristote phân tích “Nghệ
thuật thơ ca” để dạy phương pháp sáng tác.
Những nguyên lý Thi học cổ điển của ông
đã chi phối nền văn nghệ châu Âu suốt thời
cổ trung đại. Sau Aristote, còn có một số
nhà lý luận khác cũng có công trình về Thi
pháp học như Horace, Trissin, Tasso,
Scaliger, Longinus, Caxtenvestro, Minturno,
Lessing… Vào thế kỷ XVII, ở Pháp,
Boileau đã hiện đại hóa Aristote qua tác
phẩm Bàn về nghệ thuật thơ ca (còn gọi là
Thi học, Nghệ thuật thơ). Ông cũng dạy
cách sáng tác nghệ thuật: “Các ngài có
muốn được công chúng mến mộ không?/
Vậy thì khi viết hãy luôn luôn chuyển đổi
ngôn từ” [5, tr.431].
Ở phương Đông, các quốc gia lớn
cũng xuất hiện nhiều công trình bàn về
cách thức sáng tác và quy phạm thể loại.
Từ thời cổ đại, Ấn Độ có các công trình Lý
luận về kịch của Bharata (thế kỷ II),
Bahamaha (thế kỷ V - VI), Anandavardhana
(thế kỷ IX)… Họ có bàn đến trải nghiệm

13


xúc cảm, cách sử dụng các biện pháp tu từ,
sự khêu gợi ẩn ý để làm cho lời văn hoa
mỹ, có sức lôi cuốn. Thi pháp Ấn Độ coi
trọng yếu tố cảm hứng, đề cao sự phản ánh
chủ quan hơn là “bắt chước”, “mô phỏng”
khách quan (như thi pháp Hy Lạp cổ đại).
Ở Nhật Bản, các công trình Thi pháp
học không nhiều. Nhưng qua những phát
biểu về quan niệm nghệ thuật của các nhà
lý luận và nghệ sĩ, ta cũng có thể hình dung
được phương pháp sáng tác của họ. Nghệ
thuật truyền thống Nhật Bản coi trọng lối
biểu hiện tượng trưng, tạo ra nhiều khoảng
trống không gian, thời gian trong văn bản
để gợi tưởng (“thi pháp chân không”).
Phần lớn tác phẩm của họ nhằm hướng đến
thể hiện niềm bi cảm trước cái đẹp (aware).
J. Kristeva gọi đây là nền “Thi học của
nước mắt”.
Ở Trung Quốc, vào thế kỷ V, có bộ
sách Văn tâm điêu long của Lưu Hiệp. Đây
là công trình Lý luận văn chương đồ sộ
nhất ở phương Đông cổ trung đại. Văn tâm
điêu long gồm có 50 thiên, nội dung đề cập
đến khá nhiều lĩnh vực. Trong đó có một
số thiên mang màu sắc Thi pháp học rõ nét
nhất là: thiên 5. Biện tao (bàn về Ly tao và

Sở từ); 6. Minh thi (giảng giải về thơ); 7.
Nhạc phủ (âm nhạc cung đình); 8. Thuyên
phú (bàn về phú); 9. Tụng tán (nói về tụng
và tán); 16. Sử truyện (bàn về sử và
truyện); 18. Luận thuyết (thể lí luận và thể
thuyết phục); 27. Thể tính (bàn về cá tính);
29. Thông biến (thông suốt do bắt chước
và sau có thể biến hóa); 30. Định thể (văn
tự nhiên có hình thể…); 31. Tình thái (tình
cảm và nghệ thuật diễn tả); 32. Thanh luật
(thanh và luật); 33. Chương cú (chương và
cú); 34. Dung tài (đúc gọt); 35. Lệ từ (làm
cho lời cân đối); 36. Tỉ hứng (tỉ và hứng);
37. Khoa sức (phóng đại và tô vẽ); 38. Sự
loại (lấy sự việc cùng loại mà dẫn chứng);
39. Luyện tự (luyện từ ngữ); 40. Ẩn tú (kín
đáo và nổi bật); 43. Phụ hội (tô vẽ thêm);

44. Tổng thuật (bàn chung các thuật); 45.
Thời tự (sự biến đổi văn chương theo các
thời); 46. Vật sắc (thanh sắc của sự vật);
47. Tài lược (tài năng, kiến thức); 48. Tri
kỉ (kẻ tri âm)…
Lưu Hiệp bàn về tác giả, độc giả, mối
quan hệ giữa nghệ thuật và vũ trụ. Ông
cũng đề cập đến một số nội dung nằm
ngoài tác phẩm nghệ thuật như ở thiên 1.
Nguyên đạo (văn bắt nguồn ở tồn tại khách
quan). Ông cũng xét văn chương trong tiến
trình lịch sử: 2. Trưng Thánh (lấy căn cứ ở

thánh nhân), 3. Tôn kinh (đề cao các kinh),
4. Chính vĩ (chỉnh đốn những lời mê tín).
Nhưng phần lớn nội dung công trình bàn
về nghệ thuật viết văn (theo nghĩa rộng,
gồm các thể văn chương và ca nhạc). Ở
thiên cuối cùng (Tự chí), tác giả trình bày
lý do viết tác phẩm này như sau: “Văn tâm
điêu long viết ra lấy tồn tại khách quan
(đạo) làm gốc, lấy thánh nhân làm thầy, lấy
kinh làm bản chất (thể)”. Ta thấy Văn tâm
điêu long của Lưu Hiệp có vẻ sùng cổ hơn
Nghệ thuật thơ ca của Aristote. Dung
lượng của Văn tâm điêu long đồ sộ hơn
nhiều nhưng không thuần túy Thi pháp học
như Nghệ thuật thơ ca. Hai tác phẩm được
viết cách nhau khoảng một thế kỷ, đại diện
cho hai nền Thi pháp Đông - Tây.
Ngoài ra, ở Trung Quốc còn có nhiều
lời bàn về nghệ thuật viết văn của các nhà
lý luận khác như: Chung Vinh, Tiêu Thống,
Lục Cửu Uyên, Nghiêm Vũ, Bạch Cư Dị,
Tô Đông Pha, Âu Dương Tu, Viên Hoằng
Đạo, Kim Thánh Thán, Mao Tôn Cương,
Lương Khải Siêu… Trong Tùy Viên thi
thoại, Viên Mai (1716 - 1798) đã hoàn
thiện và phát triển học thuyết “tính linh”, đề
cao tính cách và linh cảm, “tình chân thực,
lời khéo léo”. Thi pháp học Trung Quốc
thường mang màu sắc chính trị trong khi
Thi pháp học Ấn Độ mang đậm màu sắc

tôn giáo. Mặc dù quan niệm Thi pháp có
khác nhau chút ít giữa các nước nhưng
14


chúng đều mang nét chung cơ bản của Thi
pháp học cổ điển là đưa ra mô thức chung
của thể loại để dạy cách sáng tác.
1.2. Thi pháp học thể loại hiện đại
Sang thế kỷ XX, Thi pháp học thể loại
tách thành hai nhánh. Một nhánh vẫn tiếp
tục dòng chảy Thi pháp học quy phạm, một
nhánh nữa ủng hộ sự cách tân thể loại. Cả
hai nhánh này không mâu thuẫn mà bổ
sung cho nhau phản ánh sự đa dạng của đời
sống văn chương hiện đại.
Thi pháp học quy phạm vẫn tiếp tục
phát triển trên tinh thần mới. Nhiều tác
phẩm nghiên cứu thi luật văn chương trung
đại nhưng không phải để dạy sáng tác mà
chủ yếu là định hướng cho công việc phê
bình, học tập và nghiên cứu di sản văn hóa
dân tộc. Chẳng hạn như các công trình
nghiên cứu thể loại văn chương cổ điển
phương Đông: Nghệ thuật ngôn ngữ thơ
Đường (Cao Hữu Công, Mai Tổ Lân), Thi
pháp thơ cổ điển Nhật Bản (thế kỷ VIII XIII) (I.A. Boronina), Thi pháp văn chương
trung đại phương Đông (nhiều tác giả)…
Nếu như các nhà Thi pháp học cổ điển
thường nghiên cứu thể loại theo phương

pháp đồng đại thì các nhà Thi pháp học
hiện đại bổ sung thêm hướng nghiên cứu
lịch đại: Sự vận động của thời gian và quy
luật của thể loại (N. L. Leideman), Những
vấn đề thi pháp thể loại (Surin), Logic học
về các thể loại văn chương (K.
Hamburger), Thi pháp thơ Haiku trong thế
kỷ XX - những nhà thơ tiên phong (J.
Johnson)… Một số tác phẩm cũng có mục
đích dạy phương pháp sáng tác nhưng ứng
dụng vào thực tiễn các loại hình nghệ thuật
hiện đại: Tu từ học tiểu thuyết (W. Booth),
Thi pháp kịch (D. Bordwell), Để viết một
kịch bản điện ảnh (M. Chion), Thi pháp
cho người viết kịch bản phim (L. Lee),
Nghệ thuật viết kịch bản điện ảnh (nhiều
tác giả - Pháp)…
Cũng như các nhà Thi pháp học cổ

điển, các nhà Thi pháp học hiện đại tiếp tục
thừa nhận đặc trưng cơ bản nhất của thơ là
tính nhạc và sự trau chuốt ngôn từ. Tuy
nhiên, họ đi tìm những quy luật âm nhạc
mới, những cá tính sáng tạo của nhà thơ. Ở
mức cực đoan, trường phái Ngôn ngữ học
Nga đầu thế kỷ XX chủ trương sự “lạ hóa”
hoàn toàn trong thơ. Nếu như Thi pháp học
cổ điển quan tâm tìm hiểu mô hình sáng tác
của nhà thơ thì Thi pháp học hiện đại còn
quan tâm khám phá cả mô hình tác phẩm

do bạn đọc xây dựng. Họ không xem thể
loại là một khuôn mẫu khép kín mà là một
cấu trúc ngôn từ động. Tuy nhiên, nhiều
nhà Thi pháp học hiện đại không phủ nhận
thành quả của các bậc tiền bối. Họ chỉ xem
mình có trách nhiệm bổ sung thêm hướng
nghiên cứu mà tiền nhân đã khai mở. Có
thể thấy tinh thần đó trong các tác phẩm:
Thơ là gì? (R. Jakobson), Hiểu thơ, Hiểu
văn xuôi (C. Brooks và R.P. Warren), Bàn
về thơ ca, Bàn về văn xuôi (B. M.
Eikhenbaum), Thơ ca và văn xuôi (M.L.
Gasparov), Về câu thơ (B. V. Tomashevski),
Mô hình thơ (W. Scott), Nghệ thuật thơ ca
(H. Kenner)…
Nếu như Thi pháp học cổ điển quan
tâm tới văn vần thì Thi pháp học hiện đại
quan tâm tới văn xuôi. Sự xuất hiện của
những công trình nghiên cứu thi pháp văn
xuôi như là sự bổ sung làm phong phú thêm
những thành tựu của Thi pháp học thể loại:
Nghệ thuật văn xuôi (G. Lanson), Nghệ
thuật tiểu thuyết (P. Lubbock), Tiểu thuyết
hiện đại (Brewster & J. A. Burrell), Thi
pháp văn xuôi (Hirss), Thi pháp truyện (T.
Pavel)… M. Bakhtin / Medvedev rất quan
tâm tới thi pháp tiểu thuyết. Trong công
trình Những vấn đề thi pháp Dostoevski
cũng như nhiều bài viết khác, ông đã làm
sáng tỏ sự khác nhau giữa tiểu thuyết

truyền thống và hiện đại. Nếu như tiểu
thuyết truyền thống là đơn thanh (như sáng
tác của L. Tolstoi) thì tiểu thuyết hiện đại là
15


đa thanh (như sáng tác của Dostoevski).
Tính phức điệu này có nguồn gốc từ văn
hóa trào tiếu dân gian trong các lễ hội hóa
trang Canaval. Tinh thần chung của tiểu
thuyết hiện đại là tính dân chủ và chưa
hoàn tất. Nó là một cấu trúc động và mở.
Chủ nghĩa cấu trúc Âu - Mỹ chủ trương đi
tìm những cấu trúc mới, một tác phẩm có
thể có nhiều cấu trúc. Có người cho rằng,
tác giả đã chết, nhân vật không còn là hình
tượng trung tâm của tác phẩm. Mỗi tác
phẩm nghệ thuật là một phát minh mới mẻ
về nội dung và hình thức. A. R. Grillet cho
rằng: “Tiểu thuyết Mới không phải là một
lý thuyết, đó chỉ là một cuộc kiếm tìm”. Có
thể thấy những tiếng nói ủng hộ cho tiểu
thuyết Mới trong các tác phẩm: Vì một tiểu
thuyết Mới (A. R. Grillet), Nghệ thuật tiểu
thuyết (Kundera), Những mưu toan đổi mới
trong nền tiểu thuyết hiện đại (V.
Donhievorov & M. Cudonetxov), Cuộc tìm
tòi vô tận (A.G. Botsarov), Số phận của
tiểu thuyết (nhiều tác giả - NXB Tác phẩm
mới, H. 1983)… Sự sinh thành và biến hóa

của thể loại tiểu thuyết đang thu hút sự
quan tâm của công chúng. Điều đó có nghĩa
là, Thi pháp học thể loại vẫn luôn giữ được
một tầm quan trọng trong nghiên cứu văn
chương đương đại.
2. Khuynh hướng Thi pháp học
thể loại ở Việt Nam
Ở Việt Nam thời trung đại, dường như
không có công trình nào chuyên nghiên
cứu Thi pháp học thể loại. Quan điểm Thi
pháp học thể loại ở Việt Nam chủ yếu ảnh
hưởng từ Trung Quốc. Các nhà Nho Việt
Nam sử dụng các quy tắc thi luật từ Trung
Quốc để thẩm bình tác phẩm văn chương.
Ta có thể kể đến một số quan niệm về thơ
của Lý Tử Tấn, Nguyễn Bỉnh Khiêm,
Phùng Khắc Khoan, Lê Hữu Kiều, Nguyễn
Cư Trinh, Trịnh Sâm, Phan Huy Chú,
Phạm Nguyễn Du, Nguyễn Văn Siêu, Nhữ
Bá Sĩ, Ngô Thì Nhậm, Ngô Thì Sĩ, Nguyễn

Công Trứ, Miên Thẩm… Đáng kể nhất là
những lời bàn luận về thơ trong các tập:
Vân đài loại ngữ (Lê Quý Đôn), Nam sơn
tùng thoại (Nguyễn Đức Đạt)… Những
quan niệm về văn chương thường được
phát biểu tản mạn qua các bài tựa sách, thơ
phú… Chẳng hạn, trong Cúc Hiên văn tập,
ta bắt gặp một vài quan niệm của Lê Đình
Diên về thể loại văn chương nghệ thuật:

“Thơ là sự biểu hiện của nhạc, thanh là sự
hỗ trợ của thơ (…) Sự phân biệt của thanh
và thơ, chỉ riêng người hiểu sâu về thi học
và nhạc học mới biết được”. Trong khi các
nhà Nho đề cao thơ Đường luật thì Phạm
Đình Toái đề cao thể lục bát: “Thể thất
ngôn thì có hình thức đối xứng nhau, thể
lục bát thì có vẻ quanh co uyển chuyển
(…) chưa có ai phân tích thể cách của tác
phẩm lục bát để nêu lên cách kết cấu khéo
léo của người xưa, đồng thời làm cho tính
chất tinh xảo của quốc âm ta được nổi bật”.
Trong các bài tựa sách và thơ của mình,
Cao Bá Quát có đề cao thuyết tính linh.
Nhiều nhà Nho Việt Nam đã ủng hộ thuyết
tính linh bằng những cuộc cởi trói trong
sáng tác của mình. Điều đó cho thấy, vào
cuối thế kỷ XIX, thơ ca Việt Nam đã chuẩn
bị cho cuộc chuyển đổi sang thi pháp mới.
Cuốn sách đầu tiên ở Việt Nam có tựa
đề “thi pháp” là Thi pháp nhập môn (Bàn
về thơ Annamite) của Thế Tải, Trương
Minh Ký (nhà in thương mãi Rey, Saigon,
1898). Tác phẩm này dạy luật thơ thất
ngôn qua những bài miêu tả các sự vật hiện
tượng trong thiên nhiên có kèm tranh vẽ.
Năm 1932, nhà in Bùi Văn Nhẫn ở Bến Tre
cũng xuất bản cuốn sách Thi pháp diễn
giải: chỉ phép tắc làm thơ, truyện, ngâm,
phú… Ngoài ra, trước 1945, còn có nhiều

công trình khác cũng đề cập đến luật thơ
trung đại như: Việt Hán văn khảo (Phan Kế
Bính), Quốc văn cụ thể (Bùi Kỷ), Việt Nam
văn học (Ngô Tất Tố), Văn học Việt Nam
(Dương Quảng Hàm)… Trong cuốn
16


Chương Dân thi thoại (1936), Phan Khôi
có bàn về phép làm thơ: cú pháp, dụng
điển, các thể phú, tỉ, hứng… Ngoài ra, ông
còn so sánh những chỗ khác nhau giữa thi
luật thơ Việt Nam và Trung Quốc. Bên
cạnh những công trình bàn về luật thơ cổ
điển, còn có một số chuyên luận bàn về
luật thơ mới. Tiêu biểu như: Khảo luận
luật thơ mới (1940) của Lam Giang, Việt
Nam thi ca luận (1942) và Nghệ thuật thi
ca (1945) của Lương Đức Thiệp…
Trong nửa đầu thế kỷ XX, ở Việt Nam
xuất hiện khá nhiều công trình lý luận về
tiểu thuyết hiện đại. Phạm Quỳnh có loạt
bài Bàn về tiểu thuyết đăng trên báo Nam
Phong năm 1921, sau này, được in lại trong
tập Thượng Chi văn tập (1943). Trong Phê
bình và cảo luận (1933), Thiếu Sơn có
dành một mục bàn về tiểu thuyết. Thạch
Lam tham gia tranh luận về chức năng của
tiểu thuyết. Những bài này đăng trên báo
Ngày nay, Chủ nhật trong các năm 1939 1940, được in lại trong tập Theo giòng

(1962). Vũ Bằng cũng có nhiều bài bàn về
thể loại tiểu thuyết đăng trên báo Trung Bắc chủ nhật, in lại trong chuyên luận
Khảo về tiểu thuyết (1955). Nhưng có lẽ,
công trình khảo cứu đồ sộ nhất về văn xuôi
là Nhà văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan.
Tác phẩm được in lần đầu năm 1942, gồm
4 tập, có nhiều trang lí luận về thể loại tiểu
thuyết. Ngoài những công trình này, còn có
nhiều bài viết khác bàn về các thể loại văn
chương đăng rải rác trên các báo…
Trong giai đoạn 1955 - 1975, ở miền
Nam, công việc nghiên cứu thể loại vẫn
được tiếp tục. Về luật thơ cổ điển, Diên
Hương có hai cuốn sách là Thi pháp (1958
- 1960) và Phép làm thơ (1963). Về thơ
hiện đại, năm 1956, NXB Lạc Việt công bố
tập tiểu luận Tìm hiểu thơ tự do (nhiều tác
giả). Năm 1965, NXB Sáng tạo ra mắt tập
phê bình Thảo luận về văn nghệ tiền chiến,
về nhân vật trong tiểu thuyết, về thơ…

Nhưng nếu nói đến những công trình lý
luận thể loại có tính học thuật cao thì phải
kể ra: Nguyên tắc sáng tác thơ ca (Vũ Văn
Thanh, 1959), Luật thơ mới (Minh Huy,
1961), Quan niệm và sáng tác thơ (Đoàn
Thêm, 1962), Thi ca và tư tưởng (Bùi
Giáng, 1969), Từ thơ Mới đến thơ Tự do
(Bằng Giang, 1969), Thơ là gì? (Đặng
Tiến, 1973), Kỹ thuật sáng tác thơ (Trương

Linh Tử)…
Thể loại tiểu thuyết cũng được đầu tư
nghiên cứu, tiêu biểu là các chuyên luận:
Tiểu thuyết hiện đại (Tràng Thiên, 1963),
Viết và đọc tiểu thuyết (Nhất Linh viết năm
1960, in năm 1969), Xây dựng tác phẩm
tiểu thuyết (Nguyễn Văn Trung, 1972), Văn
học và tiểu thuyết (Doãn Quốc Sỹ, 1972).
Về các bài báo bàn về tiểu thuyết, có:
Truyện và thơ trong tiểu thuyết của Michel
Butor (Hoàng Thái Linh, 1961), Hiện hữu
của tiểu thuyết (Lê Tuyên, 1961), Tiểu
thuyết hiện sinh là gì ? (Đỗ Ngọc, 1972),
Nghệ thuật và bản chất của tiểu thuyết
(Hoàng Vũ Đức Vân, 1974). Năm 1974,
NXB Sóng ra mắt cuốn Những truyện ngắn
hay nhất của quê hương chúng ta có đăng
những ý kiến về thể loại truyện ngắn. Một
số báo mở diễn đàn trao đổi về các thể loại
văn xuôi. Năm 1963, tạp chí Văn nghệ mở
diễn đàn: “Ý kiến về truyện ngắn”. Năm
1969, tạp chí Khởi hành phỏng vấn 12 nhà
văn về kỹ thuật viết truyện dài, truyện ngắn.
Tạp chí Bách khoa cũng thường đăng các ý
kiến về truyện ngắn, tiểu thuyết… Ngoài ra,
chúng ta còn có thể thấy một bức tranh đa
dạng về lý luận thể loại tiểu thuyết trước
1975 qua các tuyển tập: Khảo về tiểu thuyết
- những ý kiến, quan niệm về tiểu thuyết
trước 1945 (Vương Trí Nhàn biên soạn,

1996), Bàn về tiểu thuyết (Bùi Việt Thắng
biên soạn, 2000).
Ở miền Bắc trong giai đoạn 1955 1975, cũng xuất hiện một số công trình
nghiên cứu thể loại văn chương. Nhiều
17


giáo trình có dành chương mục nói về các
thể loại văn chương như: Nguyên lí văn
học (1959) của Nguyễn Lương Ngọc, Cơ
sở lí luận văn học (tập III, 1970) của Trần
Văn Bính, Nguyễn Xuân Nam, Hà Minh
Đức. Có hai chuyên luận về tiểu thuyết.
Nguyễn Đình Thi viết chuyên luận Công
việc của người viết tiểu thuyết (1964) để
truyền đạt kinh nghiệm sáng tác cho các
nhà văn trẻ. Phan Cự Đệ có chuyên luận
Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, gồm hai tập
(1974 - 1975). Trong đó, có bàn về lịch sử
phát triển của thể loại tiểu thuyết ở Việt
Nam và thế giới. Tuy nhiên, những công
trình gần gũi với Thi pháp học thể loại hơn
cả là Thơ ca Việt Nam, hình thức và thể
loại (Bùi Văn Nguyên, Hà Minh Đức,
1971), Thể lục bát từ ca dao đến Truyện
Kiều (Nguyễn Văn Hoàn, 1974)…
Sau năm 1975, có rất nhiều công trình
nghiên cứu thể loại văn chương. Ta có thể
chia các công trình Thi pháp học thể loại ở
Việt Nam thời kỳ này thành các nhóm sau:

Những công trình bàn về thể loại thơ
Thứ nhất, những công trình nghiên
cứu, phê bình thi pháp thơ ca dân gian: Tục
ngữ Việt Nam, cấu trúc và Thi pháp
(Nguyễn Thái Hòa), Tìm hiểu thi pháp tục
ngữ Việt Nam (Phan Thị Đào), Thi pháp ca
dao (Nguyễn Xuân Kính), Cung oán ngâm
khúc trên bước đường phát triển của thể
song thất lục bát (Đặng Thanh Lê), Chung
quanh mấy quan niệm về luật bằng trắc
trong thơ lục bát (Hồng Diệu), Một số cách
tân trong thể thơ lục bát hiện đại (Hà
Quảng), Vần trong thơ lục bát (Võ Bình),
Sự chuyển đổi thi pháp từ ca dao cổ truyền
đến ca dao hiện đại (Nguyễn Hằng
Phương), Thi pháp đồng dao và mối quan
hệ với thơ thiếu nhi (Chu Thị Hà Thanh).
Và những công trình nghiên cứu về thi
pháp các thể loại văn chương dân gian của
Hà Bình Trị, Nguyễn Xuân Đức, Trần
Hoàng, Lê Trường Phát...

Thứ hai, những công trình bàn về thi
pháp thơ trung đại: Phân tích tác phẩm văn
học trung đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại
(Lã Nhâm Thìn), Thi pháp miêu tả thể phú
(Phạm Tuấn Vũ). Về Thi pháp thơ Đường,
có tới năm công trình của Quách Tấn,
Nguyễn Thị Bích Hải, Lương Duy Thứ,
Nguyễn Khắc Phi - Trần Đình Sử, Nguyễn

Đình Phức… Ngoài ra, luật thơ Đường và
các thể thơ trung đại khác cũng được bàn
đến trong các công trình: Hình thức cổ thi
Trung Quốc (Hồ Sĩ Hiệp), Học nhanh luật
thơ Đường (Hoài Yên), Tiếp cận thơ
Đường luật Việt Nam sau thế kỷ XIX từ góc
nhìn thể loại và thi pháp (Lê Đình Sơn),
Giới thiệu các luật thơ, thể thơ, cách làm
thơ (Hoàng Xuân Họa), Sổ tay tiếp cận thi
pháp và thực hành thi phạm (Lê Hưng
VKD), Loại hình tác phẩm “Thiền uyển
tập anh” (Nguyễn Hữu Sơn)…
Thứ ba, những công trình bàn về thi
pháp thơ Việt Nam hiện đại: Sự tiếp thu về
mặt thi pháp của thơ Mới đối với thơ
Đường (Lê Thị Anh), Vần, thanh điệu,
nhịp điệu trong câu thơ mới bảy chữ tiếng
Việt (Nguyễn Thị Phương Thùy), Thơ tân
hình thức Việt - tiếp nhận và sáng tạo
(nhiều tác giả)… Nhiều công trình lí luận
thể loại ở Việt Nam mang dấu ấn của các
trường phái: Ngôn ngữ học, Ký hiệu học,
Cấu trúc luận phương Tây như: Thơ là gì ?
(Phan Ngọc), Thi pháp học, Thi pháp thơ
(Đỗ Đức Hiểu), Thơ và hình thức thơ
(Hoàng Trinh)…
Những công trình bàn về thể loại
truyện và kịch
Thứ nhất, những công trình nghiên cứu
thi pháp loại hình tự sự nói chung và truyện

ngắn nói riêng: Truyện Nôm: lịch sử phát
triển và thi pháp thể loại (Kiều Thu
Hoạch), Truyện thơ Nôm: những nghiên
cứu hình thái học (Nguyễn Phong Nam),
Truyện thơ Tày: Nguồn gốc, quá trình phát
triển và thi pháp thể loại (Vũ Anh Tuấn),
18


Thi pháp truyện ngắn trung đại Việt Nam
(Trần Nho Thìn), Năm bài giảng về thể loại
(Hoàng Ngọc Hiến), Phân tích tác phẩm
văn học hiện đại Việt Nam từ góc nhìn thể
loại (Nguyễn Văn Long), Truyện ngắn,
những vấn đề lý thuyết và thực tiễn thể loại
(Bùi Việt Thắng), Truyện ngắn Việt Nam:
Lịch sử - Thi pháp - Chân dung (Phan Cự
Đệ chủ biên), Nghệ thuật và phương pháp
viết văn (Tô Hoài), Nghệ thuật viết truyện
ngắn và ký (nhiều tác giả), Tìm hiểu truyện
ngắn (Trần Thanh Địch), Giáo trình sáng
tác truyện ngắn (Văn Giá)…
Thứ hai, những công trình nghiên cứu
thi pháp tiểu thuyết: Xác và hồn của tiểu
thuyết (Hoài Anh biên soạn), Tiểu thuyết
sử thi, mấy vấn đề đặc trưng thể loại
(Phạm Ngọc Hiền), Thành tựu văn xuôi
Việt Nam sau đổi mới từ góc nhìn tương
tác thể loại (Trần Viết Thiện), Tiểu thuyết
Pháp hiện đại những tìm tòi đổi mới

(Phùng Văn Tửu), Sự tự do của tiểu thuyết,
một khía cạnh thi pháp (Đặng Anh Đào),
Thi pháp tiểu thuyết và sáng tác của E.
Hemingway (Đào Ngọc Chương), Đặc
trưng truyện trinh thám hậu hiện đại trong
tiểu thuyết “Tin tức về một vụ bắt cóc” của
Gabriel Garcia Marquez (Phan Tuấn Anh),
Trần trụi với văn chương và ngòi bút trinh
thám phản truyền thống (Nguyễn Thị
Thanh Hiếu), Lí luận tiểu thuyết ở Việt
Nam thế kỷ XX (Nguyễn Văn Tùng), Lí
luận về thể loại tiểu thuyết trong nghiên
cứu, phê bình văn học Việt Nam thế kỷ XX
(Nguyễn Thị Kiều Anh)…
Thứ ba, những công trình nghiên cứu
về thi pháp kịch và ứng dụng Thi pháp học
thể loại trong nhà trường. Về những công
trình thi pháp kịch, có: Một vài điểm khác
nhau giữa A-rít-tốt và Béc-tôn Bơ-rếch về
nghệ thuật sân khấu (Nguyễn Ngọc
Lượng), Xây dựng cốt truyện kịch (Hồ
Ngày nhận bài: 15/8/2015

Ngọc), Mấy vấn đề về kịch và thi pháp kịch
(Đỗ Đức Hiểu), Về Thi pháp kịch (Tất
Thắng), Phong cách và Thi pháp trong
nghệ thuật cải lương (Hà Văn Cầu), Làm
sao viết kịch bản phim? (Phạm Thùy
Nhân), Viết kịch bản điện ảnh và truyền
hình (Sâm Thương)… Và các công trình

nghiên cứu việc dạy học các thể loại văn
chương từ góc độ thi pháp: Thi pháp học
thể loại và việc đổi mới dạy học Ngữ văn
trong nhà trường phổ thông (Phạm Thị
Thu Hương), Phân tích tác phẩm văn học
từ góc độ thi pháp (Nguyễn Thị Dư
Khánh), Thi pháp trong văn học thiếu nhi
(Bùi Thanh Truyền chủ biên)…
Thật khó có thể thống kê hết các công
trình Thi pháp học thể loại trên thế giới và
Việt Nam. Bởi lẽ, khuynh hướng này có
một lịch sử nghiên cứu rất lâu đời. Trong
văn chương hiện đại, các thể loại diễn biến
rất phức tạp. Các thể loại cũ đang biến đổi,
một số thể loại mới đang nảy sinh, định
hình. Các nhà Thi pháp học vẫn tiếp tục
làm công việc đúc kết mô hình khái quát
của các thể loại đã ổn định, dự báo hướng
đi của các thể loại mới. Bởi vậy, khuynh
hướng Thi pháp học thể loại sẽ mãi song
hành cùng với sự sinh tồn của văn chương.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Aristote – Lưu Hiệp (1999), Nghệ thuật thơ
ca. Văn tâm điêu long (tái bản), Nxb Văn
học, Hà Nội.
2. M. Bakhtin (1992), Lý luận và thi pháp tiểu
thuyết (Phạm Vĩnh Cư dịch và giới thiệu) –
Trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội.
3. Trần Đình Sử (1998), Giáo trình dẫn luận Thi
pháp học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.


4. Lộc Phương Thủy (chủ biên) (2007), Lý

luận phê bình văn học thế giới thế kỷ XX,
Nxb Giáo dục, Hà Nội.

5. Hoàng Trinh (1998), Tuyển tập văn học,
Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.

Biên tập xong: 15/10/2015
19

Duyệt đăng: 20/10/2015