TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Số 12 (37) - Tháng 2/2016

Âm nhạc tộc người Gia Rai và việc lưu, truyền
nền âm nhạc này
Jrai music preservation and teaching it
ThS. Trần Thế Cường,
Trường Đại học Sài Gòn
M.A. Tran The Cuong,
Sai Gon University
Tóm tắt
Tộc người Gia Rai cư trú ở các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và phía Tây Khánh Hòa. Họ có một
nền Âm nhạc riêng, tồn tại cách đây hàng ngàn năm. Các nhạc cụ của người Gia Rai gồm đàn Đá,
T’rưng, Đinh Đong, Krơng-pút, đàn Nước, Tiêu, T’ni, cồng, chiêng và đặc trưng nhất là K’ni. Âm nhạc
Gia Rai dùng thang 5 âm có bán cung. Âm nhạc Gia Rai là vốn q của Việt Nam và thế giới nhưng
đang có nguy cơ thất truyền. Cần phải có kế hoạch lưu giữ và truyền dạy Âm nhạc Gia Rai.
Từ khóa: tộc người, âm nhạc Gia Rai, tháng 5 âm, lưu giữ, truyền dạ…
Abstract
Jrai ethnic lives in Gia Lai, Kon Tum, Dac Lac provinces and west Khanh Hoa province. They have
independent music that has lived thousands of years. Instruments of Jrai are those made of rock, T’rung,
Ding Dong, Krongput, bro Ia (those played by water), flute, T’ni, cong, chieng (gong) and the most
special is K’ni. Jrai music use five-sound scale with semitone. Jrai music is a highly valuable treasure of
Vietnam and the world but it is in danger of being lost. We need a plan to keep and teach Jrai music.
Keywords: ethnic, Jrai music, five-sound scale, keep, teach…

nay cạnh vua Lửa ở Chư Athai còn có vua
Gió (pơtao Angin) (10;6); (2;60). Đây là
những người có “thiên tính” thay mặt cho
cộng đồng cầu mưa chống hạn, họ thuộc về
một dòng tộc nhất định, lấy vợ thuộc một

dòng họ riêng. Những ơng vua này khơng
trực tiếp nắm quyền hành thế tục nhưng
phải sống tn thủ một số kiêng cữ, họ có
ảnh hưởng lớn trong vùng người Gia Rai
và xung quanh. Xưa kia hai cộng đồng này
có quan hệ ngoại giao với hai nước Việt
Nam và Campuchia. Đây là một dạng tù
trưởng, một hình thức sơ khai của nhà

1. Âm nhạc tộc người Gia Rai
Tộc người Gia Rai gồm các nhóm
Chor, Hđrung, Hbau, Aráp, Mthur,
Tơbn. Ngơn ngữ Gia Rai thuộc ngữ hệ
Nam Đảo (6;312); (8;76). Theo thống kê
năm 1999, dân số Gia Rai là 371.557
người, cư trú ở phía bắc tộc người Ê Đê, tại
các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và
phía Tây Khánh Hòa.
Gia Rai là tộc người duy nhất trên Tây
Ngun có một tổ chức xã hội tiền nhà
nước. Họ có hai ơng vua là vua Nước
(pơtao Ia) và vua Lửa (pơtao Apui). Ngày
61


nước, ở đó thần quyền được coi trọng hơn
thế quyền. Hình thức này còn thấy cách
đây không lâu ở các bộ lạc hay liên minh
bộ lạc Châu Phi và Nam Ấn Độ.
Triều đình Việt Nam gọi hai ông vua

đó là Hỏa Xá và Thủy Xá, coi đây là hai
phiên quốc và nhận cống vật của họ từ năm
1558 đến năm 1841 (1;199-200). Nhà nước
Chân Lạp cứ ba năm một lần lại dâng lễ vật
cho hai vị vua này để cầu ước điều lành
cho xứ sở và mong được sự che chở bảo vệ
từ phía Tây Nguyên.
Tộc người Gia Rai là tộc người bản
địa có dân số đông nhất trên Tây Nguyên,
gắn liền với thành phố Pleiku của tỉnh Gia
Lai, miền đất trù phú và có nhiều điều kiện
để phát triển kinh tế - xã hội. Họ là cư dân
sống giữa hai tộc người Ba Na và Ê Đê
nhưng lại chịu nhiều ảnh hưởng của người
Ba Na. Nhóm Aráp sống ở Kon Tum là
nhóm gốc Ba Na nhưng đã Gia Rai hóa.
Tộc người Gia Rai là nhóm ngữ hệ Nam Đảo duy nhất có nhà rông. Nhà dân tộc học
Đặng Nghiêm Vạn cho rằng việc người Gia
Rai có nhà rông có thể là do sự thoát ra từ
đại gia đình mẫu hệ và do ảnh hưởng của
các tộc người Môn - Khơme ngành Ba Na
(9;205).
1.1 Âm nhạc tộc người Gia Rai có
lịch sử hàng ngàn năm
Dựa vào việc các nhà khảo cổ tìm thấy
rất nhiều Đàn Đá có thang 5 âm Gia Rai
trong vùng đất người Gia Rai sinh sống,
căn cứ vào các nhạc cụ bằng kim loại như
cồng chiêng và lời hát trong trường ca Sử
thi cùng với các nguồn sử liệu có liên

quan… Chúng tôi có thể khẳng định rằng
Âm nhạc tộc người Gia Rai đã tồn tại cách
đây hàng ngàn năm.
Dựa trên thang 5 âm Gia Rai, cách
dùng thang 5 âm này trong lịch sử và hiện
nay; dựa trên các bài dân ca và trường ca
Gia-rai còn lưu giữ, cách biểu diễn các

nhạc cụ của các nhạc công và phong cách
sáng tác của các nhạc sĩ Gia Rai... Căn cứ
vào chuyên môn Âm nhạc chúng tôi khẳng
định tộc người Gia Rai có một nền Âm
nhạc của riêng mình.
Người Gia Rai đã chế tác và sử dụng
các loại nhạc cụ sau :
- Đàn Đá: Có thể nói Đàn Đá là nhạc
cụ lâu đời nhất mà các nhà khảo cổ học tìm
thấy ở Việt Nam. Nó có cách đây trên năm
ngàn năm. Trong địa bàn cư trú của người
Gia Rai, các nhà khảo cổ cũng tìm thấy
Đàn Đá có cách đây hàng ngàn năm được
chế tác theo thang 5 âm Gia Rai. Hiện nay
vẫn còn nhiều nhạc công Gia Rai biểu diễn
Đàn Đá.
- Nhạc cụ gõ, vỗ, thổi hơi bằng tre trúc
Gia Rai giống với các tộc người Tây
Nguyên khác, nhạc cụ gõ, vỗ, thổi hơi bằng
tre trúc phát triển rất mạnh như: T’rưng,
T’rưng một ống tre (cái nhạc), Đinh Đong,
Krông-pút, đàn Nước, Sáo và Tiêu.

- Nhạc cụ dây: Nhạc cụ dây gồm có
T’ni (Tinh ninh) và K’ni (Bro mâm). T’ni
có nhiều dây được mắc trên ống tre nên có
thể tạo ra hòa âm và âm thanh rất sáng, vui
nhộn. K’ni có một dây, nhạc công biểu
diễn bằng cách dùng vĩ kéo. Điều đặc biệt
là K’ni có thêm một sợi dây được nối từ
cuối cây đàn tới miệng nhạc công. Khi biểu
diễn nhạc công dùng răng cắn sợi dây này
và môi của họ thay đổi làm cho tiếng đàn
thay đổi đôi lúc nghe rất giống tiếng người
nên còn được gọi là Đàn Môi.
- Cồng và chiêng: Mặt lưng của cồng
có núm còn mặt lưng của của chiêng thì
phẳng. Cồng, chiêng Gia Rai ngoài những
nét tương đồng với cồng, chiêng của các
tộc người sống ở Tây Nguyên, nó còn có
nhiều nét khác biệt như cách chế tác, hình
dáng, và đặc biệt là cách biểu diễn.
Các bài trường ca, dân ca và hát ru của
tộc người Gia Rai rất nhiều và phong phú:
62


- Các trường ca gồm trường ca sử thi
và trường ca dân gian:
+ Trường ca sử thi như Đam San, Xinh
Nhã, Đăm Ri là những bài ca rất dài có thể
hát một vài đêm mới hết (6;314). Nó kể về
cội nguồn của người Gia Rai hoặc lai lịch

của một vấn đề về phong tục, xã hội.
+ Trường ca dân gian cũng là những
bài ca dài, hát để kể chuyện dân gian, kể
chuyện về các vị thần, những điều răn dạy
về luân thường đạo lý…
- Dân ca của tộc người Gia Rai rất
phong phú, nội dung các bài dân ca thường
nói về thiên nhiên, con người, tình yêu,
muôn thú, cây cỏ hoa lá…
- Các bài hát ru Gia Rai cũng giống
như hát ru Việt Nam, những bài hát này
dùng để ru cho con ngủ nhưng hát ru Gia
Rai còn một loại hát ru rất đặc biệt là hát ru
trên nương rẫy khi người mẹ vừa địu con
vừa đi nương.
Các điệu múa (blơi, xoang) và các lễ
hội đâm trâu
- Các điệu múa của người Gia Rai
thường mô phỏng lại các động tác chiến
tranh giữa các tộc người xa xưa, thường múa
trên nền nhạc đệm của đàn T’rưng (4;415).
- Lễ hội đâm trâu của người Gia Rai
gắn liền với các sự kiện ăn mừng như
mừng lúa mới (bong bâc asang prao),
mừng nhà Rông (bong bâc prông), ăn
mừng lúa mới hoặc được mùa (bong bâc
hơk kơ dok hơmao pơdaihlô) (3;249).

trúc để chế tạo và sử dụng nhạc cụ làm
bằng tre trúc.

- Đàn Đá: Trong lịch sử, các tộc người
sống ở Việt Nam sử dụng đàn đá rất nhiều.
Trên thế giới không có nhiều tộc người sử
dụng đàn đá.
- Cồng và chiêng: các tộc người sống
ở Việt Nam và nhiều tộc người trên thế
giới cũng có dùng cồng, chiêng.
Những nét riêng của âm nhạc tộc
người Gia Rai
- Thang 5 âm có bán cung (demi ton
diatonique): Các tộc người sinh sống ở Tây
Nguyên Việt Nam như Ê Đê, Bana, Xê
Đăng, Cơ Ho, M’nông, Gié Triêng … cũng
sử dụng thang 5 âm này, nhưng cách sử
dụng thang âm của các tộc người này
không giống với cách sử dụng thang âm
của tộc người Gia Rai.
Người Gia Rai thường dùng thang 5
âm với các quãng đi liền nhau liên tục như:
2 thứ, 2 thứ, 2 thứ, 3 Trưởng, 1 Đúng/, 2
Trưởng, 2 Trưởng, 2 thứ, 1 Đúng/, 3
Trưởng, 5 Đúng/, 5 Đúng/, 2 thứ... Ví dụ:
Đố si đố si sol sol/ sol fa sol fa mi mi/ mi đô
sòl/ đô sòl/ đô sì đô… Giai điệu thường đổ
từ cao xuống thấp như thác nước sau đó lại
từ từ đi lên như người đang leo lên núi…
- K’ni (Bro mâm) là nhạc cụ độc đáo
của tộc người Gia Rai từ cách chế tạo đến
cách biểu diễn.
1.3. Những đặc trưng nổi bật của

âm nhạc tộc người Gia Rai
- Giai điệu dùng trong trường ca Sử
thi và Dân gian thay đổi liên tục. Điệu thức
thay đổi rất tài tình tạo thành sự luân
chuyển trong âm nhạc nên không làm cho
người nghe nhàm chán.
- Cồng, chiêng Gia Rai có nét đặc
trưng từ hình dáng, chế tác đến cách thức
biểu diễn. Mặt cồng, chiêng có đường kính
lớn hơn, nhiều chiếc có đường kính tới
90cm nên có âm thanh rất trầm ấm (5;582).

1.2. Những nét tương đồng và riêng
biệt của âm nhạc tộc người Gia Rai với
âm nhạc các tộc người ở Việt Nam và
trên thế giới:
- Thang âm: các tộc người sống ở Việt
Nam và rất nhiều tộc người trên thế giới
cũng có sử dụng thang 5 âm.
- Nhạc cụ làm bằng tre trúc: các tộc
người sống ở Việt Nam và nhiều tộc người
sống ở những vùng có tre trúc đều dùng tre
63


Tai cồng, chiêng dài hơn để tạo âm thanh
ngân vang. Núm cồng to và có hình nửa
khối tròn. Nhạc công Gia Rai thường thích
tạo âm thanh cồng ngân dài và âm thanh
chiêng ngắn, tạo tiết tấu dồn dập, sôi động.

Theo nhà dân tộc học Jacques Dournes
thì người Gia Rai có 5 dàn chiêng (cing):
+ Cing Arap: gồm 8 chiêng và 5 cồng,
dùng vào việc tang ma.
+ Cing to nah hay cing monyum: gồm
9 chiêng, dùng khi uống rượu.
+ Cing trum: gồm 3 cồng có người
khiêng cùng đánh với một trống đeo vào
cổ, dùng khi có đám rước.
+ Cing kom giống như cing trum,
dùng để rước thần lửa.
+ Cing juar: gồm 3 cồng, 5 chiêng
dùng để đón chiến sĩ thắng trận trở về. Dàn
cing juar tấu với một trống, người đánh
trống cũng là người chỉ huy (11;218-221).
1.4. Âm nhạc tộc người Gia Rai là
vốn quý của Việt Nam và thế giới
Âm nhạc tộc người Gia Rai đang mai
một và có nguy cơ thất truyền. Tốc độ đô
thị hóa và công nghiệp hóa đang xóa dần
buôn làng của người Gia Rai. Thực tế cho
thấy khi buôn làng không còn và khi người
dân Gia Rai phải đi làm trong các nhà máy,
xí nghiệp thì các hoạt động âm nhạc Gia
Rai thưa thớt dần. Các buổi đàn hát múa
Gia Rai có hồn Gia Rai khi diễn ra trong
sân của buôn làng (plơi), nhà Rông Gia Rai
chứ không thể diễn ra trong phố thị!
Hiện nay, nhiều buôn làng Gia Rai ở
Tây Nguyên đã không còn người biết sử

dụng nhạc cụ Gia Rai cũng như hát được
dân ca Gia Rai ! Nhiều thanh thiếu niên Gia
Rai không biết sử dụng các nhạc cụ dân tộc
Gia Rai nhưng biết sử dụng các nhạc cụ Tây
phương như Organ, Guitar…(7;13).
Ngày hôm nay, chúng ta phải thừa
nhận rằng nền văn hóa của bất cứ tộc người
nào cũng đều có giá trị và phải trân trọng.

Âm nhạc tộc người Gia Rai chắc chắn cũng
là vốn quý của đất nước Việt Nam nói
riêng và thế giới nói chung nên Âm nhạc
tộc người Gia Rai phải được gìn giữ và
phát triển.
2. Lưu giữ âm nhạc Gia Rai
Hiện nay có rất ít văn bản ghi chép bài
bản khí nhạc và thanh nhạc của nền Âm
nhạc tộc người Gia Rai. Hầu hết những văn
bản này đều ghi theo phương pháp ghi
chép của âm nhạc Tây phương. Đã có một
số băng dĩa ghi âm ghi hình các bài bản
Âm nhạc Gia Rai do các nhạc công và ca sĩ
Gia Rai biểu diễn.
Tất cả những tài liệu trên không đi
theo một chương trình lưu giữ nào cả.
Muốn bảo tồn âm nhạc Gia Rai thì phải có
một chương trình tầm cỡ quốc gia để lưu
giữ theo hệ thống và phương pháp.

2.1. Lưu giữ bằng cách ghi âm

ghi hình
Đây là phương pháp tốt nhất và không
mất nhiều thời gian. Phương pháp này còn
giúp cho việc truyền thông được thuận lợi.
Cần tiến hành ngay việc ghi âm, ghi hình
cách chế tác và biểu diễn các nhạc cụ của
tộc người Gia Rai; các bài bản dân ca,
trường ca do các ca sĩ Gia Rai biểu diễn
cũng như các điệu múa (B’lơi, Xoang) Gia
Rai. Năm 2000, Viện âm nhạc Việt Nam
đã thực hiện được CD về cách chế tác và
biểu diễn 5 loại nhạc cụ do nghệ sĩ Gia Rai
là R’Chăm Tih sống ở làng Plei Dró, thành
phố Pleiku trình bày.

2.2. Lưu giữ bằng cách ghi chép
văn bản
Người Gia Rai có cách ghi chép nhạc
bằng chữ viết của họ kết hợp với các ký
hiệu riêng nhưng không thống nhất và ít
người dùng. Trong tình hình hiện nay, số
nhạc công và ca sĩ Gia Rai đã mất dần
cũng như đã lớn tuổi thì cách phải dùng là
ghi chép nhạc Gia Rai theo phương pháp
64


Tây phương (portée) để ghi lại các bài bản
về khí nhạc và thanh nhạc đang còn lưu
truyền trong các buôn làng Gia Rai.

3. Truyền dạy âm nhạc Gia Rai
Cần phải dạy Âm nhạc Gia Rai cho
người Gia Rai vì âm nhạc Gia Rai là nghệ
thuật của người Gia Rai. Một sự kiện đã
xảy ra tại Plei ku khi nhà nước Việt Nam
muốn giữ nét văn hóa nhà Rông của tộc
người Gia Rai đã cấp kinh phí để xây một
nhà Rông bằng bê tông cốt thép ở làng Plei
Choet (cách thành phố Plei ku 9km về phía
Đông, trên trục đường 19 đi Quy Nhơn) ?!
Chính người dân Gia Rai trong làng đã
không chịu được nên cố gắng tự đi tìm
kinh phí và bỏ công sức của chính họ để
làm một nhà Rông theo truyền thống bằng
gỗ, tre, lá ở bên cạnh.
Phổ biến âm nhạc Gia Rai cho cộng
đồng Gia Rai bằng nhiều cách như hỗ trợ
kinh phí hoặc giúp tổ chức các hoạt động
âm nhạc trong các buôn làng, dạy nhạc cho
người lớn và nhất là cho thiếu nhi. Hỗ trợ
kinh tế cho các nhạc công, nhạc sĩ và ca sĩ
Gia Rai để họ có điều kiện để chuyên chú
vào Âm nhạc.
Dạy Âm nhạc Gia Rai cho học sinh
Gia Rai
Hiện nay chương trình môn âm nhạc
trong nhà trường phổ thông Việt Nam thì ở
Tiểu học, lớp 2 có một bài hát là dân ca
Gia Rai. Đây là niềm tự hào của tộc người
Gia Rai vì có rất ít bài dân ca trong toàn bộ

các bài hát từ lớp 1 đến lớp 9 vậy mà lại có
một bài dân ca Gia Rai.
Giáo dục phổ thông Việt Nam thống
nhất trong toàn quốc vì vậy các bộ môn nói
chung và âm nhạc nói riêng đều giống
nhau. Với chính sách dân tộc (tộc người)
của Việt Nam hiện nay thì việc giảng dạy
Ngày nhận bài: 13/11/2015

văn hóa nói chung và Âm nhạc của các tộc
người nói riêng cho học sinh các tộc người
là cấp thiết. Chính vì vậy, trong các trường
học của học sinh Gia Rai ngoài việc dạy
chữ và ngôn ngữ Gia Rai còn phải dạy âm
nhạc Gia Rai.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Henri Maitre (2008), Rừng người Thượng,
Lưu Đình Tuân dịch, Nxb Tri Thức.

2.

Nguyễn Văn Huy (1997), Bức tranh văn hóa
các dân tộc, Nxb Giáo dục.

3.

Đặng Văn Lung, Nguyễn Sông Thao, Hoàng
Văn Trụ (1997), Phong tục tập quán các dân

tộc Việt Nam, Nxb Văn hóa Dân tộc Hà Nội.

4.

Nhiều tác giả (2013), Văn hóa các dân tộc
Việt Nam, Nxb Văn hóa-Thông tin.

5.

Nhiều tác giả (2004), Vùng văn hóa cồng
chiêng Tây Nguyên, Nxb Viện Văn hóa
Thông tin Hà Nội.

6.

Trần Quang Phúc (2013), Việt Nam sắc màu
văn hóa 54 dân tộc anh em, Nxb Đồng Nai.

7.

Đào Huy Quyền (1993), Nhạc khí dân tộc ở
Gia Lai, Nxb Giáo dục.

8.

Thông tấn xã Việt Nam (2006), Việt Nam hình
ảnh cộng đồng 54 dân tộc, Nxb Thông Tấn.

9.


Đặng Nghiêm Vạn (2003), Cộng đồng các
quốc gia, dân tộc Việt Nam, Nxb Đại học
Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.

10. Jacques Dournes (1977), Potao, une théorie
du pouvoir chez les Jorai sud Indochinois,
Paris, Flammarion.
11. Jacques Dournes (1965), La musique chez les
Jorai, Objets et mondes, Tome V, Fasc 4,
Paris, Musée de l’homme.

Biên tập xong: 15/02/2016

65

Duyệt đăng: 20/02/2016