TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN
SAIGON UNIVERSITY
TẠP CHÍ KHOA HỌC
SCIENTIFIC JOURNAL
ĐẠI HỌC SÀI GÒN
OF SAIGON UNIVERSITY
Số 69 (03/2020)
No. 69 (03/2020)
Email: ; Website: />
BẢN SẮC DÂN TỘC QUA CÁC TIẾT MỤC THANH NHẠC
TRONG OPERA VIỆT NAM
National identity through vocal performance in Vietnamese operas
ThS. Nguyễn Khánh Trang
Nhạc viện TP.HCM
TÓM TẮT
Trong lịch sử, âm nhạc Việt Nam đã trải qua nhiều lần giao thoa tiếp biến với âm nhạc các dân tộc khác
trên thế giới. Điều đó làm cho âm nhạc Việt Nam càng trở nên phong phú đa dạng hơn. Nhạc sĩ trong
sáng tác và nghệ sĩ trong biểu diễn luôn có ý thức dân tộc, thể hiện tinh thần độc lập dân tộc trong sáng
tạo nghệ thuật. Họ đã tiếp thu, chọn lọc những yếu tố tích cực của âm nhạc phương Tây mà vẫn giữ
được bản sắc dân tộc của người Việt. Đặc biệt, các nhạc sĩ Việt Nam đã tạo nên một loại hình
nghệ thuật tổng hợp, đồ sộ, mang tính “đại diện” cho thể loại sân khấu “dân tộc và hiện đại”, đó là opera
Việt Nam.
Từ khoá: bản sắc dân tộc, giọng nữ cao, opera Việt Nam, văn hoá
ABSTRACT
Historically, Vietnamese music has experienced many intercourse with other peoples’ music around the
world, which makes Vietnamese music more and more diverse. Music composers and performers in
Vietnam are always aware of national identity, expressing the spirit of national independence in artistic
creation. They have absorbed and selected the positive elements of Western music while retaining
the Vietnamese national identity. In particular, Vietnamese musicians have created a massive,
“representative” art form for the “national and modern” theater genre, which is Vietnamese opera.
Keywords: national identity, soprano, Vietnamese opera, culture

1. Đặt vấn đề
Lịch sử âm nhạc Việt Nam đã trải qua
nhiều lần giao lưu, tiếp xúc với âm nhạc
các dân tộc khác trên thế giới mà cụ thể là
qua ba lần giao thoa tiếp biến âm nhạc.
Theo tác giả Nguyễn Thị Nhung: “(...) Sự
tiếp biến giao thoa với âm nhạc phương
Tây diễn ra ở diện rộng hơn và được coi là
cuộc tiếp biến lần thứ ba...” (Nguyễn Thị
Nhung, 1991, tr.12). Trong quá trình giao
lưu tiếp xúc với âm nhạc nước ngoài, âm
nhạc Việt Nam càng trở nên phong phú đa
dạng hơn. Những nhạc sĩ Việt Nam khi có
điều kiện học hỏi, tiếp thu cái hay cái đẹp
Email:

117

về văn hóa, nghệ thuật, tinh hoa âm nhạc
thế giới cả phương Đông lẫn phương Tây,
họ vẫn luôn ý thức gìn giữ bản sắc văn hoá,
nghệ thuật, âm nhạc của dân tộc Việt Nam.
Họ đã góp phần làm giàu thêm cho nền âm
nhạc của nước nhà, tiên tiến mà vẫn đậm đà
bản sắc dân tộc, khi viết nên những vở
opera Việt Nam, khẳng định và tôn vinh vẻ
đẹp của đất nước, con người, dân tộc Việt
Nam bằng ngôn ngữ âm nhạc.
Trong các vở opera Việt Nam, yếu tố

dân tộc được thể hiện rõ nét qua: âm sắc
nhạc cụ trong dàn nhạc, nội dung lời ca, chất
liệu âm nhạc.v.v. Trong bài viết này, chúng


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY

No. 69 (03/2020)

tôi sẽ trình bày yếu tố dân tộc qua một số
tiết mục thanh nhạc trong opera Việt Nam.
2. Chất liệu âm nhạc dân tộc qua
một số tiết mục thanh nhạc trong opera
Việt Nam
Chất liệu âm nhạc là những “yếu tố
ban đầu gợi nên những cảm xúc âm nhạc”
(Đào Trọng Minh, 2000, tr. 28). Chất liệu
âm nhạc dân tộc có thể là những làn điệu
dân ca, dân nhạc, những tiết tấu quen thuộc
trong thực tế cuộc sống, thậm chí là những
ấn tượng, cảm xúc trong các tác phẩm văn
chương, thi ca, hội hoạ... thể hiện tâm hồn,
văn hoá dân tộc.
Trong nền “âm nhạc mới” Việt Nam,
chất liệu âm nhạc dân tộc đã được hầu hết
các nhạc sĩ Việt Nam sử dụng, thể hiện
trong các tác phẩm của họ. Đặc điểm âm
nhạc dân tộc ấy cũng được thể hiện khá sâu
sắc, rõ nét trong các vở opera Việt Nam
thông qua các tiết mục viết cho thanh nhạc,

dàn nhạc, hợp xướng, mở màn
Ví dụ 1: Trích đoạn số 11 màn 1 vở Cô Sao

118

(ouverture).v.v. Tuy nhiên, mức độ sử
dụng các chất liệu âm nhạc dân tộc trong
các tiết mục viết cho các vai diễn giọng nữ
cao (soprano) cũng có những đặc điểm
khác nhau, độ “đậm nhạt” khác nhau, vừa
cụ thể vừa mang tính khái quát. Có những
tiết mục các nhạc sĩ đã sử dụng gần như
nguyên vẹn giai điệu âm nhạc dân tộc và
có những tiết mục chỉ sử dụng thang âm,
cấu trúc quãng, motif... của âm nhạc các
dân tộc Việt Nam.
2.1 Những tiết mục sử dụng nguyên
vẹn giai điệu âm nhạc dân gian các dân tộc
Trong vở opera Cô Sao của Nhạc sĩ
Đỗ Nhuận, mang đậm âm hưởng dân gian
rừng núi phía Bắc, giai điệu âm nhạc dân
tộc rõ nét nhất là những điệu múa hát đậm
màu sắc của dân tộc Thái như Xòe hoa hay
bài Inh lả ơi - dân ca Thái vùng Tây Bắc
(tiết mục 29 màn 3). Nhạc sĩ Đỗ Nhuận đã
sử dụng nguyên vẹn giai điệu bài Xoè hoa
chỉ thay đổi lời hát.


NGUYỄN KHÁNH TRANG


TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Trong vở Nguyễn Trãi ở Đông Quan,
Bài hát của cô Trúc (tiết mục số 3 màn 1)
có cấu trúc một đoạn đơn, ngay từ những ô
nhịp đầu tiên là giai điệu bài dân ca quan
họ Bắc Ninh Cây trúc xinh với tính chất dí

dỏm, duyên dáng, ý nhị. Nhân vật Cô Trúc
cũng là hình ảnh của người con gái tài sắc
(Nguyễn Thị Lộ) mà Nguyễn Trãi đem
lòng yêu thương.
Ví dụ 2: Trích bài dân ca Cây trúc xinh

Ví dụ 3: Bài hát của cô Trúc, tiết mục số 3 màn 1

Hay aria của Đào Xuân, đoạn đầu của
tác phẩm được viết ở giọng d-moll. Đây là
một aria rất đặc sắc, pha trộn và sử dụng
nhiều chất liệu trong âm nhạc cổ truyền
như: dân ca Nam Bộ, dân ca Bắc Bộ, Ca
Trù, hát đối đáp.v.v. Giai điệu man mác
buồn, nhiều chỗ nhịp chẻ (đảo phách), tốc
độ chậm rãi, lời ca theo thể thơ dân gian

Việt Nam (song thất lục bát), đậm chất Oán
trong dân ca Nam Bộ.
Đoạn tiếp theo thì kết ở G-Dur, mang
âm hưởng dân ca Nam Bộ, gần như trọn

vẹn giai điệu bài dân ca Lý lu là, sử dụng
thể thơ lục bát.
Ví dụ 4: Tiết mục số 6 màn 1 trích
opera Nguyễn Trãi ở Đông Quan.
119


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY

No. 69 (03/2020)

Trong aria Chờ mong, tiết mục số
14 màn 1 vở Bên bờ K'rông Pa của Nhạc
sĩ Nhật Lai, chất liệu âm nhạc dân tộc

mang đậm chất Tây Nguyên giai điệu
của cả bài Bến nước - dân ca Giarai
rõ nét.

Ví dụ 5: Aria Chờ mong, tiết mục số 14 màn 1.

Trong aria này, chủ đề đoạn a được viết ở G-dur, với giai điệu của bài dân ca Gia Rai
Bến nước.

120


NGUYỄN KHÁNH TRANG

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN


Ví dụ 6: Dân ca Gia Rai - Bến nước

Có thể thấy, không ít những giai điệu
âm nhạc dân tộc đã đi vào tiềm thức của
nhiều thế hệ người Việt Nam. Khi giai điệu
dân tộc vang lên trong các tác phẩm âm
nhạc không lời hay trong các thể loại âm
nhạc đỉnh cao như opera, không chỉ làm cho
tác phẩm thể hiện rõ nét đặc điểm âm nhạc
Việt mà còn góp phần đem âm nhạc kinh
viện đến với mọi người dân một cách nhẹ
nhàng, dễ dàng và tạo ấn tượng sâu đậm.
2.2. Những tiết mục sử dụng chất
liệu âm nhạc dân tộc

Bên cạnh những tiết mục sử dụng
nguyên vẹn giai điệu âm nhạc dân tộc, còn
có nhiều tiết mục được các nhạc sĩ sử dụng
chất liệu âm nhạc dân tộc, cụ thể như:
Trong vở opera Bông sen của hai
nhạc sĩ Hoàng Việt - Lưu Hữu Phước,
yếu tố dân tộc được thể hiện rõ nét và
xuyên suốt cả tác phẩm bằng âm hưởng
dân ca Nam bộ. Lời hát trong tiết mục do
nhân vật em gái thể hiện được lấy từ bài
ca dao quen thuộc Trong đầm gì đẹp
bằng sen.

Ví dụ 7: Tiết mục số 2 màn 1 trích opera Bông sen


Hay trong vở Người giữ cồn của Nhạc sĩ
Ca Lê Thuần, âm nhạc thấm đẫm chất Nam Bộ

với nét buồn man mác, xa xôi của điệu Nam
trong phần hò của cô gái ở phần đầu tác phẩm.

121


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY

No. 69 (03/2020)

Ví dụ 8: Tiết mục mở đầu trong opera Người giữ cồn

Ví dụ 9: Thang âm được sử dụng trong phần mở đầu

(Rung ở nốt thứ 3 - nốt Fa, thỉnh
thoảng có rung ở nốt 1 - nốt Đồ)
Trong opera Lá đỏ của Nhạc sĩ Đỗ
Hồng Quân, âm hưởng của những điệu hò
lao động được bắt gặp qua câu hò khoan dô
khoan, ớ huầy dô khỏe khoắn, lạc quan,

luân phiên với những câu hát mở đường
làm sống dậy bầu không khí xướng - xô
trong hò sông Mã của xứ Thanh - quê
hương của tám liệt sĩ (ví dụ 10). Hay vẻ
mộc mạc, mặn mà của Ví giặm Nghệ Tĩnh

(ví dụ11).

Ví dụ 10: Tiết mục số 9 hồi 1, cảnh 1 trong opera Lá đỏ

122


NGUYỄN KHÁNH TRANG

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Ví dụ 11: Sơn đón các cô thanh niên xung phong - Tiết mục số 5 hồi 1 cảnh 1.

Ví dụ 12: tiết mục số 41 cảnh 6, tác giả
đã rất tài tình khi diễn đạt sự phục hồn cho
tám cô gái đã hy sinh ở trong hang (hang

Tám Cô) với lời cầu kinh Nam mô A-DiĐà Phật bằng giọng nữ cao tụng kinh lặp
đi lặp lại trên nền nhạc dài 24 ô nhịp.

Đặc biệt, khi xem opera Lá đỏ, người
xem cảm nhận được ở vở diễn vừa có màu
sắc dân tộc, lại vừa có tính nghệ thuật hiện
đại. Không những trong kịch bản âm nhạc
mà cả trong kịch bản văn học cũng vậy.
Trong quá trình viết kịch bản, nhà biên
kịch Nguyễn Thị Hồng Ngát đã đưa vào
những yếu tố đặc trưng của Chèo, loại hình
nghệ thuật truyền thống của Việt Nam. Bà
đã phân tích: Kịch hát dân tộc dạy về tính

ước lệ, cách điệu, hoá thân. Sân khấu ước
lệ cho phép để các chị thanh niên xung
phong khi hy sinh hoá thân thành hình
tượng vừa thực vừa hư, vừa mang yếu

nghĩa nhân sinh rất lớn, đó là các chị được
bất tử. Và nhân vật thần núi cũng là một sự
sáng tạo của tôi. Tôi muốn biến dãy
Trường Sơn không chỉ xuất hiện trong
ngôn ngữ thoại của các nhân vật mà rõ
ràng phải là nhân vật. Tôi biến ông thần ấy
thành một người dẫn truyện. Giống như
trong các vở Chèo cũng có người dẫn
truyện, ước lệ của sân khấu dân tộc. Tuy
hơi cổ tích một chút, huyền thoại một chút
nhưng hoàn toàn hợp lý…(*)
3. Kết luận
Yếu tố dân tộc trong âm nhạc Việt
Nam luôn có sức sống mãnh liệt bởi nó
123


SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY

No. 69 (03/2020)

nằm trong tâm thức, bản năng, suy nghĩ và
sáng tạo của người nhạc sĩ. Từ lời ru ầu ơ
của mẹ, câu ca dao, điệu lý, câu hò... đến
những nét sinh hoạt trong cuộc sống lao

động hàng ngày đến những phong tục tập
quán của 54 dân tộc Việt Nam trải dài trên
khắp đất nước đều được âm nhạc khắc họa
rõ nét. Thông qua các tiết mục thanh nhạc
trong opera Việt Nam, chúng ta thấy các
nhạc sĩ đã vận dụng tài tình những giai điệu
dân ca, những làn điệu trong âm nhạc
truyền thống, những âm điệu trong hệ thống
thang năm âm của dân tộc... tạo nên một
loại hình nghệ thuật tổng hợp, đồ sộ, mang
tính “đại diện” cho thể loại sân khấu “dân

tộc và hiện đại”. Các nhạc sĩ Việt Nam đã
tạo nên sự khác biệt so với hình mẫu chung
của opera cổ điển thế giới bằng cách mang
vào tác phẩm những nét đặc trưng tính dân
tộc. Tất cả các yếu tố âm nhạc dân tộc đã
được nâng lên mang tính bác học, hòa
quyện với nhau để tạo thành những vở diễn
đạt hiệu quả sân khấu và thông qua vở diễn
người xem cảm nhận được màu sắc dân tộc,
tính nghệ thuật cao. Bản sắc dân tộc thông
qua các tiết mục thanh nhạc thể hiện được
phần nào dung mạo của nghệ thuật opera
Việt Nam bước đầu khá vững chãi, tiếp thu
được những giá trị văn hóa thế giới - phát
huy được vốn âm nhạc dân tộc.

Chú thích:
(*): Trích phỏng vấn tác giả.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nguyễn Thị Mỹ Liêm. (2002). Âm nhạc dân tộc học - Phương pháp biện chứng trong
nghiên cứu những truyền thống âm nhạc ngoài nền âm nhạc cổ điển châu Âu. Tạp chí
Thông báo Khoa học, Viện Âm Nhạc, số 7.
Nguyễn thị Tố Mai. (2012). Opera trong sự phát triển nền âm nhạc chuyên nghiệp Việt
Nam, luận án tiến sĩ, Học viện Âm nhạc Hà Nội.
Đào trọng Minh. (2000). Phân tích tác phẩm âm nhạc, tập 1, NXB Trẻ.
Tô Ngọc Thanh (chủ tịch hội đồng biên tập). (2003). Hợp tuyển tài liệu nghiên cứu – lý
luận - phê bình âm nhạc Việt Nam thế kỷ XX, tập 1-5, Viện Âm nhạc, Hà Nội.
* Một số DVD, kịch bản, tổng phổ của các vở opera như:
Người giữ Cồn của nhạc sĩ Ca Lê Thuần.
Cô Sao của nhạc sĩ Đỗ Nhuận.
Người tạc tượng của nhạc sĩ Đỗ Nhuận
Nguyễn Trãi ở Đông Quan của nhạc sĩ Đỗ Nhuận
Bên bờ K'rông Pa của nhạc sĩ Nhật Lai
Bông Sen của nhạc sĩ Hoàng Việt
Tình yêu của em của nhạc sĩ Nguyễn Đình Tấn
Lá đỏ của nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân.
Ngày nhận bài: 23/5/2019

Biên tập xong: 15/3/2020
124

Duyệt đăng: 20/3/2020