Hồ Chí Minh - sự tiếp biến văn hóa
Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, một phần văn hoá Pháp tràn vào Việt Nam theo
gót chân của những kẻ đi xâm lược đội lốt chiều bài với những từ ngữ mỹ miều là
“sự khai hoá văn minh”. Trong thử thách của sự phát triển, cái linh đơn văn hoá
Việt Nam vẫn còn, nhưng có nguy cơ dần mất đi cái vẻ huyền diệu đắc dụng của
nó và có nguy cơ bị mai một, bị lai căng.
Văn hoá Pháp vào Việt Nam một cách xô bồ, có tốt và gây ra cũng không ít điều
xấu. Điều tốt thì đó là những công trình mà Pháp dựng nên trên đất Việt Nam để
phục vụ cho sự cai trị. Đó là những nhà cửa, đường sá, cầu cống, là kỹ nghệ…Đó
là những trường học, tuy còn ít ỏi, nhưng là trường tây, theo văn hoá tây. Đó là
cuộc sống có phần văn minh của phương Tây mà đến đầu thế kỷ XX, các nhà trí
thức khai sáng của Việt Nam trong đó có Phan Châu Trinh, Lương Văn Can, v.v.
bắt đầu áp dụng và mở cuộc vận động duy tân khá lớn và thành công không nhỏ.
Chữ Hán được thay bằng quốc ngữ. Những cái đầu quấn tóc búi tó, những quần
ống sớ, guốc mộc…đã nhường chỗ khá nhiều cho tóc ngắn, cho bộ đồ Âu complê
thắt caravát, cho giầy đen, cho nhảy đầm, uống cà phê, hút thuốc lá thơm, cho lối
sống văn minh bài trừ mê tín dị đoan, v.v. Một văn hoá ngoại lai cuốn vào chốn
thuộc địa mà thuộc địa này vẫn đậm cốt cách phong kiến trong từng hang cùng
ngõ hẻm. Và đương nhiên nó cũng sinh ra nhiều cái xấu, bởi không thể khác được
do nó đi sau gót thực dân, mang theo cả những cặn bã ở “chính quốc” sang Việt
Nam, nó khuyếch đại và nhân lên và phổ vào những cái cổ hủ xưa của phong
kiến.
Hồ Chí Minh sống trong cái khung thời gian mà sự biến thiên về văn hoá của Việt
Nam có những giai đoạn mạnh mẽ nhất. Riêng về giáo dục thôi thì cũng thấy đầu
thế kỷ XX, Việt Nam có xen lẫn vào ba nền giáo dục: nền giáo dục Hán học đã lỗi
thời nhưng vẫn còn đất sống; nền giáo dục Tây học mang nặng lối thực dân nô
dịch, chỉ dành cho một số người; nền giáo dục quốc ngữ tuy còn èo ọt nhưng
đang lên. Ba nền giáo dục này giao thoa nhau. Ở trong con người Hồ Chí Minh, và
nhiều người khác cùng thời, có cả ba sắc thái biểu hiện của ba nền giáo dục ấy,
tuy mỗi người biểu hiện đậm nhạt khác nhau. Hồ Chí Minh đóng góp phần lớn vào
sự chuyển biến tích cực cho sự biến thiên đó của văn hoá Việt Nam.

Nếu đứng về địa lý mà xét thì Việt Nam là một quốc gia-dân tộc nằm trong luồng
giao lưu tự nhiên, ồ ạt về văn hoá của thế giới. Trong luồng giao lưu ấy, Việt Nam
là một quốc gia có đồng thời cả hai chiều thuận-nghịch trong quá trình biến đổi về
văn hoá.
Chiều thứ nhất
, chiều thuận, biểu hiện ở chỗ, Việt Nam là một quốc gia-dân tộc có
nhiều sự biến đổi khá nhanh chóng. Chẳng hạn, đó là quá trình thích ứng, tiếp thu
tương đối nhanh những mặt tốt của các luồng tư tưởng thế giới, đặc biệt là của
phương Đông, vào Việt Nam khá sớm. Khi vào Việt Nam, chúng được sàng lọc
một cách tự nhiên qua lăng kính của giới cầm quyền và của nhân dân. Chúng
được biến thiên qua cách nhìn của quan lại, của nhân dân trong cuộc sống. Điển
hình là Tống Nho vào Việt Nam thích ứng với nhà nước quân chủ trung ương tập
quyền mạnh của triều Lý, Trần, Lê. Đã sản sinh ra các nhà nho tiến bộ hẳn so với
chính thống. Còn đạo Phật khi vào Việt Nam cũng đã trầm qua cái tâm của cư dân
người Việt, vùng văn minh lúa nước, nó phát triển cực thịnh vào thời Lý, Trần.
Một quốc gia Đại Việt (tôi xin được gọi chung cho các triều đại phong kiến Việt
Nam) luôn được mở mang bờ cõi xuống phía nam, cương vực của nó đến cuối thế
kỷ XVIII về cơ bản được như hiện nay. Và văn hoá, theo chiều rộng của cương
vực, cũng do đấy mà được phong phú thêm, đa dạng thêm. Đất nước Việt Nam
đã bắt đầu chuyển dịch ý thức hệ đầu thế kỷ XX, trong đó có việc chuyển sang hệ
tư tưởng Mác – Lênin. Tôi muốn nhấn mạnh điều này là ở chỗ, Việt Nam là nước
thuộc địa, phong kiến, cho nên sự chuyển dịch này không dễ dàng, nó đòi hỏi
chuyển cả các thế hệ con người, khi các giai cấp, tầng lớp trong xã hội phân hoá
một cách chưa thực sự mạnh và khi nhà cầm quyền thực dân-phong kiến tìm mọi
cách ngăn cản.
Chiều thứ hai
, chiều nghịch, biểu hiện ở chỗ, Việt Nam là một quốc gia-dân tộc
trong lịch sử trung đại và cận-hiện đại ít có biến đổi hoặc biến đổi chậm so với
luồng chảy chung của trên thế giới. Chế độ phong kiến ngự trị hàng nghìn năm.
Nó như giấc ngủ dài. Phong kiến Trung Hoa đã ngủ quên lâu, nhưng phong kiến

Việt Nam còn ngủ kỹ hơn, mặc cho sự biến chuyển trên thế giới đã mạnh mẽ bắt
đầu từ thế kỷ XVI. Khi nước Pháp làm cuộc Đại Cách mạng tư sản nổi tiếng vào
năm 1789 phá ngục Bastille, tiến công vào dinh luỹ của chế độ phong kiến để mở
đường phát triển sau những đêm dài trung cổ thì ở Việt Nam, Quang Trung
Nguyễn Huệ của đất Tây Sơn mới đánh đổ quân xâm lược Thanh để xây đại
nghiệp. Mà đại nghiệp của quân Tây Sơn lại là vẫn tiếp nối một triều đại phong
kiến mới, chứ không phải là chế độ mới, một phương thức sản xuất mới. Chênh
nhau hàng thế kỷ. Việt Nam lúc này chưa chủ động hoặc chưa đủ điều kiện mở
cánh cửa ọp ẹp để đi ra thế giới hoặc là để thế giới đi vào Việt Nam.
Trong lúc Việt Nam đang guồng chân để tiến nhanh hơn thì thế giới đã bỏ khá xa
chúng ta. Nguy cơ Việt Nam bị tụt hậu xa hơn về phát triển kinh tế so với nhiều
nước trên thế giới và khu vực, nếu xét nguy cơ là cái điều có khả năng đến, thì nó
không còn là nguy cơ nữa mà là sự thực rồi. Khoa học và công nghệ thường là kỵ
với nền nông nghiệp phong kiến cổ truyền. Nông dân – nông nghiệp – nông thôn,
phương thức sản xuất châu Á…vẫn là nơi ít nhúc nhích nhất ở Việt Nam, nơi làm
ra cái ăn nhưng bi kịch chính là ở đó: xã hội phải dành cho nó lực lượng lao động
nhiều nhất nhưng có lúc vẫn cứ bị đói. Nhà cầm quyền (Triều Nguyễn) lại muốn
kìm hãm. Ông vua Tự Đức cầm quyền khá lâu ở Triều Nguyễn là ông vua hay chữ,
làm thơ, muốn yên phận nhưng nào có được như vậy, dẫn đến bạc nhược trước
“oai hùng” của chủ nghĩa tư bản Pháp, không tích cực tìm cách gỡ bí trong bang
giao, thử thách của cái mới thời cuộc. Những canh tân, những ý tưởng, những tờ
sớ nặng lòng đưa đất nước thoát ra khỏi thế bí, tiếp nhận luồng tư tưởng nhập
cuộc chơi với thế giới, tiếp nhận khoa học-kỹ thuật…đều bị chế độ phong kiến
chối bỏ. Tất cả mọi tinh lực canh tân bị chìm trong cái biển nông dân muôn năm
cũ.
Trong cả hai cái chiều hướng đó, Việt Nam bị nặng hơn cái chiều thứ hai. Nói thế
để thấy, không phải Việt Nam không nhúc nhích, mà vẫn đi lên, nhưng bước đi
nặng nề, chậm chạp, đầy do dự, dùng dằng, ngắc ngứ.
Đó là bức tranh giản lược cái thử thách văn hoá của dân tộc Việt Nam mà Hồ Chí
Minh sống. Và Hồ Chí Minh đi tìm con đường cứu nước, đưa đất nước Việt Nam

phát triển để “sánh vai với các cường quốc năm châu” (chữ mà Hồ Chí Minh hay
dùng) cũng là là làm cách mạng, mở đường cho văn hoá Việt Nam mới phát triển,
để rồi văn hoá đó soi đường cho quốc dân đi.
Sự tiếp biến văn hoá của Hồ Chí Minh biểu hiện bằng quá trình tiếp nhận tinh hoa
văn hoá dân tộc Việt Nam và tinh hoa văn hoá nhân loại; kết hợp văn hoá phương
Đông với văn hoá phương Tây để trở về với văn hoá dân tộc. Đó chính là hành
trình văn hoá Hồ Chí Minh.
Hồ Chí Minh tiếp nhận những gì là tinh túy của văn hoá dân tộc Việt Nam, trong
đó tinh túy nhất trong những cái tinh túy là
chủ nghĩa yêu nước
. Một mặt, những
giá trị văn hoá Việt Nam tự nhiên truyền chảy, thẩm thấu vào Hồ Chí Minh; mặt
khác Hồ Chí Minh chủ động, tích cực tiếp nhận nó. Các nhà nghiên cứu văn hoá
Việt Nam thường hay đề cập những giá trị của văn hoá Việt Nam, có những giá trị
mà ở nhiều nước trên thế giới cũng có chứ không riêng gì ở Việt Nam. Chẳng hạn,
yêu nước. Nhưng đây là chủ nghĩa yêu nước Việt Nam, nó có sắc thái riêng.
Chẳng hạn, lòng nhân ái. Nhưng đây là lòng nhân ái mang sắc thái của con người,
của cộng đồng người Việt Nam. Hồ Chí Minh được sinh ra từ nền văn hoá Việt
Nam, trong đó có tiếp nhận từ truyền thống văn hoá quê hương, gia đình, có mở
rộng tầm nhìn ra các vùng miền khác, đặc biệt là văn hoá kinh đô Huế và Sài Gòn
– Gia Định. Hồ Chí Minh không bó hẹp trong một địa bàn quốc gia-dân tộc mà còn
tự giác dấn thân vào môi trường quốc tế rộng lớn, tự mình bươn trải trong 30
năm sống ở ngoài nước.
Đất Nghệ Tĩnh, sông Lam núi Hồng, địa linh nhân kiệt, có luồng văn hoá đặc sắc
mà Hồ Chí Minh đã tắm gội từ ấu thơ, có giá trị lớn tới cơ sở của cái chất văn hoá
làm nên nhà văn hoá Hồ Chí Minh. Ở nơi ấy ra đi, tức là nói đến quê hương xứ sở,
nơi chôn rau cắt rốn, tôi thấy thật khó lý giải cho cái “bệ phóng” đó của sự thăng
tiến trong đời một con người. Với mảnh đất ấy, nguồn nước ấy, hai làng khác
nhau, cách nhau chỉ một con mương nhỏ, thì hai cộng đồng người đã có hai âm
ngữ rất khác nhau rồi. Lại nữa, tôi thấy ở Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu, Nghệ An) chẳng

hạn, một làng nổi tiếng trong cả nước về con người học hành, đỗ đạt, có không ít
danh nhân, thì hầu như chỉ những người nào sinh ra, có tuổi ấu thơ ở đó rồi ra
khỏi cái cống đá đầu làng để đi sinh sống, lập nghiệp nơi khác thì mới có cơ phát
triển, thành đạt. Còn không, nếu vẫn ở làng thì khó mà phát, tiến.
Hồ Chí Minh ở vùng Nam Đàn, Nghệ An, sinh ra ở đất “linh”, ở trong một
gia đình
văn hoá
. Một đơn vị văn hoá gia đình của Hồ Chí Minh trong cái vùng văn hoá này
đã hun đúc nên văn hoá Hồ Chí Minh. Có lẽ Hồ Chí Minh cũng đã tiếp thu một
cách nào đó cái bướng bỉnh, khí khái của cha mình, một nhân vật tôi cho cũng là
cái vết tích của ông đồ Nho xứ Nghệ. Cụ Nguyễn Sinh Sắc mạnh ở mặt thương
người, nhân ái, ở tính khảng khái, ở cái chí lớn, ở cái cách giáo dục cho con cái, ở
cái quan niệm thức thời của Cụ trong buổi giao thời văn hoá Đông-Tây, giữa cái
cổ và cái kim. Cụ là cái gạch nối của thời cuộc. Rồi Hồ Chí Minh đi tiếp cái gạch
nối ấy, lân sang cái hiện đại từ cái nền văn hoá cổ-trung-cận đại đầy biến động.
Hồ Chí Minh tiếp nhận cái tinh túy văn hoá điển hình người phụ nữ Việt Nam
chung thủy, đảm đang, hết lòng vì chồng con từ người mẹ thân yêu nhưng mất
sớm. Hồ Chí Minh là một thành viên hoà đồng với chị và anh của mình làm thành
cái đơn vị văn hoá gia đình đẹp đẽ của mình.
Từ trong đất nước, Hồ Chí Minh còn tiếp thu nền văn hoá Pháp và phương Tây
qua trang sách học đường. Và đã sớm có ý định đằm mình trong đó bằng cách
xuất dương với hai bàn tay và khối óc của mình, bằng lao động để kiếm sống, để
học trong đường đời. Hồ Chí Minh cũng được tiếp thu văn hoá phương Đông qua
Nho giáo, Phật giáo, Lão giáo. Hồ Chí Minh không phải là con số cộng các nền văn
hoá dân tộc và thế giới mà là có sự tổng hoà, đúc kết hình thành làm một để kiến
tạo tư chất nhà văn hoá. Hồ Chí Minh còn tiếp thu cái nhân lõi của lý luận Mác –
Lênin là chủ nghĩa nhân đạo, là sự dấn thân cho sự nghiệp cao cả nhất trong đời
mình với tư cách là sứ giả văn hoá của nhân loại:
đấu tranh giải phóng con người
.

Hồ Chí Minh có quan niệm rằng, nếu hiểu chủ nghĩa Mác – Lênin mà sống không
có tình có nghĩa thì sao hiểu được chủ nghĩa Mác – Lênin. Sắc thái văn hoá như
thế tuyệt nhiên không phải là một thứ lai căng, không phải thập cẩm, không phải
như thứ xalát trộn lẫn. Tôi nhớ mang máng ai đó, hình như là một học giả người
Đức, bà Mêlen thì phải, năm 1966 có nhận xét rằng, Hồ Chí Minh là hình ảnh hoàn
chỉnh của đạo Phật, lòng bác ái của Chúa, triết học của C. Mác, tinh thần cách
mạng của V. I. Lênin và tình cảm của một người chủ gia tộc. Tất cả đều hoà hợp
trong một dáng dấp rất tự nhiên. Còn Nêru của Ấn Độ thì nói: Được tiếp xúc với
Hồ Chí Minh, tôi như được gặp một mảng lịch sử của nhân loại.
Hồ Chí Minh còn là một chủ thể sáng tạo văn hoá, văn hoá theo nghĩa hẹp. Hồ Chí
Minh là một nghệ sĩ đích thực với tư cách là nhà thơ, viết văn, nhà phê bình văn
nghệ, v.v.
Hồ Chí Minh là một nhân tố quan trọng nhất và tác động mạnh mẽ nhất cho quá
trình giao lưu văn hoá giữa Việt Nam và thế giới của thế kỷ XX. Giao lưu văn hoá
là điều tất yếu, là quy luật vận động và phát triển của nhân loại. Nó là một quá
trình thường xuyên, diễn ra một cách tự nhiên, không phụ thuộc vào ý muốn chủ
quan của giới cầm quyền. Dù có đóng cửa, dù có bế quan toả cảng như thế nào đi
chăng nữa, nhưng quá trình giao lưu văn hoá vẫn cứ diễn ra, vấn đề là ở chỗ nó
diễn ra như thế nào mà thôi.
Quá trình giao lưu văn hoá là quá trình tiếp nhận những giá trị văn hoá tốt đẹp
của nhau, làm giàu thêm văn hoá của bản địa và từ đó mỗi một dân tộc có đóng
góp tích cực chung vào kho tàng văn hoá của nhân loại. Tình trạng đóng cửa của
triều đình nhà Nguyễn, thái độ cực đoan trong chính sách thực dân của Pháp ở
Việt Nam đã làm chậm quá trình giao lưu văn hoá của Việt Nam với thế giới. Ngay
cả phong trào duy tân (đổi mới), những cải cách, những làn gió mới thổi vào xã
hội Việt Nam đầu thế kỷ XX đã làm nên cuộc cách mạng thật sự trong đời sống
văn hoá của Việt Nam nhưng chính quyền phong kiến Việt Nam cũng không ưng.
Không ưng bởi vì những cải cách đó trên thực tế đã nã những viên đại bác vào
thành luỹ của chế độ phong kiến, làm xói mòn những giá trị của chế độ hiện
hành. Chính quyền thực dân Pháp lẽ ra phải ưng thuận và ủng hộ cho những cải

cách về văn hoá duy tân, phải ủng hộ cho quá trình vùng lên mạnh mẽ đầu thế kỷ
XX phong trào học chữ quốc ngữ, phong trào vận động đời sống mới, phong trào
chấn hưng thực nghiệp. Nhưng, chính quyền thực dân Pháp lại cũng không ưng,
vì những cải cách đó cổ vũ tinh thần yêu nước. Với con mắt cực đoan, bảo thủ
cho nên thực dân Pháp lo sợ các phong trào duy tân dẫn tới việc đấu tranh chống
lại ngay bản thân thực dân Pháp, tác động không tốt tới sự cai trị của chủ nghĩa
thực dân Pháp ở Việt Nam. Âm binh đã được triệu lên, và những âm binh này
quay lại tiến công trực diện vào chế độ thực dân-phong kiến. Thế cho nên mới
dẫn đến việc các yếu nhân của phong trào duy tân cũng bị thực dân Pháp đàn áp,
bắt bớ, cấm chỉ hoạt động. Chính đây là một trong những biểu hiện của sự bóp
nghẹt về văn hoá trong quá trình cai trị của thực dân Pháp ở Đông Dương.
Trong quá trình hoạt động cách mạng, Hồ Chí Minh luôn luôn chú trọng làm cho
đất nước Việt Nam tiếp thu có chọn lọc các giá trị văn hoá của các nền văn hoá
thế giới. Hồ Chí Minh không phải là con người theo chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi mà
là một con người có ý thức chủ động, tích cực tiếp nhận văn hoá của nước khác.
Hồ Chí Minh yêu mến văn hoá Pháp, yêu mến văn hoá Mỹ trong khi thực dân
Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược đất nước Việt Nam.
Quá trình tiếp nhận như vậy là quá trình làm giàu cho kho tàng văn hoá dân tộc.
Nhưng, ở Hồ Chí Minh, sự tiếp biến, giao lưu văn hoá có mấy điểm đáng lưu ý
nhất:
Một
: có thái độ chủ động, không được có tinh thần đóng cửa, bài ngoại; nói như
danh từ hiện đại thì là phải tích cực, chủ động hội nhập.
Hai
: trong giao lưu văn hoá, phải tiếp thu những điều tốt đẹp, không lai căng. Với
tinh thần đó, trong suốt chiều dài lịch sử, Việt Nam không mặc cảm tự ty mà chủ
động giao lưu và tự khẳng định bản sắc dân tộc mình. Hồ Chí Minh cho rằng, phải
mở rộng kiến thức của mình về văn hoá thế giới, nhưng cũng tránh nguy cơ
chúng ta trở thành những kẻ bắt chước; rằng, không thể lấy từ nghệ thuật của
dân tộc khác những mặt nào đó mà không chú ý chọn lọc; văn hoá của dân tộc

khác cần phải nghiên cứu toàn diện, chỉ có trong trường hợp đó mới có thể thu lại
nhiều hơn cho văn hoá của chính mình.
Nói chủ động tiếp thu văn hoá của nước khác là nói trong cái thế của Việt Nam
trong từng thời kỳ. Thường thì trên thế giới, người ta tổng kết có mấy con đường
giao lưu văn hoá: 1. Con đường thương mại, tức là con đường hợp tác, trao đổi
về làm ăn kinh tế (xưa gọi là con đường tơ lụa); 2. Con đường truyền giáo và tiếp
nhận tôn giáo (do vậy, có những tôn giáo mang tính phổ biến toàn cầu, tiêu biểu
nhất là ba tôn giáo lớn: Thiên chúa giáo, Phật giáo, Hồi giáo); 3. Con đường quan
hệ chủ động, bình đẳng giữa các quốc gia độc lập, có chủ quyền; 4. Con đường
chiến tranh xâm lược. Việt Nam không may, chủ yếu lại thông qua con đường thứ
tư này. Ngày nay, Việt Nam đang mạnh lên qua con đường thứ ba. Còn trước đây,
thực ra con đường thứ nhất, con đường thứ hai đều thông qua con đường thứ tư.
Do vậy, việc giao lưu văn hoá Việt Nam mới có những nét đặc biệt. Chính bản
thân Hồ Chí Minh là người thấu hiểu và muốn tăng cường giao lưu văn hoá qua
con đường thứ ba, tức là qua quan hệ chủ động, bình đẳng giữa các quốc gia độc
lập, có chủ quyền.
Trong giao lưu, một vấn đề tất yếu xẩy ra: giữ lại cái gì và tiếp nhận, tạo ra cái