Hát ghẹo
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (59.25 KB, 5 trang )
Hát ghẹo
Hát ghẹo là một hình thức hát giao duyên, đối đáp nam nữ phổ biến
khắp nơi, từ miền xuôi đến miền ngược mỗi khi xuân đến, khi mùa màng
bội thu, khi nông nhàn hay những đêm trǎng sáng.
Mỗi vùng có một cách hát ghẹo khác nhau: khác về cách hát, tổ
chức hát, giọng hát cũng như lề lối, phong tục hát. Sự khác nhau đó cũng
tuỳ theo sự giao lưu vǎn hoá và những yếu tố xã hội của từng địa phương.
Trong sự giao lưu đa sắc đó, hát ghẹo ở Phú Thọ mang trong mình một
nét riêng duyên dáng, dường như đất tổ nơi đây mới là chốn neo đậu và
thǎng hoa của loại hình nghệ thuật dân gian này
Hát ghẹo ở huyện Tam Nông (nay là Tam Thanh) và Thanh Sơn
cũng như hát xoan đã trở thành sản phẩm riêng của Phú Thọ. Nó mang
phong cách đậm đà màu sắc địa phương, phát triển liền mạch theo thời
gian. Cứ vậy, hát ghẹo Phú Thọ không bị lẫn với hát ghẹo ở bất cứ nơi
nào. Nguồn gốc hát ghẹo được gắn với câu chuyện dựng lại ngôi đình
làng Nam Cường thờ Xuân Nương công chúa.
Chuyện kể rằng ngôi đình làng thờ nữ tướng Xuân Nương bị cháy,
trai tráng Nam Cường cùng nhau lên rừng đại ngàn kiếm gỗ về dựng lại
đình. Đến địa phận xã Thục Luyện, mệt quá, trai tráng ngồi nghỉ chân, trai
gái Mường biết vậy liền đưa thịt rừng rượu thơm ra đãi. Lại cùng nhau lên
rừng ngả gỗ đóng bè cho trôi theo dòng sông xuôi về. Qua địa phận xã
Thục Luyện bè bị mắc cạn, đẩy mãi không qua, những cô gái Mường ở
thôn Hùng Nhĩ đi hái mǎng về bèn khuyên vừa đẩy bè vừa hát thì thần
thác mới hài lòng để cho bè xuôi. Quả thật, khi trai gái hai bên cùng nhau
đẩy và hát đối đáp với nhau thì bè nhích dần rồi chảy về xuôi. Thác thần
từ đó được gọi là thác "đôi ta", khúc hát đẩy bè trên được gọi là "hát ghẹo"
hay "ghẹo nước nghĩa" (nghĩa là hát giữa các thôn làng kết nghĩa với
nhau), "hát anh chị". Sở dĩ có tên "hát anh chị" vì hai bên hát đối đáp với
nhau sẽ gọi nhau là anh, là chị. Hát ghẹo ở Nam Cường trở nên nổi tiếng
và được gọi là hát ghẹo Nam Cường để phân biệt với hát ghẹo của các
vùng khác.
Các thôn làng hát ghẹo để giao lưu tình cảm cũng như nghệ thuật
hay còn ý nghĩa thiêng liêng là tế thần chứ không để mong cầu về vật chất
của nhau. Các làng kết nghĩa này trai gái gọi nhau là liền anh, liền cô hay
quan anh, quan cô. Trai gái những làng kết nghĩa thì không được lấy
nhau.
Ở Nam Cường người ta tổ chức hát ghẹo vào ngày khánh thành
đình làng - ngày mồng 9, mồng 10 và 11 tháng 9 âm lịch. Hai ngày đầu thì
tiến hành việc tế lễ, ngày hôm sau thì tổ chức hát ghẹo thành những nhóm
ở từng nhà dân. Vì thế mà hát ghẹo không phải là một loại hát tế lễ hay
dân ca tín ngưỡng hay "hát cửa đình", cũng không phải loại hình hát tự do
như hát trống quân, hát ví, hát đúm mà hoàn toàn chỉ là một kiểu sinh hoạt
vǎn hoá cộng đồng mang đậm tính dân gian, tự do. Các thôn kết nghĩa và
hát với nhau, nǎm nay thôn này làm chủ thì sang nǎm lại làm khách. Đội
khách bao giờ cũng chọn nam và đội chủ thì ngược lại chọn nữ. Nam
Cường tổ chức hát ghẹo vào tháng 9 âm lịch là chủ, đến lượt Thục Luyện,
Hùng Nhĩ hát ghẹo tổ chức vào tháng 3 âm lịch thì Nam Cường lại là
khách.
Để tổ chức ngày lễ hát ghẹo nước nghĩa thì trước ngày tế lễ hàng
nǎm khoảng một tháng, những vị chức sắc trong làng thường họp nhau lại
bàn bạc về việc tổ chức cúng tế cho phù hợp với khả nǎng kinh tế của
làng. Tùy theo nǎm được mùa hay mất mùa mà tổ chức tế lễ mời khách
nhiều hay ít và tất nhiên phí tổn đều do dân làng đóng góp. Dân làng cũng
cử ra số người tương đương đội khách mà tập luyện hát mừng đón tiếp
anh em nước nghĩa. Những chị em được chọn hát ghẹo của làng (đội chủ)
là những người không bận việc gia đình, không có chuyện tang bụi và
chắc chắn phải có giọng hát khoẻ, ngọt ngào, phải nhớ được nhiều câu.
Nước nghĩa được mời thì chuẩn bị những nam thanh trạc tuổi tương
đương có tài nǎng ca hát để đáp lễ. Tất cả chuẩn bị công phu để chờ ngày
tế lễ. Và cũng đã thành truyền thống, trong ngày hội hát ghẹo, người ta
quy định cụ thể về cách ứng xử, ǎn mặc, giọng hát, thể lệ và nơi chốn sẽ
được tiến hành.
Với cách xưng hô trang trọng, những ông già, bà già trong dịp tế lễ
được gọi là, "quan trùm", "bà trùm", các anh, các chị được gọi là "quan
anh", ''quan chị''. Hai bên nước nghĩa đều dùng cách xưng hô trang trọng
này không phân biệt chủ khách. Những bộ áo the, quần trắng, khǎn xếp
đội đầu đẹp nhất dành cho ngày hội là trang phục của các quan anh và áo
nǎm thân, áo cánh trắng, quần lụa sồi, yếm điều, thắt lưng bao các mầu,
xà tích đeo, khǎn mỏ quạ chít đầu là trang phục của các quan chị.
Chỗ hát thường được bắt đầu từ nhà của một ai đó trong làng. Nhà
được chọn để hát phải khá sạch sẽ, mát mẻ, rộng thoáng và đặc biệt gia
đình không có chuyện gì buồn. Các quan trùm, quan anh là khách thường
ngồi trên sập, trên giường giữa nhà, còn các bà trùm, các quan chị thường
giải chiếu ngồi trên dãy giường của gian bên.
Cách hát là hình thức hát đối đáp nam nữ, nên các anh cũng như
các chị mỗi lần thường hát hai người, khi hát họ nhìn thẳng vào nhau vừa
để biểu lộ tình cảm vừa để khi hát ra vào cho ǎn khớp với nhau.
Đối với giọng hát trong ngày hội được quy định bốn loại giọng gắn
liền với từng giai đoạn của ngày hội. Mở đầu là giọng ví đãi trầu diễn ra
cùng lúc với việc các chị mời quan khách dùng trầu. Trầu thường được để
vào khǎn tay, hoặc đặt trên khay, trên đĩa và các chị hát mời các anh bằng
giọng lễ phép ngọt ngào: Em thưa với các anh em, miếng trầu để đĩa bưng
ra, xin anh nhận lấy để mà thở than, thưa anh. Sau khi kết thúc ví đãi trầu
thì giọng hát chuyển sang giọng sổng, đây là lúc mà câu chuyện đã vào đề
hai bên hát đối đáp chuyện trò thân mật với nhau. Giọng thứ ba gọi là
sang giọng, được hát để các liền anh, liền chị thể hiện tài nghệ đối đáp
của mình. Đây được coi là cao điểm của ngày hội, theo các cụ ngày xưa
thì sang giọng gồm có 36 chất giọng khác nhau. Hát hết 36 giọng này
cũng là lúc trời vừa sáng, dân làng dọn cơn để khách ǎn và chuẩn bị ra về.
Tiễn khách ra về hai bên cùng hát giọng ví tiễn chân, các câu ví lúc này
được thốt lên từ đáy lòng của mỗi người sau một cuộc chuyện trò chứa
chan tình cảm. Vậy nên, lời ca ứng tác đầy cảm xúc, đầy sáng tạo nghệ
thuật, vừa bay bổng vừa thắm đượm tình người, đến nay vẫn còn nguyên
vẹn từng câu từng chữ:
Anh về có chốn thở than
Em về ngồi tựa phòng loan một mình
Anh về tự bóng sao mai
Đêm khuya em biết lấy ai bạn cùng
