Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh
TR NG HSP HÀ N I 2
KHOA SINH – KTNN

TR N TH H I Y N

NGHIÊN C U ÁNH GIÁ CH T
L

NG ÀN BÒ GI NG HOLSTEIN

FRIESIAN NUÔI T I CAO NGUYÊN
M C CHÂU VÀ T NH TUYÊN QUANG

KHOÁ LU N T T NGHI P
Chuyên ngành: Di truy n h c
Mã s : 010506
H

ng d n khoa h c: Nguy n V n L i

Hà N i - 2007

1


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

L IC M N
Em xin chân thành c m n th y giáo Th c s Sinh h c Nguy n V n L i
đã t n tình h

ng d n, giúp đ em hoàn thành t t đ tài nghiên c u này.

ng th i em c ng g i l i c m n chân thành nh t t i các th y cô giáo
khoa Sinh - KTNN, các cô chú nhân viên c a Trung tâm nhân gi ng bò s a
cao s n Phú Lâm - Tuyên Quang và Trung tâm nhân gi ng bò s a M c Châu
đã t o đi u ki n cho em th c hi n thành công đ tài này.
Vì th i gian nghiên c u và kinh nghi m th c t có h n nên k t qu
nghiên c u khó tránh kh i nh ng thi u sót b t c p. Em r t mong đ

c s góp

ý c a quý th y cô và b n đ c.

Xuân Hoà, tháng 5 n m 2007
Ng

i th c hi n

Tr n Th ả i Y n

2


Khoá lu n t t nghi p


Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

L I CAM OAN
Tôi xin cam đoan k t qu c a đ tài “Nghiên c u đánh giá ch t l

ng

đàn bò gi ng Holstein Friesian nuôi t i cao nguyên M c Châu và t nh Tuyên
Quang” là k t qu c a riêng tôi. K t qu này ph n ánh đúng th c tr ng ch n
nuôi bò s a c a t nh Tuyên Quang c ng nh tình hình phát tri n đàn bò trong
c n

c. ây là k t qu nghiên c u m i nh t và không trùng v i k t qu c a

các tác gi khác. N u sai tôi xin ch u hoàn toàn trách nhi m.

Hà N i, tháng 05 n m 2007
Sinh viên
Tr n Th H i Y n

3


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

M CL C
Trang
Ph n 1.


t v n đ .............................................................................5

Ph n 2. T ng quan v n đ nghiên c u..............................................7
2.1. L ch s nghiên c u v s phát tri n c a đàn bò Holstein
Friesian..................................................................................7
2.2. C s khoa h c v s sinh tr

ng và kh n ng cho s a c a bò

Holstein Friesian..................................................................9
Ph n 3.

it

ng và ph

3.1.

it

ng nghiên c uầầầầầầầầầầầầầầ.11

3.2. Th i gian và ph

ng pháp nghiên c u...............................11
ng pháp nghiên c uầầầầầầầ.. 12

3.3. Xác đ nh các tham s th ng kê c b nầầầầầầầ....15
Ph n 4. K t qu nghiên c u và th o lu n..........................................16

4.1.

c đi m kinh t xư h i c a t nh Tuyên Quang..................16

4.2.

c đi m th i ti t khí h u vùng đ i núi Tuyên Quang.......17

4.3. Ch t l

ng đàn bò và kh n ng cho s a c a bò gi ng Holstein

Friesian..............................................................................24
4.3.1. K t qu nghiên c u kh i l

ng bê s sinh...............24

4.3.2. K t qu nghiên c u kh i l

ng bê cai s a...............25

4.3.3. K t qu nghiên c u kh i l

ng bê lúc 12 tháng

tu i......................................................................... .26
4.3.4. K t qu nghiên c u kh i l

ng cái t khi ph i


gi ng l n đ u......................................................... ..26
4.3.5. K t qu nghiên c u kh i l

ng cái t khi có ch a l n

đ u........................................................................ ...27
4.3.6. K t qu nghiên c u kh i l

ng cái t l a đ 1...... 28

4.3.7. Nghiên c u đánh giá kh n ng sinh s n c a bò cái

4


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

Holstein Friesian................................................. . 28
4.3.8. Nghiên c u đánh giá kh n ng s n xu t s a và ch t
l

ng s a c a đàn bò gi ng Holstein Friesian............ 30

4.4. Nguyên nhân c a s th t b i khi nuôi bò nh p n i
Tuyên Quang...............................................................31

4.5.


nh h

ng phát tri n đàn bò và gi i pháp kh c ph c.....33

Ph n 5. K t lu n............................................................................38
Ph n 6. Tài li u tham kh o............................................................39

5


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

Ph n 1

TV N
Trong nh ng th p niên g n đây kinh t th gi i phát tri n r m r , s
phát tri n y có s đóng góp không nh c a ngành ch n nuôi, đ c bi t là ch n
nuôi bò s a.
àn bò gi ng Holstein Friesian (HF) đư nh p vào n
(tr

c 1970). Chúng đ

La, m t ph n v c s
cao nh t th

c chuy n đ n nuôi
c Tr ng - Lâm


gi i, vì v y chúng đ

ch n nuôi bò s a
Th c hi n ch

c ta t r t s m

Cao nguyên M c Châu - S n

ng. HF là gi ng cho n ng su t s a

c l a ch n là m c tiêu s 1 c a ngành

Vi t Nam.
ng trình phát tri n kinh t đ t n

c

các t nh mi n núi,

trong đó có Tuyên Quang, theo các nghiên c u và đánh giá c a Vi n ch n
nuôi thì đi u ki n khí h u, đ a ch t
cho s sinh tr

vùng núi Tuyên Quang là t

ng, phát tri n c a gi ng bò s a cao s n HF. V y nên, D án

ch n nuôi bò s a t i Tuyên Quang đ


c thành l p và tri n khai n m 2003

nh m góp ph n nâng cao m c s ng ng
m c dù b

ng thích

i dân và phát tri n kinh t xư h i,

c đ u còn g p nhi u khó kh n.
phân tích, đánh giá ch t l

ng đàn bò gi ng HF nuôi t i Tuyên

Quang trong nh ng n m g n đây, chúng tôi đư ti n hành nghiên c u và so
sánh v i đàn bò gi ng HF nuôi t i M c Châu - n i có đi u ki n thích h p
nh t cho s phát tri n c a đàn bò và c ng là c s ch n nuôi bò s a phát tri n
nh t n

c ta, qua đó bi t đ

c n kh c ph c đ có h
ch t l

c ti m n ng c a đàn bò và nh ng m t khó kh n

ng đ u t , qu n lí ngày càng t t h n, nh m nâng cao

ng đàn bò và rút kinh nghi m cho vi c ch n nuôi sau này.

Xu t phát t m c tiêu đó, đ

c s giúp đ c a Trung tâm nhân gi ng

bò s a cao s n Phú Lâm - Tuyên Quang và Trung tâm nhân gi ng bò s a
M c Châu - S n La, chúng tôi m nh d n ch n đ tài:

6


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

"Nghiên c u đánh giá ch t l

ng đàn bò gi ng ảolstein ạriesian

nuôi t i cao nguyên M c Châu và t nh Tuyên Quang"
M c đích c a đ tài:



- Xác đ nh đ
tr

c s tác đ ng c a đi u ki n khí h u nóng m lên s sinh

ng c a đàn bò.
- Xác đ nh đ


c kh n ng sinh tr

ng, sinh s n, s n xu t và hi u qu

kinh t c a đàn bò HF ch n nuôi t i Tuyên Quang.
- Rút kinh nghi m v t ch c, qu n lí, ch m sóc, nuôi d
gi ng HF, đ ng th i tìm h

ng đ u t , tác đ ng khoa h c công ngh , chính

sách phù h p đ phát tri n và nâng cao ch t l
n

ng đàn bò

ng đàn bò gi ng trong c

c.


Nhi m v c a đ tài:
- Xác đ nh đ

c ti m l c phát tri n kinh t - xã h i c a t nh Tuyên

Quang.
- Xác đ nh s

nh h


ng c a khí h u nóng m đ n ch t l

- Nghiên c u kh n ng sinh tr

ng đàn bò.

ng, phát tri n c a đàn bê và cái t gi ng

HF.
- Nghiên c u, đánh giá kh n ng sinh s n c a đàn bò cái HF.
- Nghiên c u, đánh giá kh n ng s n xu t s a và ch t l

ng s a c a đàn

bò.
- Tìm gi i pháp kh c ph c nh ng khó kh n khi ch n nuôi bò s a ôn đ i
trong đi u ki n nhi t đ i.

7


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

Ph n 2

T NG QUAN V N


NGHIÊN C U

2.1. L ch s nghiên c u v s phát tri n c a đƠn bò Holstein
Friesian
2.1.1. Tình hình nghiên c u

n

c ngoƠi

Gi ng bò s a Holstein Friesian (hay còn g i là bò Hà Lan, bò Lang
tr ng đen) thu c ch ng Bos primigenus.

ây là gi ng bò chuyên d ng cho

n ng su t s a cao nh t th gi i. Vì v y, nó đ

c l a ch n đ nghiên c u và

ch n nuôi trên ph m vi r ng kh p, đ c bi t là châu Âu, châu M , châu Úc và
châu Á.
Ban đ u bò Hà Lan hình thành và phát tri n trong đi u ki n có nhu c u
m nh v s a cùng v i đà phát tri n công nghi p
l m th p (d
b lao nh t

châu Âu. Bò Hà Lan có t

i 4%) và ban đ u ngo i hình c ng ch a đ


c v ng ch c, hay

nh ng con cao s n. Vì v y, quá trình c i bi n bò Hà Lan c ng là

c m t quá trình t o dáng bò s a, t o th ch t ch c ch n đi đôi v i vi c không
ng ng nâng cao s n l

ng s a và t l m s a.

n cu i th k XX bò Hà Lan

đư đ t m c cao s n: ngo i hình đ p, th ch t v ng ch c, l

ng s a/chu kì đ n

10.000 lít, m s a ~4% [4].
Tuy nhiên ch a ph bi n đ i trà vì trình đ cao s n bao gi c ng đi đôi
v i c i ti n môi sinh, đi u ki n kinh t và đi u ki n k thu t liên t c.
S phát tri n c a công ngh sinh h c, di truy n h c đư c i bi n ngu n
gen c a bò HF làm t ng đ thích ng c a nó v i nhi u đi u ki n th i ti t, khí
h u và đ a ch t.
2.1.2. Tình hình nghiên c u v ch n nuôi bò s a

trong n

c

Theo xu th phát tri n chung c a ngành ch n nuôi bò s a th gi i,
trong nh ng th p niên g n đây, Vi t Nam đư chú tr ng đ u t cho nghiên c u
và m r ng quy mô phát tri n đàn bò.


8


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

Theo C c ch n nuôi B nông nghi p và phát tri n nông thôn, n m
2000

Vi t Nam, tiêu th s a bình quân là 5,2 lít/ng

7,9 lít/ng

i. T c đ t ng tr

i; n m 2005 t ng lên

ng nhu c u tiêu dùng các s n ph m s a bình

quân là 8,7%/n m, s n xu t s a trong n
c u tiêu dùng n i đ a [7]. Tr

c m i đáp ng đ

c g n 22% nhu

c tình hình đó, vi c nghiên c u và phát tri n


đàn bò là m t t t y u khách quan.
N m 2001, đàn bò s a c n

c có 41.000 con; đ n n m 2005 c n

c

đ t 107.609 con, v i kho ng 19600 h ch n nuôi bò s a t i 33 t nh thành ph ,
trung bình 5,3 con/h (Vi n chính sách và chi n l

c phát tri n nông nghi p

nông thôn, 30/11/2006).
Cùng v i vi c t ng s l

ng đàn bò s a, đư có nhi u công trình nghiên

c u nh m c i bi n ngu n gen c a bò g c ôn đ i thích nghi v i đi u ki n nhi t
đ i nh : Nhóm nghiên c u c a Th c s Ph m Kim Ng c – Khoa Sinh tr
i h c Khoa h c t nhiên

ng

i h c qu c gia Thành ph H Chí Minh v i đ

tài “T o phôi bò b ng công ngh th tinh trong ng nghi m”, và nhi u công
trình nghiên c u c a Nguy n Xuân Tr ch và c ng s - Tr

ng


i h c Nông

nghi p I Hà N i,ầ
Theo các chuyên gia Nh t B n, ngh ch n nuôi bò s a
m i, nên h u h t ng

i nông dân ch n nuôi bò s a ch a đ

Vi t Nam r t

c đào t o nh ng

ki n th c c b n v nuôi bò s a, mà v n ch y u d a vào kinh nghi m ch n
nuôi các lo i gia súc truy n th ng. Bò s a khác h n v i nh ng v t nuôi truy n
th ng khác, không th nuôi tu ti n mà đòi h i ph i có đ y đ c s v t ch t,
ki n th c, tay ngh , dinh d

ng, thú y và đ t tr ng c .

Ti n s Moriyama, chuyên gia Nh t B n v qu n lý ch n nuôi bò s a
kh ng đ nh: “Thái Lan, Indonesia c ng có đi u ki n khí h u nóng m, nh ng
đã nuôi bò s a thành công. Mu n th Vi t Nam ph i tìm gi i pháp và mô hình
thích h p trong ch n nuôi bò s a” [7].

9


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh


2.2. C s khoa h c v s sinh tr

ng vƠ kh n ng cho s a

c a bò Holstein Friesian
2.2.1. S sinh tr
- S sinh tr

ng
ng là quá trình tích lu các ch t dinh d

ng trong c th

gia súc đ t ng thêm v chi u cao, chi u r ng, b sâu, cùng th tích, kh i
l

ng con v t và t ng b ph n (thay đ i v l
- S sinh tr

ng x y ra theo 3 h

ng).

ng:

+ Thay đ i v th tích.
+ Thay đ i v kh i l

ng.


+ Thay đ i v kích th

c.

Ng

i ta dùng ph

i v i bò th

ng pháp cân đo theo t ng th i đi m đ đánh giá.

ng cân đo lúc s sinh, 4, 12 tháng tu i, khi ph i gi ng l n

đ u, khi có ch a l n đ u và qua m t s l a đ .
- ánh giá con v t bao g m:
+

sinh tr

súc t ng đ

c, th tích, kh i l

ng gia

c, th tích, kh i l

ng gia


c trong m t đ n v th i gian.

+
súc đo đ

ng tuy t đ i: Là kích th

sinh tr
c

ng tích lu : Là kích th

các th i đi m sinh tr

ng.gia súc t ng đ

c trong m t đ n v

th i gian.
+
tích, kh i l
th

c, kh i l

sinh tr

ng t


ng đ i: Là t l ph n tr m c a kích th

c, th

ng c a gia súc t ng lên sau m t giai đo n nh t đ nh so v i kích
ng th tích ban đ u.

2.2.2. Kh n ng s n xu t s a
* C s di truy n c a n ng su t s a:
S nl

ng s a là m t tính tr ng s l

ng có h s di truy n, h 2= 0,35

[4]. Kh n ng cho s a ph thu c vào gi ng bò và ngay c các cá th .

10


Khoá lu n t t nghi p

L

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

ng s a và kh n ng ti t s a ngoài ch u nh h

ng c a nhi u gen


còn ph thu c vào tu i, th i gian gi a các l a đ , th i gian ngh đ kéo dài,
kho ng cách gi a các l n v t s a, tháng đ , đ c bi t là m c đ nuôi d

ng và

ch m sóc.
đánh giá s c s n xu t s a, ng
- S n l
th

ng s a (kg) đ

i ta th

ng s d ng các ch tiêu sau:

c tính hàng ngày, tháng, chu kì cho s a,

ng c 10 ngày cân đo m t l n (3 l n/tháng), t đó tính trung bình ngày,

tháng, chu kì cho s a (trong ph m vi c a đ tài chúng tôi ch tính bình quân
c a c chu k cho s a).
* C s di truy n c a ch t l
ây là tính tr ng đ

ng s a:

c quy đ nh b i nhi u gen, các gen di truy n theo

ki u c ng g p. M t khác ch t l


ng s a ngoài s ph thu c vào y u t di

truy n còn ph thu c vào đi u ki n ngo i c nh, t c ph thu c vào đi u ki n
nuôi d

ng, ch m sóc,ầ
đánh giá ch t l

ng s a: Dùng ph

ng pháp phân tích đ đánh giá

v m t s ch tiêu nh t l m trong s a, protein, khoáng, v t ch t khô trong
s a theo ph

ng pháp quy đ nh chung t i Vi n ch n nuôi.

Ví d : M t s nhà nghiên c u đư đ a ra đ
ch t l

ng s a: T

ng quan gi a s n l

trên đàn bò HF c a trung tâm gi ng Sao
Lưng và CTV (1981) đư tính đ

cm it


s a và t l m là – 0,3567, gi a s n l
Hayes và nhi u ng
gi a s n l

c các s li u khi đánh giá

ng s a v i t l m s a và protein
(M c Châu, S n La) L

ng quan ki u hình gi a s n l

ng s a và l

ng

ng m là 0,66.

i khác (1990) xác đ nh h s t

ng quan di truy n

ng s a v i t l m s a và protein trên 5 v n bò HF trong 10 n m

1979 – 1989, con c a 75 đ c đ
và – 0,54. Nói chung t

c ch n l c và đánh giá qua đ i sau là -0,49

ng quan ki u hình gi a s n l


protein là âm, dao đ ng t -0,099 đ n -0,35 và gi a s n l
m là d

ng V n

ng, t 0,67 đ n 0,74 [4].
11

ng s a và t l m ,
ng s a v i l

ng


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

Ph n 3

IT
3.1.

it
3.1.1.

NG VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊNC U


ng nghiên c u
it

ng nghiên c u

àn bò s a HF thu n ch ng nh p t Ba Vì – Hà Tây ch n nuôi t i
Trung tâm nhân gi ng bò s a cao s n Phú Lâm – Tuyên Quang theo ph

ng

th c t p trung. Có t ng đàn bò n m 2003 là 963 con (đ n 2006 là 1847 con).
àn bò s a HF thu n ch ng c a Công ty gi ng bò s a M c Châu nuôi
t i cao nguyên M c Châu theo ph

ng th c t p trung và khoán h , có t ng

đàn bò n m 2003 là 2783 con v i 518 h , bình quân 5,4 con/h (1->40
con/h ). Bò đ
sóc nuôi d

c nuôi nh t t i chu ng có k t h p ch n th v n đ ng, ch m

ng và qu n lý theo quy trình k thu t c a công ty. Các h t s n

xu t th c n thô xanh và m t ph n th c n h n h p. Công ty cung c p các
d ch v khuy n nông, thú y, th tinh nhân t o, m t ph n th c n h n h p,
th c n đ m đ c và thu mua các s n ph m s a, con gi ng.
Ti n hành đi u tra thu th p s li u v các ch tiêu kinh t , k thu t c a
đàn bò đ
3.1.2.


c các cán b k thu t, các h ghi chép hàng ngày đ đánh giá.
c đi m c a gi ng bò s a HF

Bò s a Holstein Friesian là gi ng bò chuyên s a n i ti ng th gi i đ
t o ra t th k th XIV

c

t nh Fulixon c a Hà Lan, là n i có khí h u ôn hoà,

mùa hè kéo dài và đ ng c r t phát tri n. Bò HF không ng ng đ
v ph m ch t, n ng su t và hi n nay đ

c c i thi n

c phân b r ng rưi trên toàn th gi i

nh có kh n ng cho s a cao và c i t o các gi ng bò khác theo h

ng s a r t

t t.
Bò HF có 3 d ng màu lông chính: Lang tr ng đen (chi m u th ), lang
tr ng đ (ít) và toàn thân đen riêng đ nh trán và chót đuôi tr ng. Các đi m
tr ng đ c tr ng là: đi m tr ng

trán, vai có v t tr ng kéo xu ng b ng, 4 chân

12



Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

và chót đuôi tr ng. Toàn thân có d ng hình nêm đ c tr ng c a bò s a.

u

con cái dài, nh , thanh; đ u con đ c thô. S ng nh , ng n, ch a v phía tr

c.

Trán ph ng ho c h i lõm. C thanh, dài v a ph i, không có y m. Vai – l ng –
hông – mông th ng hàng. B n chân th ng, đ p, hai chân sau doưng. B u vú
r t phát tri n, t nh m ch vú ngo n ngoèo n i rõ.
T m vóc c a bò HF khá l n: Kh i l
tr

ng s sinh kho ng 35 -> 45 kg,

ng thành 450 ->750 kg/con cái, 750 ->1100 kg/con đ c. Bò thành th c

s m, có th ph i gi ng lúc 15 ->20 tháng tu i. Kho ng cách l a đ kho ng 12
->13 tháng.
N ng su t s a trung bình kho ng 5000 – 8000 kg/chu kì (10 tháng), t l
m s a th p, bình quân 3,3 -> 3,6%. N ng su t s a bi n đ ng nhi u tu theo
đi u ki n nuôi d
n


ng và th i ti t khí h u, c ng nh k t qu ch n l c c a t ng

c.
Bò HF ch u nóng và ch u kham kh kém, d c m nhi m b nh t t, đ c

bi t là các b nh kí sinh trùng đ

ng máu và b nh s n khoa. Bò HF ch nuôi

thu n t t nh ng n i có khí h u mát m , nhi t đ bình quân n m d

3.2. Th i gian và ph

i 21 0C.

ng pháp nghiên c u

3.2.1. Th i gian nghiên c u
Th i gian nghiên c u đ

c ti n hành t tháng 2 n m 2006. S li u qua

các n m 2004, 2005 tôi tham kh o t li u, s sách c a trung tâm.
3.2.1. Ph

ng pháp nghiên c u

S d ng ph


ng pháp đi u tra, thu th p d li u trên s sách k thu t –

kinh t , báo cáo t ng k t và s n xu t đ nh kì

h , phòng k thu t, phòng k

toán trung tâm. Tham kh o các tài li u, đ tài khoa h c đư đ

c nghiên c u

và công b liên quan đ n đàn bò HF thu n ch ng nuôi t i Tuyên Quang và
M c Châu. X lý s li u theo ph
3.2.2. i u ki n nuôi d

ng pháp th ng kê sinh v t thông th

ng vƠ các ch tiêu theo dõi

13

ng.


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

àn bò HF đ a t Ba Vì – Hà Tây lên vùng núi Tuyên Quang đ

c


ch n l c t ng con và đánh s , có phi u theo dõi c th c a t ng con. Bò
đ

c nuôi nh t t i chu ng có k t h p ch n th v n đ ng, ch m sóc nuôi

d

ng theo quy trình k thu t c a trung tâm.
Qua theo dõi kh n ng thu nh n th c n hàng ngày c a 1 bò HF đ

c

trình bày qua b ng sau:
B ng 1: L

ng th c n thu nh n hàng ngày c a m t bò HF t i Tuyên
Quang
V t ch t
khô
(kg)
5,2

Protein

Ca

P

(g)


(g)

(g)

34

N ng l ng
trao đ i
(kcal)
12.206

618,8

23

20,4

Cám

6,5

18.200

5,65

780

78


32,5

Bã mía

8

4504

1,48

540,8

7,2

4,8

34.910

12,53

1.939,6

108,2

57,7

Th c n

S l ng
(kg)


C voi

T ng
Các ch tiêu theo dõi:
* Kh n ng sinh tr
+ Tr ng l

ng và phát tri n:

ng s sinh: Bò con sau khi sinh ra đ

b m l tai và đ a lên cân tr ng l
+ Tr ng l

ng hàng tháng: Bò đ

vào các bu i sang tr
+ Tr ng l

ng s sinh tr

c lau chùi r t rãi,

c khi bú s a đ u.

c cân l i vào lúc 4, 12 tháng tu i

c khi n.


ng theo chu kì sinh s n: Bò đ

c cân tr

c khi mang thai,

khi mang thai và sau khi sinh qua m i l a đ .
+S l
cái riêng. Bò
ch tiêu t

ng bò đ

c theo dõi ghi vào s sách, có phân lo i bò đ đ c

gia đình ch n nuôi theo ph

ng t nh

t i trung tâm.

* Theo dõi kh n ng cho s a:

14

ng th c khoán h có theo dõi các


Khoá lu n t t nghi p


Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

+ Theo dõi s n l

ng s a:

- Ki m tra s n l

ng s a c a con m b ng ph

ng pháp v t s a con

m , sau đó cho con con vào bú thúc tr c ti p, cân tr ng l
sau khi bú m đ xác đ nh l
L
l

ng s a bò con bú đ

ng bò con tr

c và

c.

ng s a th c t c a con m b ng t ng l

ng s a v t c ng t ng

ng s a khi bò con thúc bú m .

+ V t s a theo quy trình: Thông th

ng v t 2 l n/ngày.

+ Theo dõi kh n ng s n xu t s a theo t ng chu k cho s a r i t ng
h p tính bình quân c a 3 n m nghiên c u.
* Theo dõi ch t l

ng s a:

Phân tích hàm l
ph

ng m s a, protein, v t ch t khô, khoáng

s a theo

ng pháp chung t i Vi n ch n nuôi. (Theo nghiên c u đánh giá, ch t

l

ng s a c a bò HF gi m d n theo các tháng trong chu k cho s a, ch t

l

ng s a t t nh t

nh ng tháng đ u c a chu k ). Tính trung bình c a c 3

n m 2004, 2005 và 2006.

ng m s a, protein: s d ng axit sulphuric đ m

Khi phân tích hàm l

đ c, các ch t khô không m b hoà tan, h n h p đ
tr m ch t béo đ

c đ c trên ng ly tâm chia v ch

izoamylic đ tách l p m và ph n còn l i đ
Khi tính hàm l
t

650C. S d ng c n

c rõ ràng.

ng v t ch t khô, khoáng trong s a: d a trên k t qu đo

tr ng và k t qu xác đ nh hàm l

ng ch t béo, s

Fleischmans đ tính:
V t ch t khô (g) =
Trong đó:

c ly tâm và t l ph n

a  (100  d) - 100

 b f
d

a = 2,675

150C và 2,738

200C

b = 1,200

150C và 1,311

200C

f = T l ch t béo (%)
d = T tr ng c a s a

15

d ng công th c


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

3.3. Xác đ nh các tham s th ng kê c b n [4].
- Giá tr trung bình: X 


 Xi
n

n: S m u nghiên c u
X i : Các bi n s

-

l ch chu n (  ): Là trung bình bình ph

gi a giá tr v i giá tr trung bình c ng.
 



 X  Xi



2

( n  30 ).

n

- Sai s trung bình: mx 
- H s bi n d : CV% 


X



n

.100%

.100

16

ng c a các sai l ch


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

Ph n 4

K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N
4.1.

c đi m kinh t xƣ h i c a t nh Tuyên Quang
Tuyên Quang cách Hà N i 165 km đ

ng b (theo qu c l 2) v phía

B c; di n tích t nhiên 5.868 km2, dân s trên 720 ngàn ng

i v i trên 22 dân


t c cùng chung s ng. Tuyên Quang giáp v i các t nh Hà Giang, B c K n,
Thái Nguyên, Yên Bái, Phú Th và V nh Phúc; là m t t nh v i 4% dân s
đang có m c s ng th p, toàn t nh có 144 thôn b n/2260 thôn b n có t l h
nghèo trên 10%.
t đai bao g m 71.812,81 ha là đ t nông nghi p, đ t lâm nghi p
448.648,5 ha, đ t khác: 50.455,52 ha.
a hình c a Tuyên Quang t

ng đ i ph c t p, có nhi u đ i núi.

ru ng canh tác ch y u là ru ng b c thang, do đó vi c t

ng

i tiêu r t khó kh n.

Theo s li u c a C c th ng kê n m 2006, cho th y tình hình ch n nuôi
c a t nh:
- T ng đàn trâu: 138.470 con
- T ng đàn bò: 48.159 con, trong đó 2553 con là bò s a.
- T ng đàn l n: 364.277 con.
- Gia c m: 3149,21 nghìn con.
- Thu s n: Di n tích nuôi th cá

c th c hi n n m 2006 là 1883,5

ha.
- Công tác thú y: Th


ng xuyên ki m tra, phát hi n và ng n ch n k p

th i d ch b nh b o v đàn gia súc gia c m phát tri n n đ nh.
T các đ c đi m trên cho th y, vi c phát tri n kinh t c a t nh Tuyên Quang
có m t s thu n l i nh đ t đai đa d ng, phong phú, có di n tích đ i r ng có
th ch n nuôi, phát tri n đàn đ i gia súc, ngu n lao đ ng d th a còn nhi u,
song c ng có m t s khó kh n nh thi u ngu n v n, thi u các ki n th c v

17


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

ch n nuôi, ch m sóc, b o v v t nuôi. Chính vì v y, vi c tìm ra h

ng phát

tri n kinh t c a t nh mà c th là tr ng cây gì, nuôi con gì, ch bi n chúng ra
sao đ thu đ

c giá tr kinh t nh t, nâng cao m c s ng c a nhân dân là m t

v n đ c p thi t chung c a t t c các c p, các ngành.

4.2.

c đi m th i ti t khí h u vùng đ i núi Tuyên Quang


4.2.1. K t qu so sánh các y u t khí t

ng vùng đ i núi Tuyên

Quang vƠ M c Chơu
Tuyên Quang là m t t nh nghèo ch a t ng nuôi bò s a bao gi . Vì v y
khi nh p bò s a v nuôi, Vi n khoa h c công ngh , Vi n ch n nuôi qu c gia
đư nghiên c u và tìm hi u v đ c đi m th i ti t khí h u c a t nh, so sánh v i
th i ti t khí h u c a M c Châu – n i có đi u ki n thích h p cho s phát tri n
đàn bò s a. K t qu đ

c trình bày

các b ng sau:

B ng 2: Các y u t khí t
Mùa đông
Tháng
12

1

1. Nhi t 15,7 15
đ TB(0C)
- Nhi t đ
26,8 26
cao nh t
- Nhi t đ
6,0 6,0
th p nh t

2.
m
80
80
TB (r%)
3. L ng 10,2 11,4
m a (mm)

ng vùng đ i núi Tuyên Quang [6]
Mùa h

Mùa xuân

Mùa thu

2

3

4

5

6

7

8

9


10

11

16,8

19,5

22,5

23,6

27,2

28,7

28,1

27,3

22,6

20,4

27,1

26,8

30


33,4

38,4

37,5

36,9

33,4

31,7

30,1

7,2

10,6

14,7

21

22,8

23,7

20,9

21


14

13,1

81

84

82

81

80

81,6

80

82

79

80

32,6

44

115


270

300

416

268

191

102

167

18


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

B ng 3: Các y u t khí t
Tháng
1. Nhi t
đ
TB(0C)
- Nhi t đ
cao nh t
- Nhi t đ

th p nh t
2.
m
TB (r%)
3. L ng
m a
(mm)

Mùa đông
12

ng cao nguyên M c Châu [8]
Mùa h

Mùa xuân

Mùa thu

2

3

4

5

6

7


8

9

10

11

15,0

14,5

15,1

18,2

21,4

23,5

27,1

28,0

28,0

27,1

23


20,3

24,0

25,9

25,6

26,0

27,8

30,2

35,9

37,0

36,8

31,2

30,4

28,0

5,4

5,6


6,9

7,3

10,1

12,8

13,7

19,0

20,0

18,7

15,4

10,3

81

83

81

85

89


81

83

88

82

78,5

80

81,1

12,1

11,8

23,9

47

221

275

312

511


220

157

120

158

Qua hai b ng trên cho th y khí h u vùng đ i núi Tuyên Quang và M c
Châu g n nh t

ng đ ng, th hi n khá rõ đ c tr ng c a khí h u nhi t đ i

nóng m, các tháng trong n m khác nhau rõ r t và chia làm 4 mùa, mùa đông
t tháng 11 - 1 nhi t đ th p, ít m a nên đ

m th p nh ng kèm theo gió mùa

đông b c nên l nh bu t. Mùa xuân t tháng 2 – 4 m a nhi u h n, nhi t đ cao
h n, có gió n m nên gây ra m a phùn, đ

m r t cao. Mùa h t tháng 5 – 7

n ng nhi u, nhi t đ cao h n, có khi có gió bưo khô c n nên hay gây ra m a
bưo h n. Mùa thu t tháng 8 - 10, nhi t đ th p d n, l

ng m a v a ph i.

T k t qu so sánh trên cho th y n u đàn bò gi ng HF có kh n ng
thích ng v i đi u ki n khí h u t i M c Châu thì chúng c ng có kh n ng

phát tri n t t

vùng đ i núi Tuyên Quang.

4.2.2. Khó kh n c a vi c nuôi bò s a g c ôn đ i trong đi u ki n
nhi t đ i
M t đi u quan tr ng ta ph i nh n th c rõ ràng r ng n ng su t s a c a
bò không ch ph thu c vào ph m gi ng đ n thu n mà còn ph thu c r t l n
vào môi tr

ng trong đó bò đ

c nuôi d

khai thác đ

c trong th c t là do k t qu t

19

ng. Nói cách khác, n ng su t s a
ng tác gi a ti m n ng di truy n


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

c a con v t và các y u t môi tr


ng, k c ch m sóc nuôi d

ng. V m t

khách quan, ch n nuôi bò s a trong đi u k n khí h u nóng m s g p nhi u
khó kh n h n

các n

nóng m nh h

ng không thu n l i đ n s c kho và s c s n xu t c a bò s a

thông qua hai con đ

c ôn đ i. Các y u t khí h u và th i ti t nhi t đ i

ng:

- nh h

ng tr c ti p c a nhi t đ và đ

- nh h

ng gián ti p qua ch t l

m cao lên c th con v t.

ng th c n và b nh t t.


Do v y, thành công c a vi c ch n nuôi bò s a trong đi u ki n nhi t đ i
nh

Vi t Nam ph thu c r t nhi u vào kh n ng áp d ng k thu t đ kh c

ph c các tác đ ng b t l i trên do đi u ki n khí h u th i ti t nóng m gây nên.
4.2.2.1. nh h

ng c a nhi t đ vƠ m đ cao đ n trao đ i nhi t

đ vƠ n ng su t s a c a bò
Các y u t th i ti t khí h u nh h
c a c th và do v y mà nh h

ng tr c ti p đ n trao đ i nhi t đ

ng đ n kh n ng thu nh n th c n, đ n s c

kho và s n xu t c a bò. Các y u t đó bao g m: nhi t đ , đ
th i gian chi u sáng và l

m, gió, b c x ,

ng m a. Trong các y u t này, nhi t đ và đ

m

là nh ng y u t quan tr ng nh t.
Bò s a là đ ng v t máu nóng, vì v y chúng ph i c g ng duy trì nhi t

đ c th

n đ nh m c dù nhi t đ môi tr

ph i gi đ

ng luôn thay đ i. Mu n v y bò

c s cân b ng nhi t sinh ra trong c th và nhi t th i ra kh i c

th . Thân nhi t bình th

ng

bò s a tr

ng thành n đ nh trong kho ng 38,5

-> 390C [1].
Nhi t sinh ra trong c th bò bao g m nhi t đ
l

c gi i phóng t n ng

ng dùng cho duy trì và lao tác c a c th cùng v i toàn b n ng l

nhi t. Do v y bò có kh i l

ng gia


ng c th càng l n thì nhu c u duy trì càng nhi u

và cu i cùng nhi t sinh ra càng nhi u. Th c n thô nhi t đ i có ch t l

ng

th p, khó tiêu nên làm gia t ng nhi t (liên quan đ n thu nh n và tiêu hoá th c

20


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

n) và do v y mà t ng t ng l

ng nhi t sinh ra. Khi n ng su t s a càng cao

thì nhi t th a sinh ra trong c th càng nhi u (do gia nhi t s n xu t t ng).
Có ít nh t 40% n ng l
kh i c th d

ng h p thu c a bò s a ph i đ

i d ng nhi t (Orskov, 2001). Các ph

nhi t

bò bao g m: b c h i n


h in

c qua da (đ m hôi) và ph i (th ) là con đ

c gi i phóng ra

ng th c chính đ th i

c, d n nhi t, đ i l u, b c x nhi t. S b c
ng ch y u đ th i nhi t.

Khi nhi t đ t 5 ->160C thì bò s a th 15 ->30 l n/phút, còn khi nhi t
đ t ng cao thì nh p th t ng cao, có khi lên trên 80 l n/ phút, bò th d n d p
và nông ( inh V n C i, 2003). S thoát nhi t b ng cách b c h i n
còn ph thu c nhi u vào m đ môi tr
c n tr vi c b c h i n
khác nhi t đ môi tr

ng.

m đ môi tr

c c a bò

ng càng cao thì

c t bò nên quá trình th i nhi t s càng khó kh n. M t
ng cao l i c n tr th i nhi t t c th qua con đ


d n nhi t. Chính vì th trong môi tr

ng

ng càng nóng m thì s th i nhi t th a

càng b c n tr . B c x nhi t c a môi tr

ng cao và l u thông gió kém

(nh ng ngày oi b c) thì quá trình th i nhi t c a bò thông qua b c x và đ i
l u càng b c n tr . Ngoài ra, kh n ng th i nhi t c a bò s a g c ôn đ i còn
b h n ch do t di n b m t da (di n tích da/th tr ng) th p (do th tr ng l n
và th

ng không có y m, ít n p nh n) [1]. Do v y, trong môi tr

con v t bu c ph i h n ch l

ng nóng m

ng thu nh n th c n (chính là nguyên li u t o

s a) đ gi m sinh nhi t và k t c c là n ng su t s a gi m sút rõ r t cho dù con
v t có ti m n ng (di truy n) cho s a cao.
Khi nhi t sinh ra trong c th l n h n kh n ng th i nhi t vào môi
tr

ng thì thân nhi t t ng và bò s a xu t hi n stress nhi t. Bò b stress nhi t


thì thu nh n th c n và n ng su t s a gi m tu theo m c đ nghiêm tr ng. S
gi m s a có th khác nhau nh ng
10C so v i bình th
nhi t hàm l

c ch ng nhi t đ

tr c tràng t ng lên

ng thì con v t gi m 1 lít s a [1]. Trong đi u ki n b stress

ng m và protein s a gi m, t bào soma trong s a t ng, đ nh

s a c a chu kì th p, h s h t s a cao. M t khác, ho t đ ng sinh s n c ng b

21


Khoá lu n t t nghi p

nh h

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

ng x u. Bò ch m ho c không đ ng d c l i sau khi đ , bi u hi n đ ng

d c không rõ ràng, có khi có đ ng d c mà không r ng tr ng. T l ph i gi ng
đ u thai th p, phôi có s c s ng y u, t l phôi ch t cao, nh t là nh ng ngày
đ u sau khi ph i gi ng. Thai s ng sót c ng phát tri n kém, kh i l


ng bò sinh

ra nh (Johnson, 1992, inh V n C i, 2003).
Do t m quan tr ng đ c bi t c a nhi t đ và đ

m v i kh n ng thích

nghi c a bò đ i v i các vùng khí h u khác nhau, nên ng

i ta xây d ng ch

s nhi t - m (THI) liên quan đ n stress nhi t c a bò.
Bò HF s không b stress nhi t n u THI <72, b stress nhi t khi THI
=72 – 78, b stress n ng khi THI =79 - 88, b stress nghiêm tr ng khi THI =88
- 98 và s b ch t khi THI >98. Do v y, THI là m t ch s r t h u ích c n ph i
tham kh o khi quy t đ nh ch n nuôi bò s a g c ôn đ i trong m t vùng nhi t
đ i nào đó.

ng th i ch s này c ng có ý ngh a quan tr ng trong vi c đi u

hành ch m sóc nuôi d

ng bò hàng ngày vì nó có th cho ta d đoán đ

c

vào m t giai đo n nào đó bò có th b stress nhi t hay không c n c vào nhi t
đ và m đ môi tr

ng lúc đó. Ch s THI này c ng ph n ánh đ


r ng trong đi u ki n m đ càng cao thì bò đòi h i ph i đ

c rõ ràng

c s ng trong đi u

ki n nhi t đ càng th p đ không b stress nhi t. ây là m t khó kh n l n cho
ph n l n các vùng sinh thái

Vi t Nam [1].

B ng 4: Nhi t đ và ch s nhi t m (THI) trung bình c a m t s đ a ph

ng

Hà N i

Nhi t đ trung
bình tháng (0C)
23

m đ trung
bình tháng(%)
84

Ch s nhi t - m
(THI) trung bình
73


Hu

25

88

75

TP H Chí Minh

27

82

78

ng

17,9

84

<72

M c Châu

18,2

82,5


<72

Tuyên Quang

20

80

<72

a ph

Lâm

ng

22


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

B ng trên minh h a kh n ng b stress nhi t c a bò HF khi nuôi
s vùng có nhi t đ và m đ trung bình khác nhau. Các đ a ph
nh Lâm

m t

ng vùng cao


ng, M c Châu, Tuyên Quang nh có nhi t đ bình quân (xa d

i

220C) và ch s nhi t m (THI <72) th p nên nguy c b tác đ ng tr c ti p c a
stress nhi t là không l n. Tuy nhiên kh n ng b stress th c t còn ph thu c
vào THI c a t ng tháng và t ng ngày, th m trí t ng th i đi m trong ngày. Nói
chung
v

Vi t Nam, trong các tháng mùa hè nhi t đ và ch s nhi t m THI

t xa gi i h n thích h p đ i v i bò s a. C n c vào các thông s nhi t m

và m đ c a mình, các đ a ph
h

ng có th l

ng tr

cđ

c m c đ

nh

ng c a stress nhi t khi nuôi bò HF nh p n i.
4.2.2.2.


nh h

ng c a th i ti t khí h u đ n ch t l

ng vƠ tính

mùa v c a th c n
Th c n, đ c bi t là th c n thô

Vi t Nam c ng nh các n

đ i khác th

ng có ch t l

ng không cao nh

nhi t đ i th

ng có hàm l

ng Hyđratcacbon b ligin hoá cao nh ng hàm

l

ng protein l i th p. H n n a, hàm l

các n


c nhi t

c ôn đ i. Cây c

ng khoáng c ng th p và không cân

b ng, đ c bi t là thi u photpho. Chính vì th mà t l tiêu hoá c a c nhi t đ i
th p h n nhi u so v i c ôn đ i. Vì t l tiêu hoá c a c nhi t đ i th p nên bò
không n đ

c nhi u (do t c đ gi i phóng th c n ra kh i d dày ch m).

Ngoài ra, do bò s a ôn đ i đư đ
t t nên dung tích đ

c ch n l c lâu dài trong đi u ki n th c n

ng tiêu hoá (tính theo % th tr ng) th p h n nhi u

(kho ng 33%) so v i bò nhi t đ i. B i hai lí do này mà ngày nay c khi mát
m bò s a g c ôn đ i c ng không n đ
kh i l

ng và ch t l

c nhi u th c n thô nhi t đ i. Do

ng th c n thu nh n th p nên n ng su t s a c a bò ôn

đ i nuôi trong đi u ki n nhi t đ i s gi m xu ng và trong m t th i gian dài

s c kho và kh n ng sinh s n c a bò c ng gi m sút.
M t khác, mùa v có nh h

ng r t l n đ n n ng su t và ch t l

ng

c a c . i u này th c t đư h n ch r t nhi u đ n hi u qu ch n nuôi bò s a
23


Khoá lu n t t nghi p

Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

khi kh n ng kh c ph c “tính tr ng mùa” v th c n còn h n ch .
Th c t trong đi u ki n nhi t đ i nh

Vi t Nam, đ c bi t là

khu v c

đ ng b ng, m i mùa bò ph i ch u m t ki u “kh ” khác nhau: mùa hè có nhi u
c xanh thì ph i ch u nóng, mùa đông không b nóng thì l i thi u c xanh. Vì
v y, kh c ph c đ

c s thi u h t th c n thô xanh trong v đông xuân có ý

ngh a s ng còn đ i v i vi c ch n nuôi bò s a
4.2.2.3. nh h

Trong môi tr

n

c ta.

ng các đi u ki n nhi t đ i đ n b nh t t c a bò
ng nhi t đ i nóng m bò s a mang máu ôn đ i r t d b

m c b nh, đ c bi t là bò cao s n. Do b stress nhi t nên bò d m n c m v i
b nh t t. H n n a trong môi tr

ng nóng m vi sinh v t gây b nh d sinh sôi

n y n nên các b nh truy n nhi m d phát sinh và lan truy n. Viêm vú là m t
b nh r t ph bi n đ i v i bò s a khi nuôi trong đi u ki n nóng m. Chúng
không ch t n công gây t n h i tr c ti p đ n s c kh e c a bò mà còn là trung
gian truy n b nh kí sinh trùng đ

ng máu r t nguy hi m. Bò s a g c ôn đ i

không có s c kháng t nhiên đ i v i các b nh kí sinh trùng đ

ng máu nh

biên trùng và lê d ng trùng nên các b nh này r t d x y ra, nh t là trong mùa
hè khi kí ch trung gian là ve phát tri n m nh.

nh ng n i mà th c n xanh


cung c p cho bò là c c t n i đ ng tr ng, ven kênh r ch thì có nguy c c này
mang m m b nh nh sán lá gan và kí sinh trùng ru t khác. Bò HF m i nh p
g p th i ti t nóng làm cho kh n ng đ kháng b nh t t th p nên d b b nh.
Vì nh ng tác đ ng tr c ti p và gián ti p không thu n l i nói trên nên
các n

c nhi t đ i bò s a cao s n g c ôn đ i không th phát huy h t ti m

n ng cho s a c a chúng.
Trong m t vài tr

ng h p vi c nh p n i nuôi thu n ch ng các gi ng bò

g c ôn đ i vào nuôi trong đi u ki n nhi t đ i đư thành công, nh ng ph n đa
các tr

ng h p đư làm th t v ng và đôi lúc d n t i th m ho . Bênh t t, t l

ch t cao, sinh s n kém là nh ng hi n t

ng ph bi n đ i v i bò ôn đ i nh p

n i c ng nh các th h con cháu c a chúng. Nh ng con s ng đ
24

c c ng


Khoá lu n t t nghi p


Tr n Th ả i Y n – K29C Sinh

không cho m c s n xu t nh mong đ i. Bê cái sinh ra trong đi u ki n nhi t
đ i bình th

ng cho n ng su t th p h n m c a chúng đ

bò tr . Bò s a ôn đ i thu n ch nên nuôi
l n, có đi u ki n ch m sóc nuôi d

c nh p khi còn là

nh ng n i mà stress nhi t không

ng và thú y t t.

V i nh ng phân tích trên đư ch ng minh cho s th t b i c m t ch
tr

ng l n c a t nh Tuyên Quang là ch n nuôi và phát tri n đàn bò s a HF t i

t nh nhà khi không áp d ng đ

c nh ng k thu t vào kh c ph c các tác đ ng

b t l i c a đi u ki n nhi t đ i.
M c dù đư công b s th t b i c a D án ch n nuôi bò s a, nh ng đàn
bò s a do Trung tâm nhân gi ng bò s a cao s n Phú Lâm - Tuyên Quang do
có đ i ng cán b k thu t ch m sóc c ng v i đi u ki n chu ng tr i s d ng
công ngh ch n nuôi c a Thu


4.3. Ch t l

i n v n t n t i và cho n ng su t s a n đ nh.

ng đƠn bò vƠ kh n ng cho s a c a bò gi ng

Holstein Friesian
4.3.1. K t qu nghiên c u kh i l

ng bê s sinh

Qua vi c theo dõi và nghiên c u trên 500 bò con cho th y kh i l

ng

bê s sinh qua các n m nh sau:
B ng 5: Kh i l
Tên đ a
ph ng

Ph

ng th c
nuôi

Tuyên
Quang

Nuôi TT*


M c
Châu

Nuôi h gia
đình
Nuôi TT*

ng (kg) bê s sinh qua các n m

VT

2004

2005

2006

X

n

150

175
32,0  4,3

230
32,1  4,1


555
32,1  3,7

CV%

8,3
34,8  3, 4

8,8
35,7  3,0

9,4
37,1  3, 2

8,8
35,7  3, 2

CV%

7,5

7,6

7,0

7,4

34,0  3,5

X  mx


25