TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Số 26 (51) - Tháng 03/2017

Khảo sát việc dịch ẩn dụ của thành ngữ biểu thị
cảm xúc Giận từ tiếng Anh sang tiếng Việt
A survey on the metaphorical translation of Anger-expressing idioms
from English into Vietnamese
TS. Trần Thế Phi
Trường Đại học Sài Gòn
Tran The Phi, Ph.D.
Saigon University
Tóm tắt
Việc nghiên cứu các chiến lược dịch thuật thành ngữ tiếng Anh nói chung, và dịch ẩn dụ từ góc độ ngơn
ngữ học tri nhận nói riêng, là những hướng nghiên cứu thu hút nhiều nhà nghiên cứu trong và ngồi
nước. Bài viết này trình bày kết quả khảo sát mức độ ẩn dụ ý niệm cảm xúc của 111 thành ngữ biểu thị
cảm xúc giận có thể được dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt của sáu quyển từ điển thành ngữ song ngữ
Anh-Việt dựa trên phân loại của Hiraga (1991) và Kưvecses (2005), qua đó đề xuất một vài ý kiến trong
việc vận dụng các chiến lược dịch thuật vào việc dịch thành ngữ tiếng Anh sang tiếng Việt.
Từ khóa: chiến lược dịch thuật, dịch ẩn dụ, ẩn dụ ý niệm cảm xúc, thành ngữ.
Abstract
The study of English idiomatic translation strategies in general, and the metaphorical translation from
the perspective of cognitive linguistics in particular, is the research orientations that have appealed
many researchers in Vietnam and abroad. This article presents the results of analysing emotional
conceptual metaphors of 111 English idioms expressing anger that were translated into Vietnamese in
six English-Vietnamese bilingual idiom dictionaries based on the classifications by Hiraga (1991) and
Kưvecses (2005), and suggests some ideas in taking advantage of translation strategies in translating
English idioms into Vietnamese.
Keywords: translation strategies, metaphorical translation, emotion conceptual metaphors, idioms.

con người về thế giới khách quan cũng như

cách thức mà con người tri giác và ý niệm
hóa các sự vật và sự tình của thế giới khách
quan đó. Việc nghiên cứu ẩn dụ cảm xúc
của thành ngữ trên quan điểm Ngơn ngữ
học tri nhận là một hướng nghiên cứu mới,
phân tích các hiện tượng tri nhận và những
biểu thức ẩn dụ (trong trường hợp đang bàn
đến là thành ngữ) nhằm hiểu biết sâu sắc

1. Đặt vấn đề
Thành ngữ tiếng Việt từ lâu đã trở
thành đối tượng nghiên cứu của ngành
ngơn ngữ học từ quan điểm Ngơn ngữ học
truyền thống, tập trung vào việc nghiên cứu
cấu trúc, chức năng và ngữ dụng của thành
ngữ cho đến quan điểm Ngơn ngữ học tri
nhận, tiến hành nghiên cứu ngơn ngữ trên
cơ sở vốn kinh nghiệm và sự cảm thụ của
38


TRẦN THẾ PHI

thành ngữ ấy. Sự khác biệt giữa nghĩa đen
(do phương thức dịch từ đối từ mà có) và
nghĩa toàn khối của thành ngữ phải được
trình bày rõ ràng.”
Bên cạnh đó, các vấn đề về dịch ẩn dụ
và khả năng dịch các loại ẩn dụ đã được
nhiều nhà nghiên cứu và các nhà lý thuyết

dịch thuật quan tâm trong nhiều thập kỷ
(Nida và Taber [19]; Larson [14];
Newmark ([17], [18]); Snell-Hornby [22]).
Nhìn chung, xu hướng nghiên cứu về dịch
ẩn dụ trong những năm qua cho thấy rằng
các học giả đã đề xuất một số quy trình
dịch để hỗ trợ các dịch giả bất cứ khi nào
họ phải đối mặt với các vấn đề về việc phải
chuyển dịch đầy đủ các phép ẩn dụ từ một
ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác và
giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn những văn
bản được dịch. Các quy trình đó có thể
được tóm tắt như sau: (1) Cung cấp một
phép ẩn dụ khác trong văn bản đích; (2) Bỏ
qua phép ẩn dụ trong văn bản đích; (3)
Cung cấp các ẩn dụ tương tự trong các văn
bản đích; (4) Cung cấp một lối diễn giải về
nghĩa đen của ẩn dụ trong văn bản đích; (5)
Cung cấp một phép ẩn dụ với thông tin bổ
sung trong văn bản đích.
Hiraga [11], Mandelblit [15], và
Schaffner [20], đã nghiên cứu dịch ẩn dụ
từ góc độ ngôn ngữ học tri nhận, và các
nghiên cứu của họ chủ yếu chịu ảnh hưởng
từ Lakoff và Johnson [13] về ý niệm ẩn dụ.
Lakoff và Johnson [13] đưa ra một quan
điểm mới xem ẩn dụ như là một chức năng
tri nhận cơ bản giúp độc giả hiểu thế giới
và để cấu trúc các ý niệm trừu tượng. Từ
quan điểm của phương pháp tri nhận,

chúng ta có thể phân biệt các ẩn dụ ý niệm
với các biểu thức ẩn dụ. Các biểu thức ẩn
dụ ở cấp độ ngôn ngữ học là những biểu
hiện của phép ẩn dụ ý niệm ở cấp độ tri
nhận. Nghiên cứu về dịch ẩn dụ phần lớn

hơn các ẩn dụ tồn tại ở các tầng bậc ý
niệm. Bài viết này quan tâm đến mức độ
chuyển dịch ẩn dụ cảm xúc, giới hạn cảm
xúc giận, của thành ngữ từ tiếng Anh sang
tiếng Việt trong một số từ điển thành ngữ
song ngữ Anh-Việt. Bài viết, trước hết, đề
cập đến một số vấn đề liên quan đến lý
thuyết dịch thành ngữ và dịch ẩn dụ, làm
nền tảng lý luận cho việc khảo sát 111 đơn
vị thành ngữ biểu thị cảm xúc giận từ tiếng
Anh sang tiếng Việt. Tiếp theo, bài viết
trình bày việc khảo sát và phân tích các
đơn vị thành ngữ theo những chiến lược
dịch ẩn dụ của Hiraga [11] và Kövecses
[12], và sau cùng, gợi ý một số đề xuất cho
việc chuyển dịch ẩn dụ ý niệm cảm xúc
trong thành ngữ.
2. Một số vấn đề liên quan đến
lý thuyết dịch thành ngữ và dịch ẩn dụ
Việc nghiên cứu các chiến lược dịch
thuật thành ngữ tiếng Anh không phải là
một nội dung hoàn toàn mới. Về lý thuyết
dịch, nói chung, dịch nguyên văn, hay còn
gọi là dịch sát ý, thường được coi là chiến

lược dịch thuật kém hiệu quả khi áp dụng
vào dịch thành ngữ từ ngôn ngữ nguồn
sang ngôn ngữ đích. Newmark [17] nhấn
mạnh rằng: “…Thành ngữ không nên bao
giờ được dịch theo cách từ đối từ, bởi vì
thành ngữ có khi là từ thông tục có khi là
tiếng lóng, nên thường rất khó tìm được từ
đồng nghĩa ở ngôn ngữ đích mà có tính
tương đồng cao về độ không trang trọng…
Do người dịch quen lối sử dụng ngôn ngữ
hàng ngày của họ, nên thường họ không sử
dụng thành ngữ khi dịch, trừ khi họ phải
tra cứu từ điển…” [17, tr.125-126]. Tuy
nhiên, 10 năm sau, Newmark [18, tr.61] lại
nhìn nhận một khía cạnh tích cực của dịch
nguyên văn rằng: “Dịch nguyên văn thành
ngữ của ngôn ngữ đích cũng có thể hữu ích
như một cách thức để hiểu và ghi nhớ
39


KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T

từ góc độ miêu tả và tập trung vào cách
thức mà mô hình ẩn dụ và biểu thức ẩn dụ
được xử lý trong bản dịch thực tế. Hiraga
[11] thông qua một nghiên cứu so sánh
tiếng Mỹ và tiếng Nhật đã thành lập bốn tổ
hợp có thể có của các ẩn dụ ý niệm và ẩn
dụ ngôn ngữ để xem xét sự tương đồng và

khác biệt của chúng. Hiraga đưa ra bốn khả
năng kết hợp giữa các ý niệm ẩn dụ và các
biểu thức ẩn dụ như sau:
1. Các miền ý niệm ẩn dụ tương tự và các
biểu thức ẩn dụ tương tự. Ví dụ trong
mô hình ẩn dụ THỜI GIAN LÀ TIỀN
BẠC, ý niệm THỜI GIAN được cấu
trúc hóa về mặt ẩn dụ bằng ý niệm
TIỀN BẠC cả trong ngôn ngữ và văn
hóa của người Mỹ và người Nhật.
2. Các miền ý niệm ẩn dụ tương tự nhưng
các biểu thức ẩn dụ khác nhau. Chẳng
hạn như ý niệm CUỘC SỐNG được
xem như là THỂ THAO trong cả hai
nền văn hóa Mỹ-Nhật. Tuy nhiên, các
biểu thức ẩn dụ biểu thị ý niệm thể thao
ở Mỹ là về BÓNG CHÀY, trong khi đó,
ý niệm VÕ SU-MÔ được biểu hiện
bằng các từ ngữ trong các biểu thức
ngôn ngữ ở Nhật.
3. Các miền ý niệm ẩn dụ khác nhau
nhưng các biểu thức ẩn dụ tương tự. Ví
dụ, tiếng Nhật có biểu thức ngôn ngữ
“Aitsu-wa amai” tương tự với biểu thức
“You are sweet” của tiếng Mỹ, nhưng
người Nhật hiểu biểu thức ấy có nghĩa
là “Anh chưa trưởng thành, còn chất
phát và yếu đuối”. Trong khi đó, người
Mỹ hiểu biểu thức tương tự “You are
sweet” như là một lời khen, nghĩa là

“Bạn thật dễ thương”.
4. Các miền ý niệm ẩn dụ khác nhau và các
biểu thức ẩn dụ khác nhau. Chẳng hạn
mô hình ẩn dụ Ý TƯỞNG THÌ TRONG
ĐẦU (IDEAS ARE IN THE MIND) của

tiếng Mỹ và mô hình ẩn dụ Ý TƯỞNG
THÌ TRONG BỤNG (IDEAS ARE IN
HARA/BELLY) với việc sử dụng các
biểu thức ẩn dụ khác nhau.
Kövecses [12] quan tâm đến tính quy
luật của những cách thức mà theo đó ẩn dụ
ý niệm được biểu thị về mặt ngôn từ trong
các ngôn ngữ khác nhau, cụ thể là tiếng
Anh và tiếng Hungary. Qua phân tích hai
mô hình ẩn dụ cùng tồn tại trong cả tiếng
Anh và tiếng Hungary, đó là THỜI GIAN
LÀ TIỀN BẠC và TÌNH YÊU LÀ MỘT
CUỘC HÀNH TRÌNH, theo bốn phạm trù
đã nêu trên, Kövecses [12, tr.141] đi đến
kết luận rằng có năm khả năng để dịch
nghĩa biểu trưng giống nhau từ ngôn ngữ
này sang ngôn ngữ khác, trong đó có bốn
khả năng tương tự như bốn tổ hợp do
Hiraga đề xuất, và khả năng thứ năm là
dịch diễn giải. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý là
Kövecses [12] chỉ khảo sát các trường hợp
liên quan đến biểu thức ngôn ngữ tự do,
tức là những cụm từ trong đời sống thường
nhật, chỉ trừ khả năng thứ tư là các biểu

thức ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương.
Các trường hợp này không bao gồm đối
tượng khảo sát là tổ hợp thành ngữ.
3. Phương pháp và ngữ liệu khảo sát
Mục đích của bài viết này là khảo sát
mức độ ẩn dụ ý niệm cảm xúc của thành
ngữ biểu thị cảm xúc giận có thể được dịch
từ tiếng Anh sang tiếng Việt trong 6 quyển
từ điển thành ngữ song ngữ Anh-Việt
[1],[2],[3],[4],[6],[7], nhằm qua đó đúc kết
những chiến lược và thủ pháp dịch thuật
mà một dịch giả có thể sử dụng khi chuyển
nghĩa thành ngữ tương ứng. Số lượng mẫu
khảo sát gồm 111 thành ngữ tiếng Anh
biểu thị cảm xúc giận được thu thập từ 4
quyển từ điển thành ngữ đơn ngữ tiếng
Anh [9], [16], [21], [23]. Dựa trên phân
loại của Hiraga [11] và Kövecses [12],
40


TRẦN THẾ PHI

ngữ cố định.
4. Kết quả khảo sát các thành ngữ
biểu thị cảm xúc giận được dịch từ tiếng
Anh sang tiếng Việt
4.1. Về phương thức dịch sử dụng
cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc và cùng biểu
thức ngôn ngữ

Qua khảo sát ngữ liệu, chúng tôi ghi
nhận hai trường hợp: (1) cùng ẩn dụ ý niệm
cảm xúc và sử dụng thành ngữ tương
đương nghĩa nguyên văn và (2) cùng ẩn dụ
ý niệm cảm xúc và sử dụng ngữ cố định
tương đương nghĩa nguyên văn.
Đối với trường hợp (1), có 2 thành ngữ
tiếng Anh biểu thị cảm xúc giận được các
dịch giả chuyển dịch bằng thành ngữ tiếng
Việt tương đương với cùng miền ẩn dụ ý
niệm, cụ thể như sau:

chúng tôi chọn và sắp xếp các chiến lược
dịch thành ngữ với yếu tố ẩn dụ ý niệm
thành năm loại cơ bản như sau:
a) Cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc và
cùng biểu thức ngôn ngữ
b) Cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng
khác biểu thức ngôn ngữ
c) Khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng
cùng biểu thức ngôn ngữ
d) Khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc và
khác biểu thức ngôn ngữ
e) Dịch diễn giải.
Biểu thức ngôn ngữ trong trường hợp
chúng tôi xem xét sẽ gồm ba loại tổ hợp:
(1) tổ hợp thành ngữ, (2) tổ hợp ngữ cố
định, và (3) tổ hợp ngữ tự do. Trong đó,
chúng tôi quan tâm nhiều đến hai loại tổ
hợp đầu, đó là tổ hợp thành ngữ và tổ hợp

Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm
xúc giận

Thành ngữ tiếng Việt tương ứng trong các từ điển
được tra cứu

1. Add fuel to the fire/ flame

Đổ thêm dầu vào lửa ([4] [7] [2])
Lửa cháy đổ thêm dầu [1]

2. A face like thunder

Mặt đằng đằng sát khí [7]

tương đương, mặc dù không nhất thiết phải
giống hệt nhau về ý nghĩa biểu hiện cơ học
của cảm xúc tiêu cực.
Đối với trường hợp (2), chúng tôi ghi
nhận 5 đơn vị thành ngữ tiếng Anh được
chuyển dịch nghĩa bằng việc sử dụng ngữ
cố định tương đương trong tiếng Việt với
cùng một ẩn dụ ý niệm, cụ thể như sau:

Theo đó, cặp thành ngữ tiếng Anh và
tiếng Việt (1) có cùng mô hình ẩn dụ
GIẬN LÀ LỬA, cặp thành ngữ tiếng Anh
và tiếng Việt (2) với cùng mô hình ẩn dụ
GIẬN LÀ KHÍ NÉN. Phát hiện này phần
nào minh chứng cho ý niệm phổ quát của

cảm xúc mà Wierzbicka [24] đã nêu khi
cho rằng tất cả các ngôn ngữ đều có từ ngữ

Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm xúc giận Ngữ cố định tiếng Việt trong các từ điển được
tra cứu
1. Drive sb up the wall

Dồn ai vào chân tường ([3], [7],[2])

2. Foam at the mouth

Tức sùi bọt mép ([4], [7])
Giận sùi bọt mép [1]

3. Let off steam

Xả hơi [7], la cho đã hơi hả giận [2]

4. Make one’s blood boil

Làm cho ai giận sôi máu ([7],[2])

5. In a huff

Trong cơn giận/ giận dữ ([3],[4],[2])

41


KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T


Chúng tôi chia thành hai trường hợp
xem xét: (1) cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc
nhưng sử dụng thành ngữ không tương
đương nghĩa nguyên văn và (2) cùng ẩn dụ
ý niệm cảm xúc nhưng sử dụng ngữ cố định
không tương đương nghĩa nguyên văn.
Ở trường hợp (1), chúng tôi không ghi
nhận trường hợp thành ngữ tiếng Anh biểu
thị cơn giận được các dịch giả dịch sang
tiếng Việt theo phương thức này. Đối với
trường hợp (2), qua khảo sát chúng tôi đếm
được 5 thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm
xúc giận được dịch sang tiếng Việt tuy
cùng ý niệm ẩn dụ nhưng sử dụng ngữ cố
định không tương đương so với thành ngữ
tiếng Anh.

Tuy dịch sát ý (hay còn gọi dịch
nguyên văn) không được coi là phương
thức dịch thành ngữ tối ưu, nhưng việc
dịch sát ý trong các trường hợp nêu trên
vẫn phản ánh đúng nghĩa nguyên bản của
thành ngữ tiếng Anh và phản ánh được nét
biểu trưng về văn hóa dân tộc, về kinh
nghiệm sống của người Việt. Chẳng hạn,
các thành ngữ foam at the mouth (giận sùi
bọt mép), make one’s blood boil (làm ai
giận sôi máu) vận dụng miền nguồn LỰC
TÁC ĐỘNG kết hợp với kinh nghiệm luận

khi quan sát hành vi con người lúc giận.
4.2. Về phương thức dịch sử dụng
cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng khác
biểu thức ngôn ngữ
Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm
xúc giận

Ngữ cố định tiếng Việt trong các từ điển được
tra cứu

1. Blow a fuse

Đùng đùng nổi giận [7]

2. Blow one’s top

Nổi đóa [7], giận tím mặt [7]

3. Flip one’s lid

Nổi giận đùng đùng [7]

4. Hit the ceiling

Đùng đùng nổi giận [7]

5. Blow one’s cool

Nổi nóng [2]


Sự khác biệt về biểu thức ngôn ngữ
biểu hiện ý niệm cảm xúc giữa hai ngôn
ngữ, trong trường hợp đang xét là các ngữ
cố định tiếng Anh và tiếng Việt, là do
trường từ vựng gây ra. Mỗi ngôn ngữ phát
triển hệ thống từ vựng tương ứng, đặc trưng
cho cộng đồng sử dụng ngôn ngữ đó và
không tìm thấy trong các ngôn ngữ khác.
Qua 5 tổ hợp thành ngữ tiếng Anh được
dịch sang tiếng Việt bằng các ngữ cố định
mà các ngữ này không chứa từ vựng tương
đương với từ vựng kiến tạo nên thành ngữ
tiếng Anh, chúng ta nhận thấy kiến thức
nền, được hiểu là những hiểu biết ngoài

ngôn ngữ liên quan đến khái niệm từ vựng,
đã góp phần vào sự thông hiểu và giải mã
sang tiếng Việt của các dịch giả. Khi biểu
thị cảm xúc giận, các thành ngữ tiếng Anh
này sử dụng ý niệm ẩn dụ GIẬN LÀ NỔ
TUNG. Khi dịch chúng sang tiếng Việt, các
dịch giả đã đưa ra các cụm từ tương ứng có
cùng miền ẩn dụ: “đùng đùng nổi giận, nổi
đóa, nổi giận đùng đùng, nổi nóng”.
4.3. Về phương thức dịch sử dụng
khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng cùng
biểu thức ngôn ngữ
Chúng tôi chưa phát hiện thành ngữ
tiếng Anh biểu thị cảm xúc giận nào mà
42



TRẦN THẾ PHI

khi được dịch sang tiếng Việt sử dụng cùng
biểu thức ngôn ngữ nhưng lại thể hiện các
miền ẩn dụ cảm xúc khác nhau. Thành ngữ
mang đậm nét bản sắc văn hóa dân tộc,
thường có nghĩa hình tượng được hình
thành từ mối liên tưởng với nền từ vựng
phản ánh một hiện thực đặc thù của người
bản ngữ. Đây chính là những trở ngại cho
việc giải mã cơ cấu nghĩa thành ngữ, nhất
là đối với những người bản ngữ của một
ngôn ngữ khác.
4.4. Về phương thức dịch sử dụng
khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc và khác biểu
Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm
xúc giận

thức ngôn ngữ
Ở phần khảo sát này, chúng tôi chia
thành hai trường hợp: (1) khác ẩn dụ ý niệm
cảm xúc và sử dụng thành ngữ không tương
đương nghĩa nguyên văn và (2) khác ẩn dụ
ý niệm cảm xúc và sử dụng ngữ cố định
không tương đương nghĩa nguyên văn.
Đối với trường hợp (1), chúng tôi
ghi nhận 4 thành ngữ tiếng Anh biểu thị
cảm xúc giận được các dịch giả chuyển

dịch bằng thành ngữ tiếng Việt không
tương đương về từ vựng và ẩn dụ ý niệm
cảm xúc.

Thành ngữ tiếng Việt tương ứng trong các từ
điển được tra cứu

1. As mad as a hornet

Nổi tam bành [2]

2. Frighten the wits out of sb

(Làm ai sợ) dựng tóc gáy [7]

3. Vent one’s spleen

Giận cá chém thớt [3]

4. Hit the ceiling

Nổi trận lôi đình [2]

Việc sử dụng các thành ngữ tiếng
Việt làm bản dịch cho các thành ngữ tiếng
Anh biểu thị cảm xúc giận cho thấy tính
hiệu quả của cách chuyển tải ý nghĩa của
thành ngữ tiếng Anh sang ý nghĩa tương
đương của thành ngữ tiếng Việt mà không
sử dụng các mục từ vựng tương đương.

Hãy xét cặp thành ngữ Anh-Việt “as mad
as a hornet” / “nổi tam bành”. Với ý nghĩa
“rất tức giận”, cơn giận được so sánh với
hình ảnh con ong bắp cày. Thành ngữ này
kích hoạt mô hình ẩn dụ GIẬN LÀ ĐIÊN
RỒ. Tuy nhiên, tiếng Việt không có thành
ngữ nào sử dụng hình tượng của ong bắp
cày hay loài ong nói chung để biểu thị
cơn giận của con người. Cho nên, thành
ngữ này được các dịch giả dịch sang
thành ngữ tiếng Việt tương đương là “nổi
tam bành”. Theo lý thuyết của Đạo Gia,

thì Tâm Thức hay Tâm Thần của con
người đều ở vào ba nơi: Óc (đầu), Tim
(ngực) và Dạ Dày (bụng), được gọi là
Tam Thi gồm Thượng Thi, Trung Thi và
Hạ Thi. Cả ba Tam Thi được chủ đạo bởi
ba ông thần họ Bành chuyên xúi dục
người ta nóng nảy giận dữ, làm điều sai
trái xằng bậy, để những ngày lên tâu với
Ngọc Hoàng Thượng Đế phạt người này
mau chết, nhằm giúp ba ông thần được tự
do, khỏi phải theo dõi để tâu báo nữa. Do
sự tích trên, mỗi khi người ta nóng nảy
giận dữ làm điều trái lẽ mất khôn thì gọi
là nổi cơn Tam Bành [5, tr.63]. Đứng về
khía cạnh ẩn dụ để xem xét thì thành ngữ
nổi tam bành có thể được xếp vào loại
thành ngữ ẩn dụ có mô hình GIẬN LÀ

MỘT THỨ BẬC XÃ HỘI CAO.
Đối với trường hợp (2), qua khảo sát
43


KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T

chúng tôi đếm được 5 thành ngữ tiếng Anh
biểu thị cảm xúc giận được dịch sang tiếng
Việt bằng việc sử dụng ngữ cố định không

tương đương nghĩa nguyên văn so với
thành ngữ tiếng Anh và kích hoạt mô hình
ẩn dụ ý niệm cảm xúc khác nhau.

Thành ngữ tiếng Anh biểu thị
Ngữ cố định tiếng Việt trong các từ điển được tra cứu
cảm xúc
1. Bad blood

Mối ác cảm [7]

2. Have a cow

Phát cáu [7]

3. Look daggers at sb

Hằn học nhìn [7]


4. Lose one’s nerve/ temper

Mất bình tĩnh [7]

5. See red

Điên tiết [7]

Đây là phương thức diễn nghĩa gây
nhiều khó khăn cho dịch giả vì để có thể đề
xuất các ngữ cố định tương đương cho
thành ngữ tiếng Anh, họ phải trải qua công
đoạn phân tích và nhận diện ẩn dụ ý niệm
ẩn chứa trong thành ngữ ấy. Việc chuyển
ngữ theo phương thức này có thể thực hiện
được nhờ dựa vào kiến thức nền. Chẳng
hạn, trong thành ngữ Anh biểu thị giận
“see red” (tạm dịch: thấy màu đỏ), thành tố
see chỉ khái niệm từ vựng về hành vi, hoạt
động, thành tố red chỉ khái niệm từ vựng
về màu sắc, và chúng có những từ tương
đương hoàn toàn ở nghĩa biểu niệm trong
tiếng Việt (nhìn / đỏ), song ở nghĩa vị
ngoại biên của chúng, see và red lại nằm
trong mối liên tưởng với trường ngữ nghĩa
phái sinh tồn tại trong đời sống người bản
ngữ tiếng Anh nhưng có thể khuyết ở các
dân tộc khác: đó là quan niệm của người
châu Âu về nguồn gốc môn thể thao đấu bò
tót và việc đấu sĩ sử dụng mảnh vải đỏ để

khiêu khích con bò. Thành ngữ này được
dịch sang tiếng Việt là “điên tiết”, và cụm
từ “điên tiết” được định nghĩa là “tức giận
đến cao độ, thường có những cử chỉ, hành
động thô bạo không kiềm chế nổi” [8,

tr.318]. Nếu dựa theo phản ứng tức giận
không kiềm chế và thô bạo của con bò
trong đấu trường khi đối mặt với mảnh vải
đỏ và đấu sĩ, chúng ta có thể đồng ý với
cách sử dụng cụm từ “điên tiết” của tiếng
Việt để dịch thành ngữ tiếng Anh “see
red”. Tuy nhiên, cả hai lối dụng từ khác
nhau này kích hoạt hai mô hình ẩn dụ khác
nhau: thành ngữ tiếng Anh “see red” có mô
hình ẩn dụ cụ thể GIẬN LÀ MÀU SẮC,
xuất phát từ miền ẩn dụ tổng loại CẢM
XÚC LÀ MÀU SẮC, còn ngữ cố định
tiếng Việt “điên tiết” có mô hình ẩn dụ
GIẬN LÀ ĐIÊN RỒ.
4.5. Về phương thức dịch diễn giải
Phần lớn các tổ hợp thành ngữ biểu thị
cảm xúc giận trong tiếng Anh được diễn
giải nghĩa sang tiếng Việt tương ứng.
Chúng ta thử quan sát một ví dụ minh họa
của phương pháp dịch diễn giải thành ngữ:
A red rag to a bull: Hành động hay lời nói
nào đó mà chắc chắn sẽ làm cho ai nổi
giận, điên tiết lên hoặc mất bình tĩnh [6];
chắc chắn làm cho người nào đó hết sức

giận dữ hoặc thậm chí trở nên hung bạo
[7]; có thể gây ra sự phẫn uất, giận dữ,
bạo lực, … mạnh mẽ [1].
44


TRẦN THẾ PHI

và phân tích các bản dịch tiếng Việt của
các thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm xúc
giận từ sáu quyển từ điển thành ngữ song
ngữ Anh-Việt đã nêu, chúng tôi xin đề xuất
rằng các soạn giả từ điển song ngữ nên
nghiên cứu và vận dụng lý thuyết ẩn dụ ý
niệm của ngữ nghĩa học tri nhận với các
nguyên lý cơ bản, các mô hình ẩn dụ ý
niệm và lược đồ hình ảnh cụ thể để có thể
ứng dụng những thành quả mà khung lý
thuyết này đã mang lại cho người sử dụng
ngôn ngữ. Dịch thành ngữ, đặc biệt thành
ngữ biểu thị cảm xúc, đòi hỏi các bước của
quy trình dịch được thực hiện chặt chẽ,
trong đó phải lưu ý đến việc chuyển dịch
ẩn dụ ý niệm cảm xúc, xem ra đây là một
công việc rất khó khăn. Do vậy, trong
trường hợp dịch thành ngữ biểu thị cảm
xúc giận từ tiếng Anh sang tiếng Việt, dịch
giả có thể cung cấp một phép ẩn dụ tương
tự hay khác biệt trong văn bản đích, hoặc
sử dụng một phép ẩn dụ với thông tin bổ

sung trong văn bản đích. Bên cạnh đó, sự
tương ứng trong cách vận dụng giữa ẩn dụ
ý niệm và biểu thức ẩn dụ sẽ đặt ra cho
dịch giả một nhiệm vụ quan trọng là lựa
chọn cách dịch tốt nhất, và dĩ nhiên điều
này còn phụ thuộc phần lớn vào kinh
nghiệm luận của dịch giả.

Phương pháp dịch diễn giải đã không
giữ lại hình ảnh ẩn dụ của thành ngữ gốc,
làm mất đi ẩn dụ tính trong các thành ngữ
tiếng Anh. Chẳng hạn như thành ngữ tiếng
Anh “a red rag to a bull” biểu thị ý nghĩa
“chọc giận ai đó” sử dụng hình ảnh ẩn dụ
tấm vải đỏ và con bò tót trong trận đấu bò
của đấu sĩ. Tuy nhiên, lối dịch diễn giải của
những quyển từ điển khảo sát đã bỏ qua
hình ảnh ẩn dụ tấm vải đỏ và con bò tót.
Tính không tương đương hoàn toàn trong
khi chuyển dịch nghĩa thành ngữ từ tiếng
Anh sang tiếng Việt cũng cần được xét đến.
Do vậy, trong việc biên dịch thành ngữ, cụ
thể trong phạm vi thành ngữ biểu thị cảm
xúc tiếng Việt và tiếng Anh, việc dịch diễn
giải là cần thiết vì qua những định nghĩa có
phần dịch diễn giải, độc giả sẽ hiểu rõ hơn
các khái niệm về văn hóa, tộc người, về
truyền thống ứng xử ẩn chứa trong cái vỏ
âm thanh tiếng nước ngoài, đồng thời có thể
định hướng đúng nghĩa cơ bản của từ tiếng

Anh, do đó loại bỏ được tính mập mờ khi
chọn từ tiếng Việt tương đương.
5. Kết luận
Có thể nói, kết quả khảo sát và phân
tích các chiến lược vận dụng ẩn dụ ý niệm
cảm xúc trong dịch nghĩa thành ngữ biểu
thị giận của tiếng Anh sang tiếng Việt chỉ
ra rằng mức độ khó khăn của việc dịch
thành ngữ mà dịch giả phải đối mặt sẽ gia
tăng theo trình tự sau đây: (chiến lược 5)
Dịch theo lối diễn giải, không sử dụng ý
niệm ẩn dụ cảm xúc, (chiến lược 2) Cùng
ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng khác biểu
thức ngôn ngữ, (chiến lược 1) Cùng ẩn dụ
ý niệm cảm xúc và cùng biểu thức ngôn
ngữ, (chiến lược 4) Khác ẩn dụ ý niệm cảm
xúc và khác biểu thức ngôn ngữ, và (chiến
lược 3) Khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng
cùng biểu thức ngôn ngữ.
Từ những nội dung khảo sát, phân loại

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tiếng Việt
1. Trần Phong Giao (2010), Từ điển thành ngữ
Anh-Việt, Nxb Giao thông Vận tải.
2. Trần Vũ Khanh (2003), Từ điển thành ngữ
Anh-Việt, Nxb Thanh Niên, TP.HCM.
3. Nguyễn Văn Khi, Bạch Thanh Minh (2008),
Từ điển thành ngữ Anh-Việt, Viện Ngôn ngữ
học, Nxb Tổng hợp TP.HCM.

4. Lã Thành (2006), Từ điển thành ngữ AnhViệt, Nxb Thông tấn xã Việt Nam.
5. Đức Nguyên (2000), Cao Đài từ điển, quyển
3, truy cập từ.
o/booksv/CaoDaiTuD
ien/e-book-pdf/index.html.

45


KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T
6.

Nguyễn Minh Tiến (2004), Từ điển thành
ngữ Anh-Việt, Nxb Trẻ, TP.HCM.

7.

Trung tâm biên soạn dịch thuật sách Sài
Gòn (2004), Từ điển thành ngữ Anh-Việt,
Nxb Tổng hợp TP.HCM.

8.

Viện ngôn ngữ học (2003b), Từ điển tiếng
Việt, Nxb Đà Nẵng.

View of Metaphor and its Implications for
Translation Theory. In M. Thelen and B.
Lewandowska - Tomaszczyk (Eds.).
Translation and Meaning, 483-495,

Universitaire Pars Maastricht, Maastricht.
16. McCarthy, Michael et al (1998), Cambridge
International Dictionary of Idioms, CUP,
Cambridge.
17. Newmark
(1981),
Approaches
to
Translation, Pergamon Press, Shanghai
Foreign Language Education Press.
18. Newmark, Peter (1991), About Translation,
Multilingual Matters, UK.
19. Nida, E.A. and C.R. Taber (1969), The
theory and practice of translation, Brill.
20. Schaffner, Christina (2004), “Metaphor and
Translation. Some Implications of a
Cognitive
Approach”,
Journal
of
Pragmatics, Vol 36(7), 1253-1269.
21. Siefring, J. (2004), Oxford Dictionary of
English Idioms, 2nd edition, OUP, Oxford.
22. Snell-Hornby, Mary (1988), Translation
Studies. 2nd Edition, John Benjamins,
Amsterdam.
23. Spears, Richard A. (2000), NTC’s English
idioms dictionary, 3rd edition, National
Textbook Company, Illinois, USA.
24. Wierzbicka, Anna (1999), Emotions Across

Languages and Cultures: Diversity and
Universals, CUP, UK.

Tiếng Anh
9. Ammer, Christine (1997), The American
Heritage Dictionary of Idioms, Forbes Inc.,
USA.
10. Baker, M. (1992),
Routledge, London.

In

Other

Words,

11. Hiraga, Masako (1991), Metaphor and
Comparative Cultures. In P.G.J. Fendos
(Ed.). Crosscultural Communication: East
and West, Volume 3, 149-166, Tai Cheng
Publishing, Taiwan.
12. Kövecses, Zoltán (2005), Metaphor in
Culture: Universality and Variation. CUP,
Cambridge.
13. Lakoff, George and Johnson, Mark (1980),
Metaphors we live by, University of
Chicago Press, Chicago.
14. Larson, M. L. (1984), Meaning-Based
Translation: A Guide to Cross-Language
Equivalence, University Press of America,

Lanham.
15. Mandelblit, Nili (1995), The Cognitive

Ngày nhận bài: 01/01/2017

Biên tập xong: 15/3/2017

46

Duyệt đăng: 20/3/2017