TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH
KHOA KHOA HỌC Tự NHIÊN

NGUYỄN THỊ LOAN
Nghiên cứu lý thuyết về phương pháp tách chiết hợp chất
Terpenoid”

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

1


MỤC LỤC
A. MỞ ĐẦU...........................................................................................................4
1. Lý do chọn đề tài...............................................................................................4
2. Mục tiêu nghiên cứu.........................................................................................5
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu.......................................................................5
4. Nhiệm vụ nghiên cứu........................................................................................5
5. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................5
6. Đóng góp của khóa luận...................................................................................5
7. Cấu trúc khóa luận...........................................................................................6
B. NỘI DUNG........................................................................................................6
CHƯƠNG I. TỔNG QUAN VÉ TERPENOID........................................................6
1.1........................................................................................................................... Gi
ới thiệu về Terpenoid......................................................................................6
1.2........................................................................................................................... K
hái niệm và phân loại......................................................................................9
CHƯƠNG II. MỘT SỐ TERPENOID TRONG Tự NHIÊN..................................11
2.1...............................................................................................Monoterpenoid
....................................................................................................................11
2.1.1.....................................................................Monoterpenoid không vòng

............................................................................................................... 11
2.1.2........................................................................Monoterpenoid đơn vòng
..............................................................................................................13
2.1.3............................................................................Monoterpenoid 2 vòng
..............................................................................................................14
2.2..............................................................................................Sesquiterpenoid
.................................................................................................................... 15
2.2.1.........................................................................Sesquiterpen không vòng
..............................................................................................................15
2.2.2................................................................................Sesquiterpen 1 vòng
..............................................................................................................16
2.2.3.............................................................................Sesquiterpen hai vòng
..............................................................................................................16
2.2.4..............................................................................Sesquiterpen ba vòng
..............................................................................................................16
2.3.....................................................................................................Diterpenoid
.................................................................................................................... 16
2.3.1......................................................................................................Phytol
..............................................................................................................17
2.3.2.................................................................................................Vitamin A
..............................................................................................................17


2.3.3.................................................................................................Colophan
..............................................................................................................17
2.4..............................................................................................Serterterpenoid
.................................................................................................................... 17
2.5...................................................................................................Triterpenoid
.................................................................................................................... 18
2.6................................................................................................Tetraterpenoid

.................................................................................................................... 22
2.7.................................................................................................Polyterpenoid
.................................................................................................................... 23
CHƯƠNG III. PHƯƠNG PHÁP TÁCH CHIÉT TERPENOID............................23
3.1........................................................................................................................... Cá
c phương pháp chiết tách...............................................................................23
3.1.1........................................................................................................................ Ph
ương pháp hoà tan trong dung môi hữu cơ...................................................24
3.1.2............................................................................Các phương pháp chưng cất
.......................................................................................................................... 24
3.1.2.1.........................................................................................Chưng cất đơn giản
24
3.1.2.2......................................................................................Chưng cất phân đoạn
24
3.1.2.3...........................................................................Chưng cất dưới áp suất thấp
25
3.1.2.4...........................................................................Chưng cất lôi cuốn hơi nước
25
3.1.3...........................................................................................Phương pháp chiết
.......................................................................................................................... 25
3.1.3.1..............................................................................................Giới thiệu chung
25
3.1.3.2....................................................................................................Chiết soxhlet
26
3.2.......................................................................................................................... Tá
ch chiết monoterpenoid và sesquiterpenoid.................................................27
a>Tách methol............................................................................................................27
b> Tách citral.............................................................................................................28
c> Tách Eugenol.........................................................................................................28
d>Tách cedrol.............................................................................................................29

e> Tách methyl chavicol.............................................................................................29
3.3.......................................................................................................................... Tá
ch chiết các hợp chất lacton terpenoid..........................................................30


3.3.1....................................................................................................................... Ph
ân lập các sesquiterpen lacton.........................................................................30
a> Chiết bằng CHCl3..................................................................................................30
b> Chiết bằng cồn và nước nóng................................................................................31
c> Chiết bằng cồn: (EtOH hoặc MeOH)....................................................................31
d> Chiết bằng dung dịch kiềm nóng...........................................................................31
3.3.2....................................................................................................................... Tá
ch chiết các monoterpen glycosid (iridoid)......................................................32
3.4.......................................................................................................................... Tá
ch chiết hợp chất saponin triterpenoid.........................................................35
CHƯƠNG IV. PHƯƠNG PHÁP TÁCH CHIẾT CAROTENOID........................39
TRONG MÀNG QUẢ GẤC.....................................................................................39
4.1...............................................................................Giới thiệu về Carotenoid
.................................................................................................................... 39
4.2.......................................................................................Quy trình tách chiết
.................................................................................................................... 40
4.2.1............................................................................................Nguyên liệu
............................................................................................................... 40
4.2.1.1............................................................................Chọn nguyên liệu
.........................................................................................................40
4.2.1.2.............................................................................Xử lí nguyên liệu
.........................................................................................................41
4.2.2............................................................................................................Xá
c định một số tính chất vật lý..............................................................41
4.2.2.1...............................................................................Xác định độ ẩm

.........................................................................................................41
4.2.2.2.................................................................................................... Xá
c định hàm lượng tro........................................................................41
4.2.3............................................................................................................Kh
ảo sát các điều kiện chiết dầu gấc.......................................................42
4.2.3.1.................................................................................................... K
hảo sát dung môi chiết.....................................................................42
4.2.3.2.................................................................................................... K
hảo sát thời gian chiết......................................................................42
4.2.3.3....................................................................................Khảo sát tỉ lệ rắn-lỏng
42
4.2.4.................................................................................Tách chiết dầu gấc
............................................................................................................... 42
4.3.6 Tách chiết Carotenoid từ dầu gấc...................................................................45
C. KẾT LUẬN.....................................................................................................45
D. TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................................47


A. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Ngày nay không ai có thể phủ nhận được tầm quan trọng của công nghệ sinh học
đối với nền kinh tế quốc dân nước ta nói riêng và thế giới nói chung. Thế kỷ 21 được
coi là thế kỷ của ngành công nghệ sinh học, được coi là thời điểm lịch sử mà con tàu vũ
trụ mang tên “công nghệ sinh học” đã rời khỏi bệ phóng để bay đến tầm cao mới. Việt
Nam là nước nhiệt đới có khí hậu nóng ẩm, rất thuận lợi cho sự phát triển của thực vật
và đây được coi là một kho tàng vô giá về nguồn hợp chất tự nhiên và nguồn nguyên
liệu để phát triển ngành công nghệ sinh học nước nhà.
Trong những năm gần đây, công nghệ tách chiết các hợp chất từ thực vật đã
không ngừng phát triển và bước đầu đạt được những thành quả đáng kể. Trên thế giới
từ rất lâu người ta đã ứng dụng những công nghệ này để sản xuất các chất có hoạt tính

sinh học, phục vụ cho nghiên cứu, sản xuất và phục vụ lợi ích của con người. Những
nghiên cứu về hợp chất có hoạt tính sinh học ở thực vật phát triển từ những năm 1950
và đã có khoảng hơn 30.000 hợp chất được chiết xuất từ thực vật có hoạt tính và rất có
giá trị đối với cuộc sống. Những hợp chất này như các alcaloid, terpenoid, phenolic
được biết đến như là các hợp chất thứ cấp. Các hợp chất này thường chỉ được tạo ra ở
một số loại tế bào nhất định như các tế bào rễ tơ, biểu mô, hoa, lá. Mặc dù, hóa học
tổng hợp hữu cơ đạt nhiều thành tựu quan trọng nhưng nhiều hợp chất có hoạt tính sinh
học (thường gọi là các chất thứ cấp) vẫn còn khó tổng hợp hoặc có thể tổng hợp được
nhưng chi phí rất đắt.
Ngày nay, những hợp chất tự nhiên có hoạt tính sinh học được phân lập từ cây cỏ
đã được ứng dụng trong rất nhiều ngành công nghiệp, nông nghiệp và chăm sóc sức
khoẻ con người. Chúng được dùng để sản xuất thuốc chữa bệnh, thuốc bảo vệ thực vật,
làm nguyên liệu cho ngành công nghiệp thực phẩm và mỹ phẩm v.v.
Hiện nay, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các ngành công nghiệp thì các
nguy cơ bệnh tật của con người ngày càng bị đe dọa hơn. Sự xuất hiện của nhiều căn
bệnh lạ cũng như sự gia tăng số lượng người mắc các bệnh nan y đang là một mối quan
tâm lớn không chỉ của nghành y dược mà là của cả xã hội. Chính vì vậy việc nghiên
cứu tìm ra các phương thuốc mới, có hiệu quả xuất phát từ thiên nhiên luôn là ưu tiên
của nhiều nhà khoa học trên thế giới. Để nghiên cứu tổng hợp ra các loại thuốc từ cây
cỏ thì trước tiên là phải tách được các thành phần có ích từ chúng. Vì vậy, các phương


pháp tách chiết hợp chất thiên nhiên là một vấn đề đang thu hút sự quan tâm của những
ai yêu thích hóa học. Xuất phát từ mục tiêu đó, tôi chọn đề tài: “ Nghiên cứu lý thuyết
về phương pháp tách chiết hợp chất Terpenoid
2. Mục tiêu nghiên cứu
- Tìm hiểu về terpenoid, cấu tạo hóa học và phân loại của terpenoid
- Các phương pháp tách chiết một số hợp chất terpenoid.
- Đưa ra một số quy trình tách chiết hoạt chất có bản chất là terpenoid.


3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Cơ sở lí thuyết, phương pháp tách chiết hợp chất

terpenoid.
- Phạm vi nghiên cứu: Các phương pháp tách chiết các hợp chất terpenoid.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Trong khóa luận này nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể:
- Nghiên cứu tài liệu, giáo trình liên quan đến phương pháp tách chiết các hợp

chất terpenoid.
- Nghiên cứu ví dụ cho phương pháp tách chiết hợp chất terpenoid.

5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu lí luận: Đọc các giáo trình, tài liệu tham khảo liên

quan đến phương pháp tách chiết các hợp chất terpenoid và ví dụ về phương pháp tách
chiết hợp chất terpenoid.
- Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: Lấy ý kiến của giáo viên trực tiếp hướng

dẫn và các giáo viên khác trong lĩnh vực đề tài để hoàn thiện nội dung và hình thức của
khóa luận này.
- Phương pháp học hỏi và tổng kết: Học hỏi kinh nghiệm của các anh, chị khóa

trước, sau đó rút ra kinh nghiệm cho bản thân và tổng kết những kiến thức đã tìm hiểu
để hoàn thành khóa luận.
6. Đóng góp của khóa luận
- Giới thiệu về terpenoid gồm khái niệm, cấu trúc, phân loại, ứng dụng. Giúp
chúng ta nhận ra được tầm quan trọng của các hợp chất terpenoid trong đời sống.
- Đưa ra được phương pháp tách chiết các hợp chất terpenoid, hợp chất có tầm


quan trọng trong đời sống.
7. Cấu trúc khóa luận


- Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu nội dung khóa luận gồm 4
chương:
Chương I: Tổng quan về Terpenoid
Chương II: Một số Terpenoid trong tự nhiên
Chương III: Phương pháp tách chiết
Chương IV: Phương pháp tách chiết Carotenoid trong màng quả gấc
B. NỘI DUNG
CHƯƠNG I. TỔNG QUAN VÉ TERPENOID
1.1. Giới thiệu về Terpenoid
Trong thiên nhiên, terpenoid chủ yếu có trong các loại thực vật. Chứng có vai trò
quan trọng đối với cơ chế bảo vệ cũng như trong việc sinh sản của nhiều loại cây, vì
phát ra mùi hương và dẫn dụ côn trùng thụ phấn.
Các terpenoid tham gia vào những quá trình trao đổi chất như các vitamin, có tác
dụng như các tác nhân điều tiết và đóng vai trò bảo vệ như những chất kháng oxy hóa.
Con người sử dụng terpenoid dưới dạng các dịch chiết từ hoa, quả và các bộ phận khác
của cây, chúng được biết đến như những tinh dầu, chất thơm của thực vật.
Vào năm 1818 người ta đã tìm được một số hợp chất và xác định được rằng tỉ lệ
nguyên tử C:H ở tinh dầu là 5:8. Tiếp thep đó là một số hợp chất hidrocacbon không
no, không vòng hoặc có vòng đã được tách ra. Chứng có công thức tổng quát là
(C5H8)n , (n>2) và được đặt tên là Terpen. Phân tử của các hợp chất này có các mạch
nhánh là các nhóm CH3- xuất hiện một cách có chu kì trong mạch cacbon.
Terpen và terpenoid gọi chung là terpen, đôi khi còn gọi là isoprenoid để nhấn
mạnh rằng nó gồm các mắt xích có khung cacbon giống với isoprene.
Terpenoid là các dẫn xuất chứa Oxi của tecpen như: ancol terpen, andehit và
xeton terpen, este tecpen và cả cacboxylic, peoxit terpen cũng được tách ra từ tinh dầu.

Chúng thường có mùi thơm hấp dẫn hơn là các hydrocacbon terpen
Terpenoid có nhiều trong tinh dầu thảo mộc như tinh dầu sả, chanh, cam, thông,
cây linh sam, cây long não, bạc hà, hoa hồng, quế....


Sả

Cây thông

Cam

Cây linh sam

363. LONG NĂO Cl- Cốnti inar.g hoa: 2. Hoa;
3 Nhi: A. Nhvy; ĩ>. Quủ.; e. Hạt)

Bạc hà


Và các dẫn xuất của chúng (các terpenoid) được ứng dụng nhiều trong:
- Công nghiệp dược phẩm: Thuốc chữa bệnh, băng dán cá nhân, dầu xức.... + Squalen (C30H50) có trong
dầu gan cá
+ Retinol (vitamin A, C20H29OH) có trong lòng đỏ trứng, dầu gan cá...

- Công nghiệp thực phẩm: Bánh kẹo, dầu ăn, sữa, nước giải khát...

- Caroten và licopen (C40H56) là sắc tố màu đỏ của cà rốt và cà chua chín.

- Công nghiệp mỹ phẩm: nước hoa, kem đánh răng...


- Công nghiệp sản xuất dược phẩm, dầu bôi trơn, chất tuyển nổi, thuốc trừ sâu, vv.


Dầu bôi trơn

Dược phẩm

* Cấu trúc của terpenoid
- Phân tử terpenoid có cấu tạo mạch hở hoặc mạch vòng và có chứa các liên kết đôi C=C
- Cấu trúc của terpenoid được tạo thành do isoprene kết hợp với nhau theo kiểu “ đầu nối với đuôi”, hoặc đuôi

nối với đuôi. Phân tử terpenoid có thể có 1 vòng hoặc nhiều vòng, có thể là vòng hở hay vòng kín và các liên kết phải
tuân theo qui tắc isopren.
- Ví dụ:

Myrcene

Ocimene n-Selinene

a - Pinene

1.2. Khái niệm và phân loại > Khái niệm
- Terpen là loại hợp chất hữu cơ mà cấu trúc hóa học dựa trên cơ sở các phân tử isopren liên kết lại với nhau, có
công thức tổng quát là (C5H8)n .

isopren

- Tuy là dẫn xuất của isopren nhưng isopren lại không phải là tiền chất của quá trình sinh tổng hợp
terpenoid. Chất liệu cơ bản để sinh tổng hợp terpenoid là pharnesyl pyrophosphat.
> Phân loại: Có 2 hướng phân loại

* Dựa theo mạch cacbon để phân loại có:
+ Terpenoid mạch hở: Geraniol có trong tinh dầu hoa hồng. Xitronelol có trong tinh dầu sả. Các hợp chất
này đều có mùi thơm đặc trưng, là những đơn hương quý dùng trong công nghiệp hương liệu và thực phẩm,...


+ Terpenoid mạch vòng: Mentol và menton (có trong tinh dầu bạc hà) không những được đưa vào kẹo
bánh, kem đánh răng,... mà còn dùng để điều chế thuốc chữa bệnh
* Dựa vào số đơn vị isopren người ta chia terpenoid thành các loại sau:
N

Công thức phân tử

Loại terpenoid

1

C5 H8

Hemiterpenoid

2
3

C10 H16
C15 H24

Monoterpenoid
Serterterpenoid

4


C20 H32

Diterpenoid

5

C25 H8

Sesquiterpenoid

6

C30H45

Triterpenoid

8
>8

C5 H8
(C5H8)n

Tetraterpenoid
Politerpenoid


CHƯƠNG II. MỘT SỐ TERPENOID TRONG Tự NHIÊN
2.1.


Monoterpenoid
- Monoterpen là những chất lỏng dễ bay hơi và chúng là những chất thơm rất

quý. Những terpen thuộc loại này là thành phần chủ yếu của tinh dầu, hiện diện trong
khoảng 60 họ thực vật, trong đó các họ có chứa nhiều tinh dầu như: Pinaceae (họ
Thông), Lauraecae (họ Nguyệt quế), Myrtaceae (họ Sim), Lamiaceae (họ Hoa môi),
Umbeliferae (họ Hoa tán), Rutaceae (họ Cam), Asteraceae (họ Cúc), Arecaceae (họ
Cau), Zingiberceae (họ Gừng).
- Monoterpenoid có thể được chia thành 3 loại: monoterpenoid không vòng, 1

vòng và 2 vòng.
2.1.1. Monoterpenoid không vòng
- Phần lớn có khung cơ bản là 2,6-dimetyloctan

- Ví dụ: myrcen, oximen, citral, citronellol, geraniol, nerol...
+ Myrcen: C10 H16
Được tách năm 1895,có nhiều trong hoa houblon, một phần trong sả và vỏ
chanh. Có vị đắng.

+ Oximen: Được tách từ tinh dầu húng quế, thường không tách được ở dạng tinh
khiết do dễ bị ôxi hóa .


+ Citral
- Trong tinh dầu, citral thường ở 2 dạng chung a và b.

- Citral a và Citral b có trong gần 150 loại tinh dầu khác nhau. Citral có mùi thơm của vỏ chanh.
- Citral rất phổ biến trong tự nhiên, có nhiều trong tinh dầu màng tang, tinh dầu sả, trong vỏ chanh, vỏ cam,
quýt, bưởi.
- Công dụng: citral được sử dụng rộng rãi trong công nghiệp với lượng nhỏ để tạo mùi chanh nhân tạo, vị chanh,

lá cam và cam. Ngoài ra, citral còn dùng để làm thơm xà phòng, mỹ phẩm và tham gia vào nhiều công thức nước hoa.

+ Citronellol:

- Citronellol có nhiều trong tinh dầu hoa hồng từ 35% đến 55% dưới dạng L hoặc trong tinh dầu sả...
- Ứng dụng: tương tự citral.

+ Geraniol và nerol:


* Geraniol: C H O
10

18

- Trong phân tử có 2 nối đôi và 1 nhóm - OH nên phân tử có hoạt tính cao.

- Geraniol có mùi thơm rất dễ chịu, có mặt trong 200 loại tinh dầu khác nhau. Geraniol có nhiều nhất trong

tinh dầu sả, tinh dầu hoa hồng, tinh dầu cam.
-

Geraniol được dùng nhiều trong hương liệu và còn được dùng để chống sâu bọ.
*
Nerol:

- Nerol có mặt trong hơn 50 loại tinh dầu khác nhau, có mùi rất dễ chịu, có nhiều trong tinh dầu hoa cam.

2.1.2. Monoterpenoid đơn vòng
- Các monoterpen một vòng: có 6 chất được tìm thấy trong tự nhiên: limonen, terpinolen, a - terpinen, ỵ -


terpinen, a - phellandren, p - phellandren, methol.
Các chất này là thành phần chính trong tinh dầu của vỏ cam, vỏ chanh và cây bạc hà,...
+ Limonen :

- Là hidrocacbonterpen phổ biến sau a - Pinene. Nó có hàm lượng cao trong một số tinh dầu chanh, tinh dầu
cam, quýt, bưởi., có mùi thơm mát. Trong phân tử có nối đôi nên rất dễ bị oxi hóa và bị trùng hợp tạo ra mùi khó
chịu.


- Công dụng: Limonen được dùng làm chất thơm trong công nghiệp thực phẩm,

chất làm trắng răng.
-

+ Terpinen
Có 3 dạng là a, ( và y:

a

(

ĩ

-

a-terpinen có mặt trong tinh dầu thông, sa nhân, ngò thơm.

-


P-terpinen rất hiếm trong tự nhiên, thường phải tổng hợp.

-

y-terpinen cũng rất hiếm trong tự nhiên, thường đi kèm với a-terpinen.
+ Menthol: có nhiều trong tinh dầu bạc hà

- Menthol có tính sát khuẩn, tiếp xúc với da gây cảm giác mát và tê tại chỗ (do

hiện tượng bay hơi). Menthol có trong thành phần của cao Sao vàng và các cao khác,
dùng để chữa cảm lạnh, nhức đầu chóng mặt, say tàu xe..., nó còn là chất thơm dùng
trong công nghiệp thuốc lá, thuốc đánh răng, kẹo, mỹ phẩm.
2.1.3. Monoterpenoid 2 vòng
- Các monoterpen 2 vòng: có 5 loại hợp chất thuộc monoterpen hai vòng:

Thuyan, Caran, Pinan ( a - pinen và (3 - pinen), Camphan (boran), isocampha,
Fernchan, Isofenchan. Các chất này và dẫn xuất của nó có trong tinh dầu cây bạch đàn,
cây thông, tinh dầu kinh giới, cây oải hương.


- Các khung cơ bản: khung thuyan (1), caran (2), pinan (3), khung camphan (4)

tL

■■ -

và isocamphan (5), khung fenchan (6) và isobornylan (7).

16



- Sabinen: đại diện cho khung thuyan, có trong tinh dầu củ cà rốt.
- Thuyone: cũng có khung thuyan, có trong tinh dầu ngải cứu, có tác dụng gây hưng phấn rất mạnh.
- A-3 và A-4 caren: có khung caran, là thành phần chính của tinh dầu thông Pinus longifolia và Pinus

syvestres, được dùng để tổng hợp các monoterpen, làm dung môi để pha sơn.
- a-pinen và P-pinen: có khung pinan, là thành phần chủ yếu của tinh dầu thông, từ pinen có thể tổng hợp

nhiều chất có ứng dụng rộng rãi trong công nghiệp như terpineol, borneol, isoborneol, các este của chúng,
camphor và các fenchol.
- Camphor: đại diện cho khung camphan và isocamphan, có nhiều trong tinh dầu cây long não, có tác dụng

kích thích hoạt động của tim.
- Fenchon: đại diện của khung fenchan và isobornylan, có nhiều trong tinh dầu cây thì là.

2.2. Sesquiterpenoid
- Các Sesquiterpen: Cũng có nhiều trong thành phần tinh dầu.

Tùy theo số vòng trong phân tử được chia thành 4 nhóm. Theo qui tắc isopren, 3 đơn vị isopren liên kết
với nhau theo kiểu đuôi đầu tạo thành một Sesquiterpen mạch thẳng với 4 liên kết đôi. Có các dạng sau:
Sesquiterpen không vòng, 1 vòng, 2 vòng, 3 vòng.
2.2.1. Sesquiterpen không vòng
+ Có các chất như Farnesen C15H24O, Farnesol và Nerolidod C15H26O + Ví dụ: Farnesen:

Có trong tinh dầu gừng cùng với các alcohol của nó là farnesol và nerolidol. Các alcohol này cũng có
trong tinh dầu chanh, cam, quýt, bưởi, hoa hồng. Chúng là nhóm dẫn dụ côn trùng.
2.2.2. Sesquiterpen 1 vòng
+ Zingiberen: là thành phần chính của tinh dầu gừng. Gây nên vị nóng, cay và mùi đặc trưng của
gừng. Ứng dụng trong nước uống, bánh kẹo, tạo độ nóng nhưng không say.
+ Bisabolen: có trong vỏ chanh, bưởi, tùng bách.



+ Acid abxixic có nhiều trong quả bông non, tác dụng như một hoormon kìm hãm sự sinh trưởng
(nội tiết thực vật).
2.2.3. Sesquiterpen hai vòng
Thường có ở các nhóm cadinan, eudesman, guyan và caryophyllan.

Ví dụ: Cadinen có trong tinh dầu vỏ chanh, eudesmol có trong tinh dầu chanh, guajol có trong tinh
dầu hương lau và caryophyllen có trong tinh dầu cẩm chướng.
2.2.4.

Sesquiterpen ba vòng Gồm các đại

diện sau:

Các sesquiterpen ancol như cardiol, eudesmol, cedrol là cấu tử chính của nhiều loại tinh dầu. Các
ancol này và đặc biệt là các axetat của chúng thường được sử dụng làm những chất định hương có giá trị.
2.3. Diterpenoid
- Được tạo thành từ 4 đơn vị isoprene.
- Bao gồm các axit nhựa và các hocmon sinh trưởng thực vật. Phần đông các diterpen là hợp chất mạch
vòng.

2.3.1. Phytol
- Là một diterpen mạch hở hiếm hoi, chỉ chứa một nối đôi, là chất không màu, có nhiệt độ sôi cao,nó được
tạo thành do sự thủy phân clorophin.

2.3.2. Vitamin A - Gồm 2 loại là A1 và A2
Vitamin A1 có trong gan cá nước mặn. Vitamin A2 có trong
gan cá nước ngọt.



- Được tạo thành trong quá trình cất nhựa thông, nó là hỗn hợp các axit có công thức C20H30O2 .
- Ngoài ra diterpenoid còn có trong thực vật ở dạng glycosid. Ví dụ: Andrographolit, có trong cây xuyên tâm
liên.

2.4.

Serterterpenoid

- Serterterpenoid (serterpenoid) tương đối hiếm trong tự nhiên. Thường là sản phẩm của quá trình trao đổi
chất của nấm gây bệnh.

Ví dụ: Ophiobiolin: còn gọi là độc tố thực vật (nấm của các loài thực vật)

Ophiobiolin
2.5.

Triterpenoid

- Các triterpenoid thường gặp dưới dạng este, glycozit hoặc ở trạng thái tự do + Triterpen điển hình là
Squalen: C30 H35


- Các triterpenoid đáng chú ý là khi chúng ở dưới dạng glycosid (saponin triterpenoid).


- Saponin triterpenoid: Phần genin của loại này có 30 cacbon cấu tạo bởi 6 nhóm Hemiterpen.

Người ta chia làm 2 loại: + Saponin triterpenoid pentacylic
+ Saponin triterpenoid tetracylic

Trong đó loại saponin triterpenoid pentacylic được chia ra thành các nhóm: Olean, Ursan, Lupan,
Hopan. Còn loại Saponin triterpenoid tetracylic có 3 nhóm chính: Đamaran, Lanostan, Cucurbitan.
-

Cấu trúc của một số saponin triterpenoid:
+ 5 vòng 6 cạnh:

-

Nhóm Olean: Phần lớn các Saponin triterpen trong tự nhiên đều thuộc nhóm

21

của P-amyrin.
+ Ví

22

Í1

22
COOH

dụ: acid oleanolic (C17 = COOH)

- Nhóm ursan: Cấu trúc của nhóm Ursan cũng tương tự như nhóm olean chỉ khác là nhóm methyl ở C-30
không đính vào vị trí C-20 mà lại đính ở vị trí C-19. Các saponin nhóm Ursan thường là những dẫn xuất của aamyrin.


Những saponin của nhóm này ít gặp hơn nhóm olean


21
22

+ Ví dụ: cinchona glycosid A và B trong cây canh-ki-na ( C14 và C17 : COOH )
Cinchona glycosid A và B
+ Bốn vòng 6 cạnh và một vòng 5 cạnh.
- Nhóm Lupan: Cấu trúc của nhóm lupan có các vòng A, B, C, D giống như các
nhóm trên, chỉ khác vòng E là vòng 5 cạnh, C-20 ở ngoài vòng và thường có nối đôi ở

vị trí 20-29.
+ Các saponin thuộc nhóm này có trong cây Ô rô, cây ngũ gia bì chân chim.

21
22

22


Nhóm Lupan
- Nhóm Hopan: Cấu trúc của nhóm Hopan có các vòng A, B, C, D giống như các
nhóm trên chỉ khác vòng E là vòng 5 cạnh, C-22 ở ngoài vòng và nhóm Methyl góc
19

20
,21
22

đính ở C-18 thay vì ở C-17.
Saponin đầu tiên của nhóm này được biết đến là mollugocin A có trong cỏ thảm

Mogullo hirta L.

+ Bốn vòng:
- Nhóm Dammaran: Phần aglycon gồm 4 vòng + 1 mạch nhánh, phần đường nối
Mollugocin A
22

21

24

vào OH ở Cacbon số 3 hoặc có khi thêm một mạch nữa nối vào OH ở mạch nhánh.
Nhóm Dammaran: Thường xuất hiện trong saponin của nhâm sâm.

27

23


Nhóm Dammaran
- Nhóm Lanostan: Phần aglycon gồm 4 vòng + 1 mạch nhánh, C18 và C21 khác Dammaran.
Đại diện: Holothurin A một trong những saponin có trong các loài hải sâm -

Holothuria spp.

22

27

24


Nhóm Lanostan

- Nhóm Cucurbitan: Phần aglycon gồm 4 vòng + 1 mạch nhánh, C18 và C21 giống Lanostan, chỉ khác: Ở đây nhóm

CH3 góc thay vì ở vị trí cacbon số 10 lại đính ở cacbon số 9.
Đại diện: các saponin thuộc họ Cucurbitaceae
21

22

24

27

18
12
Nhóm Cucurbitan
11
1

9

20
17

13
14

2.6. Tetraterpenoid

30

23
26

16
15

7 hay đỏ có nguồn gốc thực vật hay động vật. Chúng tạo nên màu của cà rốt,
- Carotenoid: là những chất màu vàng
6

cà chua, lòng đỏ trứng... Chúng
được
chia thành 2 nhóm:
28
29
+ Nhóm hydrocacbon tan trong ete dầu mà đại diện là P-caroten:


+ Nhóm xanthophyl: là các dẫn xuất chứa Oxy của caroten, gồm các anđehit, xeton, epoxit và axit tan trong
etanol. Ví dụ:

zeaxanthin, Rhodovibrin,

Rhodoxanthin. ■ ■
OH

- Licopen: Thuộc loại Carotin (Carotenoid), là chất màu đỏ có trong cà chua, dưa hấu và một số loại quả
khác.


2.7.

Polyterpenoid

- Tiêu biểu là cao su thiên nhiên (chuỗi isopren cis) và Guttapercha (chuỗi
isopren trans)
Cao su thiên nhiên
(các nối đôi C=C có cấu hình Z)
E)

Gutapecha
(các nối đôi C=C có cấu hình

CHƯƠNG III. PHƯƠNG PHÁP TÁCH CHIẾT TERPENOID
3.1.

Các phương pháp chiết tách