BỘ CÔNG THƯƠNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP THỰC PHẨM TP.HCM
KHOA CÔNG NGHỆ THỰC PHẨM

 
                              

TIỂU LUẬN 
CÔNG NGHỆ SAU THU HOẠCH
CHỦ ĐỀ: QUY TRÌNH THU HOẠCH, BẢO QUẢN HẠT LÚA 
NHẰM GIẢM TỐI ĐA TỔN THẤT SAU THU HOẠCH
                        Giáo viên hướng dẫn : HOÀNG THỊ TRÚC QUỲNH

Nhóm thực hiện: Nhóm 13
1.

Nguyễn Chi Bảo Hân          2005140134

2.

Nguyễn Quốc Bảo               2005140021

3.

Đỗ Như Hiền                       2005140156

4.

Phan Chánh Hiệp                 2005140164

5.

Phan Trần Anh Huy             2005140215

TP.Hồ Chí Minh, Tháng 10 Năm 2016

MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU........................................................................................................................................3
A.TỔNG QUAN VỀ HẠT LÚA..............................................................................................................4
I.Nguồn gốc và lịch sử phát triển......................................................................................................4
II.Cấu tạo của hạt lúa.......................................................................................................................6
1.Vỏ lúa.........................................................................................................................................6
2.Hạt lúa........................................................................................................................................6
3.Sự nảy mầm của hạt lúa............................................................................................................7
III.Vai trò của hạt lúa.........................................................................................................................8
B.KHÁT QUÁT QUY TRÌNH TRỒNG LÚA..........................................................................................9
I.Quy trình.........................................................................................................................................9
1.Chuẩn bị đất...............................................................................................................................9
2.Gieo sạ.......................................................................................................................................9
3. Bón phân.................................................................................................................................10
4. Quản lý nước..........................................................................................................................10
5. Phòng trừ cỏ dại và sâu, bệnh hại.........................................................................................10
II.Các yếu tố ảnh hưởng đến đời sống cây lúa..............................................................................11
1.Nước........................................................................................................................................11
2. Nhiệt độ...................................................................................................................................12
3. Ánh sáng.................................................................................................................................13
C.QUY TRÌNH THU HOẠCH.............................................................................................................14
I.Xác định các thời kì chín của lúa.................................................................................................15
1.Xác định thời kì chín sữa.........................................................................................................15
2.Xác định thời kì chín sáp.........................................................................................................16

3.Xác định thời kì chín hoàn toàn...............................................................................................18
II.Xác định độ chín của lúa.............................................................................................................18
III.Xác định thời tiết, khí hậu...........................................................................................................18
IV.Xác định ngày thu hoạch...........................................................................................................18
V.Xác định phương thức thu hoạch...............................................................................................19
VI.Thu hoạch lúa.........................................................................................................................19
1.Cắt lúa......................................................................................................................................19

2


2. Gom lúa bông..........................................................................................................................21
3. Tuốt lúa...................................................................................................................................22
4.Vận chuyển về sân để phơi hay máy sấy...............................................................................23
D.BẢO QUẢN THÓC SAU THU HOẠCH..........................................................................................26
I. Bảo quản bằng phương pháp làm khô.......................................................................................27
1. Phơi nắng tự nhiên.................................................................................................................27
2. Sử dụng phương pháp sấy.....................................................................................................29
3.Ảnh hưởng của quá trình làm khô đến chất lượng hạt...........................................................30
II. Điều kiện an toàn trong bảo quản thóc......................................................................................31
1.Thủy phần an toàn của thóc....................................................................................................31
2.Nhiệt độ an toàn của đống thóc...............................................................................................31
3.Tạp chất an toàn của thóc.......................................................................................................32
III.Kho bảo quản lúa thóc................................................................................................................32
1.Kho bằng..................................................................................................................................32
2.Kho silo.....................................................................................................................................33
IV.Những yêu cầu đối với việc theo dõi, kiểm tra định kì việc bảo quản lúa thóc.........................34
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................................................35

LỜI MỞ ĐẦU

Lúa là một trong năm loại cây lương thực chính của thế giới. Đối với người Việt  
chúng ta cây lúa không chỉ là một loại cây lương thực quý mà còn là một biểu trưng trong  
văn chương ẩn dưới “bát cơm”, “hạt gạo”
Việt Nam, một nước có nền kinh tế  nông nghiệp từ  hàng ngàn năm nay. Từ  một  
nước thiếu lương thực trầm trọng trong những năm chiến tranh nhưng hiện nay, nền 
nông nghiệp của nước ta không chỉ  sản xuất ra đủ  một lượng lớn lương thực đáp ứng  
nhu cầu trong nước mà còn xuất khẩu sang nhiều thị trường lớn trên thế  giới. Trong đó 
ngành trồng lúa  ở nước ta là một trong những ngành sản xuất lương thực vô cùng quan  
trọng và đạt được những thành tựu đáng kể, đưa Việt Nam trở  thành nước xuất khẩu 
gạo lớn thứ  hai thế giới. Nước ta không thể  đứng đầu thế  giới, không phải thiếu diện 

3


tích đất trồng mà do không kịp thời nắm bắt khoa học kỹ thuật hiện đại. Cùng với việc  
sản xuất và bảo quản lúa sau thu hoạch chỉ dựa vào kinh nghiệm của cha ông để lại nên 
đã gây những tổn thất đáng kể, dẫn đến số lượng và chất lượng không được đảm bảo
Với những tài liệu, thông tin trên sách báo và internet, nhóm chúng em đã tổng hợp  
được “QUY TRÌNH THU HOẠCH, BẢO QUẢN HẠT LÚA NHẰM GIẢM TỐI ĐA 
TỔN THẤT SAU THU HOẠCH”. Nếu có thiếu sót gì mong cô và các bạn góp ý

A. TỔNG QUAN VỀ HẠT LÚA
Họ: Poaceae/Gramineae (Hòa thảo) 
Phân họ: Oryzoideae 
Tộc: Oryza 
Loài: Oryza sativar L
I.

Nguồn gốc và lịch sử phát triển
Cây lúa là một trong những cây trồng lâu đời nhất trên thế giới. Từ những cây lúa 


hoang mọc ở các vùng đầm lầy ven song, con người đã dần dần thuần hóa và tạo nên cây  

4


lúa trồng ngày nay. Tổn tại rất nhiều những ý kiến, những học thuyết khác nhau về  sự 
xuất hiện khác nhau về nguồn gốc cây lúa. Nhiều ý kiến cho rằng cây lúa có nguồn gốc  
từ  Chấu Á và xuất hiện cách đây khoảng 8000 năm. Người ta tìm thấy dấu vết của  
giống lúa cổ  tại ba địa điểm là Đông Nam Á; vùng Assam(Ấn Độ); vùng biên giới Thái 
Lan – Myanma và vùng trung du Tây Bắc Việt Nam. Tuy nhiên, gần đây các nhà khảo cổ 
Trung Quốc đã tìm thấy những hạt lúa nguyên thủy cùng các nông cụ  cổ  có niên đại  
khoảng 9000 năm. Đầu tiên, lúa được trồng  ở  Châu Á. Sau đó những người du mục  Ả 
Rập mang chúng đến Hy Lạp cổ đại, từ đây Alexender đại đế mang chúng đến Ấn Độ và 
bắt đầu đi khắp thế giới. Có một số ý kiến khác về nguồn gốc cây lúa châu Á, xuất từ 
vùng Assam (Ấn Độ), giống lúa O. sativa dần tiến hóa thành giống O. sativa India thích  
ứng với khí hậu khô hạn đặc trưng của khí hậu vùng này. Sau này, giống này phát tán  
dần về  phía Đông Bắc qua Nepal, Myanma di chuyển theo bờ  biển lên hạ  lưu song  
Dương Tử và tiến hóa thành giống lúa O. sativa Japoinica.
Cây lúa trồng phát triền  ở  Châu Á được phát tán trên khắp thế  giới bắng nhiều  
con đường khác nhau. Lúa O.sativa Indica từ   Ấn Độ  phát tán trên khắp thế  giới qua các  
nước nước Trung Đông, Bắc Phi và phát triển tại Châu Âu( thời điểm khoảng 1000 năm 
trước công nguyên). Từ  một con đường khác, lúa Châu Á từ   Ấn Độ  được phát tán đến  
vùng Đông Phi. Cây lúa trồng  ở Tây Phi ngày nay lại không xuất phát từ Châu Á mà lại  
nhận từ  các giống lúa phát triển  ở  từ  Châu Âu. Cây láu đến vùng Nam Mỹ  nhờ  người 
Châu Âu, những người Tây Ban Nha và Bồ  Đào Nha đã đem các giống lúa  ở  Châu Âu  
đến cho người Nam Mỹ. Sau đó, cây láu được du nhập vào nước Mỹ  một cách có chọn  
lọc từ  các nước thuộc vùng Nam Á và Đông Á. Ngày nay các nước phát triển trên một  
bình diện rộng khắp thế giới với khoảng 100 quốc gia trồng lúa. Vùng trong và tiêu thụ 
lúa chính vẫn là Châu Á, là nơi mà gạo đóng một vai trò không thể  thay thế  trong đời 

sống hàng ngày. Ba nước xuất khẩu gạo lớn nhất trên thế giới là Thái Lan, Việt Nam và  
Trung Quốc.  Ở Việt Nam lúa được trồng ở cả ba miền với nhiều giống khác nhau, phổ 
biến nhất là giống lai năng suất cao, kháng sâu bệnh tốt. Vùng trồng lúa lớn nhất Việt 
Nam là đồng bằng Sông Hồng và đồng bằng Sông Cửu Long

5


II.

Cấu tạo của hạt lúa

1. Vỏ lúa
Vỏ  lúa gồm 2 vỏ  trấu ghép lại (trấu lớn và trấu nhỏ). Ở  gốc 2 vỏ  trấu chổ  gắn  
vào đế hoa có mang hai tiểu dĩnh. Phần vỏ chiếm khoảng 20% trọng lượng hạt lúa.

                                                  Hình : Cấu tạo hạt lúa
2. Hạt lúa
Bên trong vỏ lúa là hạt gạo. Hạt gạo gồm 2 phần: 
­ Phần phôi hay mầm (embryo): nằm  ở góc dưới hạt gạo, chổ đính vào đế hoa, ở 
về phía trấu lớn.
­ Phôi nhũ: chiếm phần lớn hạt gạo chứa chất dự trữ, chủ yếu là tinh bột (phần  
gạo chúng ta ăn hàng ngày). Bên ngoài hạt gạo được bao bọc bởi một lớp vỏ lụa mỏng  
chứa nhiều vitamin, nhất là vitamin nhóm B. Khi xay xát (giai đoạn chà trắng) lớp nầy  
tróc ra thành cám mịn.

6


Hình: Cấu tạo hạt lúa

3. Sự nảy mầm của hạt lúa
Hạt lúa trong khi bảo quản vẫn còn chứa một lượng nước nhất định từ  12­14%  
trọng lượng khô. Khi ngâm trong nước, hạt hút nước và trương lên, ẩm độ  trong hạt gia 
tăng đến 25% thì có thể  nẩy mầm được. Khi  ấy tinh bột trong phôi nhũ bị  phân giải 
thành những chất đơn giản để  cung cấp cho mầm phát triển. Thời gian hút nước nhanh 
hay chậm tùy theo hạt giống cũ hay mới, vỏ trấu mỏng hay dầy, nhiệt độ nước ngâm cao  
hay thấp. Nói chung, nhiệt độ không khí cao, nước ấm, hạt giống cũ hay vỏ hạt mỏng dễ 
thấm nước thì hạt hút nước nhanh, mau đạt tới ẩm độ  cần thiết. Ngâm quá lâu, hạt hút  
nhiều nước, các chất dinh dưỡng hòa tan và khuyếch tán ra ngoài môi trường làm tiêu hao 
chất dự  trữ  trong phôi nhũ, đồng thời làm cho nước ngâm bị  chua, hạt bị  thối và nẩy  
mầm yếu. Hàm lượng nước trong hạt thích hợp cho quá trình nẩy mầm biến thiên từ 30­
40% tùy điều kiện nhiệt độ. Nhiệt độ thích hợp cho hạt lúa nẩy mầm từ 27­37 0C. Nhiệt 
độ  thấp hoặc cao hơn khoảng nhiệt độ  này, hạt lúa sẽ  nẩy mầm yếu và thời gian nẩy  
mầm kéo dài. 
Trong điều kiện nhiệt độ và ẩm độ thích hợp thì mầm lúa sẽ phát triển xuyên qua 
vỏ trấu và xuất hiện ra ngoài: hạt nẩy mầm (germination). So với nhiều hạt giống khác  
thì hạt lúa nẩy mầm cần ít oxy hơn. Trong điều kiện bình thường, sau khi mầm hạt phá  
vở vỏ trấu thì rễ mầm sẽ mọc ra trước, rồi mới đến thân mầm. Tuy nhiên, nếu bị ngập  
nước (môi trường yếm khí) thì thân mầm sẽ phát triển trước. Khi lá đầu tiên xuất hiện,  

7


thì các rễ  thứ  cấp sẽ  bắt đầu xuất hiện để  giúp cây lúa bám chặt vào đất, hút nước và 
dinh dưỡng

               Hình: Các thời kỳ nảy mầm của hạt lúa

III.


Vai trò của hạt lúa

Trên thế giới, cây lúa được 250 triệu nông dân trồng, là lương thực chính của 1,3 
tỉ  người nghèo nhất trên thế  giới, là sinh kế  chủ  yếu của nông dân. Là nguồn cung cấp 
năng lượng lớn nhất cho con người, bình quân 180 – 200 kg gạo/ người/ năm tại các 
nước châu á, khoảng 10 kg/ người/ năm tại các nước châu Mỹ.
Ở Việt Nam, dân số trên 80 triệu và 100% người Việt Nam sử dụng lúa gạo làm  
lương thực chính.
Sản phẩm chính của cây lúa
Sản phẩm chính của cây lúa là gạo làm lương thực. Từ gạo có thể  nấu cơm, chế 
biến thành các loại món ăn khác như bánh đa nem, phở, bánh đa, bánh chưng, bún, rượu. 
Ngoài ra còn bánh rán, bánh tét, bánh giò và hàng chục loại thực phẩm khác từ gạo
Sản phẩm phụ của cây lúa
­ Tấm: sản xuất tinh bột, rượu cồn, Aceton, phấn mịn và thuốc chữa bệnh.
­ Cám : Dùng để sản xuất thức ăn tổng hợp; sản xuất vitamin B1 để chữa bệnh tê  
phù, chế tạo sơn cao cấp hoặc làm nguyên liệu xà phòng.

8


­ Trấu: sản xuất nấm men làm thức ăn gia súc, vật liệu đóng lót hàng, vật liệu độn 
cho phân chuồng, hoặc làm chất đốt.
­ Rơm rạ: được sử  dụng cho công nghệ sản suất giày, các tông xây dựng, đồ  gia  
dụng( thừng, chão, mũ, giày dép, hoặc làm thức ăn cho gia súc, sản xuất nấm…
Như vậy, ngoài hạt lúa là bộ phận chính làm lương thực, tất cả các bộ phận khác  
của cây lúa đều được con người sử  dụng phục vụ  cho nhu cầu cần thiết, thậm chí bộ 
phận rễ lúa còn nằm trong đất sau khi thu hoạch cũng được cày bừa vùi lấp làm cho đất  
tơi xốp, được vi sinh vật phân giải thành nguồn dinh dưỡng bổ  sung cho cây trồng vụ 
sau.
B. KHÁT QUÁT QUY TRÌNH TRỒNG LÚA


I. Quy trình
1. Chuẩn bị đất
 •   Đối với vụ Đông xuân: 
­ Dọn sạch cỏ.
­ Trục đánh bùn và san bằng mặt ruộng bằng máy cày bánh lồng.
 •   Đối với vụ Hè thu: 
­ Cày đất bằng máy với độ sâu từ 15­20 cm.
­ Phơi ải trong thời gian 1 tháng.
­ Bừa, trục và san bằng mặt ruộng bằng máy kéo bánh lồng có công cụ  trang  
phẳng mặt ruộng kèm theo.
­ Sử  dụng máy kéo liên hợp với máy phay hoặc bánh lồng và trục bùn. Tuỳ  theo  
diện tích ruộng lớn hay nhỏ mà dùng máy kéo lớn, trung bình hoặc nhỏ.
Chú ý: Ruộng phải bằng phẳng, có hệ thống thoát nước tốt và không đọng nước.
2. Gieo sạ
 •   Chuẩn bị hạt giống 
­ Làm sạch hạt lúa trước khi ngâm  ủ  bằng cách ngâm hạt trong nước muối 15%  
trong thời gian 5­10 phút, loại bỏ hạt lép lửng và lẫn tạp.
­ Sau đó, cho vào bao ngâm trong nước sạch 30 giờ.

9


­ Rửa bằng nước sạch, để ráo nước, ủ trong 24 giờ đảm bảo hạt vừa nhú mầm.
­ Xử lý hạt giống trước khi gieo bằng Regent hoặc Carban 3%.
Chú ý: Trước khi gieo sạ 6 giờ, không nên tưới nước cho hạt giống để dễ gieo sạ.
 •   Biện pháp gieo sạ 
­  Gieo hàng bằng công cụ gieo hàng kéo tay hoặc liên hợp với máy kéo.
­ Lượng hạt giống gieo: 100­120 kg/ha.
­ Khoảng cách gieo: hàng cách hàng 20 cm.

Chú ý: Lượng hạt giống cho vào trống của công cụ gieo hàng chỉ bằng 2/3 thể tích  
trống và trách làm ướt bên trong trống để hạt ra đều.
3. Bón phân
­ Bón phân cân đối giữa đạm, lân và kali.
­ Ở giai đoạn để nhánh và làm đòng, sử dụng bảng so màu lá để điều chỉnh lượng  
phân đạm cần bón.
4. Quản lý nước
­ Giai đoạn cây con: rút cạn nước trước khi sạ và giữ khô mặt ruộng trong vòng 3  
ngày sau khi sạ, ngày thứ 4 cho nước láng mặt ruộng 1 ngày sau đó rút cạn để đảm bảo 
đủ ẩm bề mặt ruộng.
­ Giai đoạn sinh trưởng sinh dưỡng: Sau khi sạ được 7­10 ngày, bắt đầu cho nước 
từ  từ  vào ruộng và giữ  nước trên mặt ruộng  ở  mức 5­7 cm. Trong giai đoạn này, thay 
nước trong ruộng lúa từ 2­3 lần, sau mỗi lần thay nước giữ cạn trong 2­3 ngày.
­ Giai đoạn sinh trưởng sinh thực: Giữ nước trong ruộng ở mức 3­5 cm.
­ Giai đoạn chín: Giữ nước trong ruộng ở mức 2­3 cm cho đến giai đoạn chín vàng  
(7­10 ngày trước khi thu hoạch) tháo cạn nước trong ruộng.
5. Phòng trừ cỏ dại và sâu, bệnh hại
Tùy từng giai đoạn thích hợp mà sử  dụng các biện pháp hóa học, sinh hoc,… để 
tiêu diệt các loại cỏ dại và sâu bênh hại

10


II.

Các yếu tố ảnh hưởng đến đời sống cây lúa

1. Nước
Cây lúa sống trong ruộng nước, là cây cần và  ưa nước điển hình nên từ  “lúa  
nước” bao giờ  cũng gắn liền với cây lúa.  Ở  nước ta đại bộ  phận ruộng lúa đều tưới 

ngập   nước,   tuy   nhiên   cũng   có  những   giống   lúa   có   khả   năng   chịu  hạn  (lúa   cạn,   lúa  
nương...) sinh trưởng hoàn toàn phụ  thuộc vào nước trời, nhưng năng suất không cao  
bằng lúa nước. Lại có những giống lúa chịu được nước sâu,  ở  vùng Ðồng Tháp Mười 
những giống lúa cổ truyền có thể chịu ngập sâu đến 3 mét. Nước là thành phần chủ yếu 
của cây lúa, nếu lấy 100g lá lúa tươi đem sấy thì lượng lá khô chỉ còn lại 12g (còn 88g là  
lượng nước bốc hơi), đem phần lá khô đốt cháy hoàn toàn thì lượng tro còn lại là 1,5g.  
Với 88% trọng lượng cây lúa, nước là thành phần chủ yếu và cực kỳ quan trọng đối với 
đời sống cây lúa. Nước là điều kiện để thực hiện các quá trình sinh lý trong cây lúa, đồng  
thời cũng là môi trường sống của cây lúa, là điều kiện ngoại cảnh không thể thiếu được 
đối với cây lúa. Nước là một trong những nguồn vật liệu thô để  chế  tạo thức ăn, vận 
chuyển thức ăn lên xuống trong cây, đến những bộ  phận khác nhau của cây lúa. Bên  
cạnh đó lượng nước trong cây lúa và nước ruộng lúa là yếu tố điều hòa nhiệt độ cho cây  
lúa cũng như  quần thể, không gian ruộng lúa. Nước cũng góp phần làm cứng thân và lá  
lúa, nếu thiếu nước thân lá lúa sẽ  khô, lá lúa bị  cuộn lại và rủ  xuống, còn nếu cây lúa 
đẩy đủ nước thì thân lá lúa sẽ đứng, bản lá mở  rộng. Nhu cầu về nước qua các thời kỳ 
sinh trưởng phát triển của cây lúa cũng khác nhau: 
­ Thời kỳ nảy mầm: hạt lúa khi bảo quản thường phải giữ độ ẩm 13%, khi ngâm 
ủ  hạt thóc hút nước đạt 22% thì có thể  hoạt động và nảy mầm tốt khi độ   ẩm ðạt 25­
28%. Những giống lúa cạn lại được gieo khô khi đất đủ ẩm hoặc trời mưa có nước mới  
nảy mầm và mọc được. 
­ Thời kỳ mạ: từ sau gieo đến mạ mũi chông thì chỉ cần giữ ruộng đủ  ẩm. Trong 
điều kiện như  vậy rễ lúa được cung cấp nhiều oxy để  phát triển và nội nhũ cũng phân 
giải thuận lợi hơn. Khi cây mạ  được 3­4 lá thì có thể  giữ   ẩm hoặc để  một lớp nước  
nông cho đến khi nhổ cấy. 

11


­ Thời kỳ ruộng cấy: từ sau cấy đến khi lúa chín là thời kỳ cây lúa rất cần nước.  
Nếu ruộng khô hạn thì các quá trình sinh trưởng gặp trở ngại rõ rệt. Ngược lại nếu mức  

nước trong ruộng quá cao, ngập úng cũng không có lợi: cây lúa đẻ  nhánh khó, cây vươn  
dài, yếu ớt, dễ bị đổ và sâu bệnh. Người ta còn dùng nước để điều tiết sự ðẻ nhánh hữu 
hiệu của ruộng lúa.
2. Nhiệt độ
Cây lúa xuất xứ  từ  vùng nhiệt đới nên điều kiện khí hậu nóng  ẩm là điều kiện  
thuận lợi cho cây lúa phát triển. Lúa là loại cây ưa nóng, để hoàn thành chu kỳ sống, cây 
lúa cần một lượng nhiệt nhất ðịnh. Trong điều kiện trồng lúa ở  nước ta, thường những 
giống ngắn ngày cần một lượng tổng tích ôn là 2.500­3.0000C, giống trung ngày từ 3.000­
3.5000C, giống dài ngày từ 3.500­4.5000C. Trong quá trình sinh trưởng, nếu nhiệt độ cao  
cây lúa nhanh đạt được tổng nhiệt độ cần thiết thì sẽ  ra hoa và chín sớm hơn, tức là rút 
ngắn thời gian sinh trưởng. Nếu nhiệt độ  thấp thì ngược lại. Ðối với vụ  chiêm xuân ở 
nước ta, các giống lúa ngắn ngày là những giống mẫn cảm với nhiệt độ  (giống cảm ôn) 
nên thời gian sinh trưởng dễ biến động theo nhiệt độ hàng năm và theo mùa vụ cấy sớm  
hay muộn, vì vậy việc dự báo khí tượng trong vụ chiêm xuân cần phải được coi trọng và  
chú ý theo dõi để  bố  trí cơ  cấu mùa vụ  cho thích hợp, tránh để  trường hợp khi lúa trỗ 
gặp rét. Với vụ mùa thì điều kiện nhiệt độ  tương đối ổn định nên thời gian sinh trưởng  
của các giống lúa cấy trong vụ mùa ít thay đổi. Cây lúa yêu cầu nhiệt độ khác nhau qua  
các thời kỳ sinh trưởng: 
­  Thời kỳ  nảy mầm:  nhiệt độ  thích hợp nhất đối với quá trình nảy mầm là 30­
350C, ngưỡng nhiệt độ  giới hạn thấp nhất là 10­120C và cao nhất là 400C không có lợi 
cho quá trình cảy mầm và phát triển của mầm. 
­ Thời kỳ mạ: nhiệt độ thích hợp cho cây mạ phát triển là 25­300C. Với vụ hè thu 
và vụ  mùa nói chung nhiệt độ  thích hợp cho cây mạ  phát triển. Với vụ  chiêm xuân  ở 
miền Bắc nước ta thì diễn biến thời tiết phức tạp, nếu gieo mạ sớm hoặc những năm 
trời ấm kéo dài thường có hiện tượng mạ già, mạ ống; có những năm giai đoạn mạ gặp  
trời rét, cây mạ  có thể  bị  chết rét. Ðể  chống rét cho mạ, hiện nay người ta dùng biện  
pháp kỹ thuật che phủ nilông cho mạ là biện pháp chống rét hữu hiệu nhất. 

12



­ Thời kỳ đẻ nhánh, làm đòng: nhiệt độ thích hợp nhất là 25­320C. Nhiệt độ thấp 
dưới 160C hay cao hơn 380C đều không thuận lợi cho việc đẻ  nhánh, làm đòng của cây 
lúa. Diễn biến phức tạp của nhiệt độ  trong vụ  chiêm xuân  ở  miền Bắc cũng có nhiều  
bất thuận cho thời kỳ này. 
­ Thời kỳ  trỗ  bông, làm hạt: đây là thời kỳ cây lúa mẫn cảm nhất với điều kiện  
ngoại cảnh, nhất là nhiệt độ. Thời kỳ  này yêu cầu nhiệt độ  tốt nhất từ  28­30 0C. Với 
ngưỡng nhiệt độ này, vụ chiêm xuân ở các tỉnh phía Bắc nếu không bố trí cơ cấu mùa vụ 
thích hợp thì thời gian trỗ  dễ  gặp lạnh. Trong ðiều kiện cây lúa nở  hoa, phơi màu, thụ 
tinh nếu gặp nhiệt độ  thấp (dưới 170C) hoặc quá cao (trên 400C) đều không có lợi. Khi 
gặp rét hoặc nhiệt độ  quá cao hạt phấn mất sức nảy mầm, không thụ  phấn thụ  tinh 
được làm tỉ  lệ  lép cao. Thời kỳ làm hạt nếu gặp rét, quá trình vận chuyển vật chất về 
hạt kém, trọng lượng hạt giảm cũng ảnh hưởng đến năng suất lúa.
3. Ánh sáng
Cũng giống như yếu tố nhiệt độ, cây lúa có nguồn gốc nhiệt đới nên nó là cây ưa 
sáng và mẫn cảm với quang chu kỳ  (độ  dài ngày). Giống như  đại đa số  các cây trồng 
khác, cường độ ánh sáng ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động quang hợp và tạo năng suất 
lúa. Ðặc biệt với một số giống lúa địa phương trung và dài ngày, chu kỳ  chiếu sáng có  
tác động đến quá trình làm đòng, ra hoa (gọi là những giống có phản  ứng quang chu kỳ 
hay là giống cảm quang). Về  cường ðộ  ánh sáng do bức xạ  mặt trời chiếu xuống mặt  
đất thì ánh sáng mà ta nhìn thấy được là loại ánh sáng có tác dụng cho quá trình quang 
hợp của cây lúa. Cường độ  ánh sáng thay đổi theo vĩ độ  địa lý, theo thời gian trong năm  
và thời gian trong ngày. Trong ngày, cường độ  ánh sáng đạt cực đại vào khoảng 11­13 
giờ trưa, còn ở thời điểm 8­9 giờ sáng và 15­16 giờ chiều thì cường độ ánh sáng chỉ bẳng  
½ thời điểm cực đại trong ngày. Trong năm, với các tỉnh phía Nam và Nam Trung bộ thì  
cường độ  ánh sáng phân bổ  đồng đều không có biến đổi nhiều, riêng đối với các tỉnh 
phía Bắc và Bắc Trung bộ  thì cường ðộ  ánh sáng khá đầy đủ  trong vụ  mùa, riêng vụ 
đông xuân thì giai đoạn mạ, cấy và đẻ nhánh thời tiết thường âm u, rét kéo dài, cường độ 
ánh sáng không đầy đủ, đến tháng 4­5 trở  đi có nắng ấm và ánh sáng tương đối đầy đủ 
nên lúa xuân bắt đầu sinh trưởng thuận lợi. Về thời gian chiếu sáng (độ  dài ngày): thời 


13


gian chiếu sáng và bóng tối trong một ngày đêm (gọi là quang chu kỳ) có tác dụng rõ rệt  
đến quá trình phân hóa đòng và trỗ bông. Nếu không có điều kiện chiếu sáng phù hợp thì  
cây lúa không thể ra hoa kết quả được. Nếu các cây trồng hàng nãm phân chia làm 3 loại  
theo đặc tính phản  ứng quang chu kỳ (loại phản  ứng ánh sáng dài ngày, loại phản  ứng 
ánh sáng ngắn ngày và loại phản ứng trung tính với ánh sáng) thì cây lúa thuộc nhóm cây  
ngày ngắn, chỉ đòi hỏi thời gian chiếu sáng dưới 13 giờ/ngày. Với thời gian chiếu sáng từ 
9­10 giờ/ngày có tác dụng rõ rệt đối với việc xúc tiến quá trình làm đòng, trỗ  bông của  
cây lúa. Tuy nhiên mức độ phản ứng với quang chu kỳ còn phụ thuộc vào giống và vùng  
trồng.  Ở  nước ta, một số giống lúa mùa địa phương có phản  ứng rất rõ với quang chu  
kỳ, đem các giống này cấy vào cụ chiêm xuân lúa sẽ không ra hoa. Thường các giống lúa 
ngắn ngày có phản ứng yếu hoặc không phản ứng với quang chu kỳ thì có thể gieo cấy 
vào mọi thời vụ trong năm.
C. QUY TRÌNH THU HOẠCH

Thông thường trong ruộng lúa, toàn bộ các bông lúa không thể chín hoàn toàn cùng 
một thời điểm, vì có bông lúa trỗ trước thì chín trước, bông lúa trỗ sau thì chín sau. Thậm  
chí trong cùng một bông lúa, các hạt ở đầu bông chín trước, các hạt ở cuối bông chín sau.  
Hạt lúa ở các nhánh gié cấp I chín trước, hạt lúa ở  nhánh giéo cấp II chín sau… Vì thế,  
không thể chờ tất cả  các hạt lúa của bông lúa và các bông lúa trong ruộng lúa đều chín 
hoàn toàn mới thu hoạch, mà chỉ  cần khoảng 85% số  bông lúa có khoảng 80% số  hạt  
chắc trên bông đã chín (màu hạt chín đặc trưng của giống lúa) và hầu hết các hạt chắc ở 
cổ bông lúa đã chín sáp là có thể thu hoạch được. Thu hoạch lúa có hai phương thức cơ 
bản là thu thủ  công hay thu bằng máy móc. Thu thủ  công là phương thức cổ  truyền và 
thích hợp với mọi tình trạng của ruộng lúa như: Lúa đứng, lúa ngã, diện tích ruộng lớn  
hay nhỏ, nhưng năng suất thu hoạch thấp, hao hụt nhiều và bị áp lực nhân công thời vụ. 
Thu hoạch bằng máy thì năng suất lao động cao, nhưng chỉ áp dụng được ở những chân 

ruộng đất khô hoặc không bị lún... Cho nên, tùy theo điều kiện nơi trồng lúa, tùy theo tình  
trạng ruộng lúa, chúng ta lựa chọn phương thức thu hoạch lúa cho phù hợp để tăng năng  
suất lao động, góp phần hạ giá thành sản phẩm

14


I. Xác định các thời kì chín của lúa
Muốn xác định được thời điểm thu hoạch lúa, chúng ta cần tìm hiểu các thời kỳ 
chín của lúa để  có biện pháp theo dõi, đánh giá và kết luận chính xác thời điểm thu  
hoạch. Người ta chia giai đoạn chín của lúa thành ba thời kỳ nhỏ là chín sữa, chín sáp và  
chín hoàn toàn như sau:
1. Xác định thời kì chín sữa
Sau khi hoa lúa nở 7­10 ngày, những hoa lúa đã được thụ phấn có chất dự trữ bên 
trong vỏ  trấu là dạng lỏng, màu trắng đục giống như  sữa. Hình dạng hạt gạo đã hoàn  
thành, vỏ  hạt gạo có màu xanh. Khối lượng hạt tăng nhanh, có thể  đạt 70­80 % khối  
lượng cuối cùng của hạt, đó là thời kỳ chín sữa 
           

Hình : Hạt lúa ở giai đoạn chín sữa
Toàn thể  ruộng lúa lúc này đang  ở  giai đoạn chín sữa. Thời kỳ  chín sữa kết thúc 
thì lượng chất khô trong hạt là 25%, lượng nước trong hạt là 75%

15


                       Hình : Ruộng lúa ở giai đoạn chín sữa
2. Xác định thời kì chín sáp
Thời kỳ chín sáp kéo dài 7­10 ngày, vỏ hạt lúa vẫn có màu xanh  


         Hình : Vỏ hạt lúa vẫn có màu xanh
Chất dịch lỏng trong hạt gạo dần dần đặc lại, hạt gạo cứng dần lên, vỏ hạt gạo  
vẫn có màu xanh, nhưng vỏ ở lưng hạt gạo chuyển sang màu nâu nhạt

16


          Hình : Hạt gạo cứng dần lên
Khối lượng hạt gạo tiếp tục tăng lên, lượng chất khô trong hạt đạt 50%, lượng  
nước trong hạt giảm dần còn 50%. Đó là thời kỳ chín sáp

   Hình : Khối lượng hạt gạo tiếp tục tăng
Ruộng lúa  ở  giai đoạn chín sáp. Cuối giai đoạn chín sáp, các hạt lúa ở  đầu bống  
lúa đã chuyển sang màu chín đặc trưng của giống lúa 
   

    

        Hình : Ruộng lúa ở thời kỳ chín sáp                                               

17


3. Xác định thời kì chín hoàn toàn
Thời kỳ này kéo dài 7­10 ngày, vỏ trấu chuyển sang màu vàng sáng  hoặc màu sắc 
chín đặc trưng của giống, chất khô trong hạt tăng đến 75%, lượng nước trong hạt giảm  
còn 25%. Khối lượng hạt gạo đạt tối đa

         


                         Hình : Ruộng lúa ở thời kì chin hoàn toàn
  
II.

Xác định độ chín của lúa
Để  biết được chính xác độ  chính của lúa, ta có thể  xác định bằng cách quan sát 

trực tiếp trên đồng ruộng. Sau khi lúa trỗ  được 25 ngày thì quan sát trực tiếp thường 
xuyên hàng ngày trên ruộng lúa. Khi nào trên ruộng lúa có khoảng 85% số bông lúa trong 
ruộng lúa có khoảng 80% số hạt chắc trên bông đã chín là thu hoạch được.
III.

Xác định thời tiết, khí hậu

Nếu dự  báo thời tiết của đài khí tượng thủy văn có mưa, gió lớn đúngngày xác 
định thu hoạch có thể thu sớm hoặc trễ vài ngày để thu hoạch đỡ gặp phải thời tiết xấu. 
Thậm chí tránh lũ phải thu sớm cả tuần. Mặc dù năng suất bị  giảm, còn hơn bị  lũ nhấn  
chìm. Hoặc trời mưa gió lớn có thể để trễ vài ngày, vẫn hơn là thu đúng ngày mưa sẽ bị 
thất thoát lớn.
IV.

Xác định ngày thu hoạch

Nếu thu hoạch sau khi hạt lúa đã chín hoàn toàn, thất thoát do tỷ  lệ  rụng hạt 
khoảng 4,5%. Nếu thu hoạch sau 20 ngày lúa đã chín hoàn toàn, tỷ  lệ  rụng hạt lên đến 
20%. Tỷ  lệ  này cũng còn tùy thuộc vào giống. Những giống dễ rụng hạt, tỷ lệ rụng có 
thể nhiều hơn. Chính vậy phải xác định thời điểm thu hoạch cho phù hợp để giảm tối đa 

18



thất thoát sau thu hoạch. Khi xác định ngày thu hoạch, chúng ta nên chọn ngày không 
mưa.
V. Xác định phương thức thu hoạch
Tùy   vào   tình   trạng   đồng   lúa   và   điều   kiện   vùng   trồng   lúa   ta   có   thể   lựa   chọn 
phương thức thu hoạch lúa thích hợp để  tránh tổn thất là thấp nhất để  góp phần tăng 
năng suất lao động và hạ giá thành sản phẩm. Do đó ta có thể  quyết định thu hoạch lúa  
bằng liềm,bằng máy gặ txếp dãy hay máy gặt đập liên hợp
VI. Thu hoạch lúa
1. Cắt lúa
Là công việc dùng dụng cụ  làm tách rời phần trên của cây lúa có mang bông ra 
khỏi thân (gốc) cây lúa. Những dụng cụ này có thể là liềm (lưỡi hái) hay máy gặt lúa.
Cắt lúa bằng liềm

Liềm cắt lúa                                                  Cắt lúa bằng liềm
Lúa cắt xong được để gọn thành từng đống nhỏ. Các đống lúa nhỏ được để nối đuôi 
nhau thành các hàng. Sau đó tiến hành cắt bông lúa từ những cây lúa đã cắt và để gọn lại 
thành từng đống lúa

19


            

             Thân cây lúa đã cắt

                    Xén rời bông lúa từ thân cây lúa

Ưu: Chi phí thấp, hạn chế thất thoát lúa
Nhược: Đòi hỏi nhiều lao động, tốn thời gian, năng suất kém

Cắt lúa bằng máy gặt lúa xếp dãy
Là dùng dụng cụ có bộ phận cắt lúa gắn vào động cơ, người ta điều khiển máy 
gặt cắt lúa đã chín, cắt tới đâu lúa ngả ra thành từng dãy (hàng) tới đó
   

Hình: Máy gặt lúa xếp dãy

 
Ưu điểm:
Năng suất lao động cao
Nhược điểm:
­ Cần có kỹ thuật cao

20


­ Cần có máy móc
­ Cần ruộng lúa lúc chín không đổ ngã và chân ruộng khô, không bị lún
­ Diện tích ruộng phải đủ để máy hoạt động
Cắt lúa bằng máy gặt đập liên hợp
Khi thực hiện, người ta điều khiển máy gặt đập liên hợp để vừa cắt lúa,vừa tuốt  
hạt luôn, lúa hạt được chứa vào các bao và xếp ngay trên máy. Khi các bao chứa lúa đã 
xếp đầy chỗ xếp ở trên máy thì đưa các bao lúa lên bờ ruộng
    

Hình: Máy gặt đập liên hợp
Ưu điểm: Năng suất nhân công cao, giảm bớt cả công tuốt lúa
Nhược điểm:
­ Cần có kỹ thuật cao
­ Cần có máy móc

­ Lúc lúa chín bắt buốc chân ruộng lúa phải khô, không bị lún
­ Diện tích ruộng phải đủ để cho máy hoạt động
2. Gom lúa bông
Là động tác gom gọn lúa bông đã được cắt để mang đi nơi khác tuốt hạt hay gom để tuốt  
hạt ngay tại ruộng

21


          

 

3. Tuốt lúa
Tuốt lúa bằng phương pháp thủ công: Có nhiều cách tuốt hạt lúa ra khỏi bông lúa 
như đập bằng tay, vò bằng chân, dùng các dụng cụ tuốt lúa đơn giản Người ta gọi là tuốt  
lúa bằng phương pháp thủ công.

  

Tuốt lúa bằng máy
Đến   nay   thì   các   phương   tiện   tuốt   lúa   thủ   công   đã   giảm   rất   nhiều,   chỉ   còn
dùng   ở   những   điều   kiện   bắt   buộc.   Thay   vào   đó   đã   dùng   máy   để   tuốt   lúa,   máy
này   được   gọi   là   máy   tuốt   lúa.   Ở   các   địa   phương   khác   nhau   thì   cũng   có   tên   gọi
khác   nhau   như   máy   suốt   lúa,   máy   phụt,   máy   nhai,   đưa   lúa   bông   vào   thùng   tuốt

22


còn gọi là cho ăn… Để tuốt lúa bằng máy, cần đem đống lúa đã xếp tới nơi có máy để 

tuốt lúa
Khi   tuốt   lúa,   hạt   lúa   được   rời   khỏi   bông   lúa   và   theo   đường   dẫn   đi   ra   ngoài.
Người   hứng   lúa   phải   để   dụng   cụ   (thau,   thúng,   bao…)   vào   cửa   của   đường   dẫn
đó.   Cứ   khi   đầy  dụng   cụ   hứng  thì   kéo  ra   và   thay  dụng   cụ   hứng  khác   vào,   tiếp   tục
như vậy cho đến khi tuốt lúa xong

4. Vận chuyển về sân để phơi hay máy sấy
Tùy vào điều kiện địa lý của đồng ruộng và khoảng cách tới nơi phơi lúa mà ta có  
thể linh động vận chuyển lúa với nhiều cách khác nhau
Sử dụng sức kéo trâu, bò

Bẳng thuyền, ghe

23


   

24


25