PHÒNG GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO TP. ĐỒNG HỚI
TRƯỜNG THCS HẢI ĐÌNH
----------

CHUYÊN ĐỀ:
MỘT SỐ GIẢI PHÁP RÈN LUYỆN HỌC SINH KỸ NĂNG
KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG KÊNH HÌNH
MÔN LỊCH SỬ LỚP 7

Đồng Hới, 11/2018


MỤC LỤC
I. LÝ DO CHỌN CHUYÊN ĐỀ.......................................................................................3
II. MỤC ĐÍCH CỦA CHUYÊN ĐỀ..............................................................................4
III. MỘT SỐ GIẢI PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KHAI THÁC KÊNH HÌNH....5
1. Công tác chuẩn bị......................................................................................................5
a. Thiết kế giáo án của giáo viên...............................................................................5
b. Chuẩn bị bài học của học sinh..............................................................................5
2. Thực hiện quy trình khai thác kênh hình trong giảng dạy Lịch sử.............................6
3. Rèn luyện các kĩ năng khai thác kênh hình...............................................................6
a. Loại kênh hình là bản đồ, lược đồ.........................................................................6
b. Kĩ năng khai thác tranh ảnh..................................................................................9
c. Kĩ năng khai thác các đoạn phim tư liệu về lịch sử.............................................13
IV. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.....................................................................................14
V. KẾT LUẬN...............................................................................................................14
VI. KIẾN NGHỊ.............................................................................................................. 15

Trang |2

CHUYÊN ĐỀ:
MỘT SỐ GIẢI PHÁP RÈN LUYỆN HỌC SINH KỸ NĂNG KHAI THÁC VÀ SỬ
DỤNG KÊNH HÌNH MÔN LỊCH SỬ LỚP 7
I.

LÝ DO CHỌN CHUYÊN ĐỀ

Kênh hình trong dạy học nói chung, môn Lịch sử ở trường THCS nói riêng là
phương tiện trực quan quan trọng. Phương tiện này chứa đựng, chuyển tải lượng thông
tin trong quá trình dạy học và là nguồn tri thức phong phú đa dạng, góp phần tạo biểu
tượng lịch sử và phát triển trí tuệ, nâng cao năng lực nhận thức cho học sinh trong quá
trình học tập môn Lịch sử.
Kênh hình có hai chức năng lớn: vừa là phương tiện trực quan sinh động vừa là
nguồn cung cấp kiến thức cho học sinh, vì một số bài học trong sách giáo khoa còn có
nhiều nội dung còn bỏ ngỏ, yêu cầu học sinh thông qua làm việc với tranh ảnh, lược đồ,
sơ đồ... để tìm tòi, khám phá những kiến thức mới, cần thiết liên quan đến nội dung bài
học. Ngoài ra việc khai thác tốt kênh hình sẽ tạo nên một không gian sinh động trong giờ
học, giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức và nhớ kĩ, hiểu sâu hơn những kiến thức
đã học.
Kênh hình bao gồm bản đồ, lược đồ, tranh ảnh, là những phương tiện dạy học rất
đặc trưng của bộ môn lịch sử, nó giúp cho học sinh (HS) tái hiện những sự kiện, nhân
vật trong quá khứ. Theo xu hướng dạy học tích cực hiện nay là giảm bớt thuyết trình của
giáo viên, tạo điều kiện để học sinh học tập tích cực nên kênh hình được sử dụng như là
một nguồn tài liệu cung cấp kiến thức giúp học sinh tự tìm tòi, phát hiện kiến thức và rèn
luyện các kĩ năng chứ không chỉ để minh họa cho lời giảng của giáo viên (GV). Hơn thế
nữa qua khai thác và sử dụng kênh hình học sinh rèn luyện được kĩ năng như: quan sát,
nhận định, kĩ năng tự tin, kĩ năng diễn thuyết một vấn đề lịch sử được rút ra từ kênh
hình. Đó cũng là những kĩ năng rất cần thiết đối với học sinh khi bước vào cuộc sống.
Như vậy kênh hình là đối tượng để học sinh chủ động, tự lực khai thác kiến thức
dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Do đó việc rèn luyện cho học sinh kĩ năng khai thác

tốt kênh hình trong học tập bộ môn Lịch sử là một yêu cầu cấp thiết và mang tính quyết
định đến sự thành công trong dạy - học của GV và HS.
Kênh hình được sử dụng trong dạy học lịch sử ở bậc THCS hiện nay rất đa dạng
và phong phú. Tập tranh ảnh lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam đã được phân bổ đầy
đủ cho các trường. Riêng SGK lịch sử 7 trong toàn bộ chuơng trình có 30 bài thì đã có
69 kênh hình đuợc đưa vào, bình quân mỗi bài gần 2 kênh hình, bên cạnh đó nhờ công
nghệ thông tin giáo viên còn cung cấp thêm một số kênh hình mà SGK không có. Thực
tiễn trên đã đóng góp rất lớn đến việc thành công trong dạy học lịch sử. Cha ông ta từng
dạy: “Trăm nghe không bằng một thấy” đúng như vậy bằng chứng từ một kết quả nghiên
cứu cho thấy HS nhớ được 30% nếu chỉ nghe bằng tai, còn nếu cả nghe lẫn nhìn sẽ nhớ
được 50% kiến thức. Như vậy nếu chúng ta giúp cho HS có được kĩ năng khai thác tốt
kênh hình thì hiệu quả học tập lịch sử của em sẽ đạt kết quả cao.
Thực tế giảng dạy vừa qua ở Trường THCS Hải Đình, tôi thấy bên cạnh những
thành công trong việc tổ chức cho HS khai thác nội dung kiến thức ở kênh hình, thì còn
những hạn chế sau:

Trang |3


- Trong giảng dạy, đôi khi GV mới dừng lại ở việc sử dụng kênh hình để minh họa
kiến thức về con người, sự việc, địa điểm chứ chưa đi sâu khai thác để nâng cao chất
lượng dạy học. Nếu có sử dụng để khai thác kiến thức thì giáo viên chỉ huy động một số
học sinh khá, giỏi trình bày lược đồ, bản đồ và khám phá tranh ảnh mà chưa giành cho
đối tượng học sinh đại trà. Cho nên đối tượng học sinh yếu kém ít được chú ý và hầu
như không có cơ hội được tham gia hoạt động, điều này không những làm học sinh hiểu
chưa sâu kiến thức mà còn có thể làm cho học sinh thêm tự ti về năng lực của mình thậm
chí chán nản về môn học.
- Một số học sinh còn lười học và chưa có sự say mê môn học Lịch sử, cho nên
việc ghi nhớ các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử...còn hạn chế. Nhiều em chưa độc
lập suy nghĩ để trả lời một câu hỏi mà chỉ đọc lại máy móc trong sách giáo khoa hay chỉ

nêu được diễn biến sự việc mà không lí giải được sự kiện đó diễn ra như thế nào hay sự
kiện đó nói lên điều gì. Bởi vậy, bản thân các em thiếu đi một phương pháp học tập tích
cực để chiếm lĩnh kiến thức từ bài giảng của giáo viên.
- Kĩ năng tự khai thác kênh hình trong học tập lịch sử ở học sinh lớp 7 còn rất hạn
chế, nhiều em chưa xác định được vị trí khu vực trên lược đồ, bản đồ, không biết dựa
vào đâu để xác định chủ đề của kênh hình, không biết cách đứng thuyết trình cùng với
chỉ bản đồ diễn biến một cuộc kháng chiến hay một chiến dịch trên bảng; hay kĩ năng
quan sát miêu tả lại bức tranh để từ đó phân tích, nhận xét, nội dung bức tranh...những kĩ
năng đó đa số học sinh lớp 7 cần được bồi dưỡng rèn luyện. Nếu từ các lớp 6,7 học sinh
không được nhắc nhở rèn luyện kĩ năng sử dụng kênh hình thì lên lớp 8,9 sẽ trở thành
một thói quen xem thường các kĩ năng và kiến thức từ các kênh hình. Và khi các em
bước lên chặng đường THPT việc sử dụng kênh hình trở thành rào cản không nhỏ khi
học môn Lịch sử.
- Thái độ làm việc của học sinh với kênh hình còn hết sức hời hợt nếu không muốn
nói là tiêu cực, các em quan sát qua loa đại khái, không chú trọng rèn luyện kĩ năng,
nhiều em chỉ thích xem trong kênh hình có gì đẹp, lạ mà không chú ý đến chủ đề, nội
dung, ý nghĩa của kênh hình.
Từ tầm quan trọng của việc khai thác kênh hình trong dạy học môn Lịch sử, với nổ
lực nghiên cứu và kinh nghiệm những năm giảng dạy bộ môn Lịch sử, bản thân tôi đã
tìm ra một vài giải pháp nhằm rèn luyện cho học sinh kĩ năng khai thác kênh hình trong
học tập bộ môn Lịch sử. Từ cơ sở đó, tôi xin chia sẻ những kinh nghiệm qua chuyên đề:
“Một số giải pháp rèn luyện học sinh kỹ năng khai thác và sử dụng kênh hình môn Lịch
sử lớp 7” nhằm góp phần vào việc đổi mới phương pháp và nâng cao chất lượng môn
Lịch sử hiện nay.
II. MỤC ĐÍCH CỦA CHUYÊN ĐỀ
Đặc điểm của môn Lịch sử, học sinh phải nhớ chính xác các mốc thời gian của sự
kiện lịch sử nên trong giảng dạy giáo viên không thể “khôi phục” lại quá khứ mà không
dựa vào các loại tư liệu chữ viết (sách giáo khoa, sách giáo viên, sách tham khảo…), tư
liệu hiện vật (mẫu vật, tranh ảnh, bản đồ), tư liệu kênh hình, tư liệu truyền miệng… để
làm sống lại những sự kiện lịch sử. Do vậy vai trò của giáo viên là rất quan trọng trong

việc rèn các kĩ năng cho học sinh đặc biệt kĩ năng khai thác kênh hình nhằm phát huy
tính tích cực, chủ động trong việc lĩnh hội tri thức, giúp học sinh dễ nhớ, nhớ lâu sự kiện
lịch sử đặc biệt các cuộc khởi nghĩa, các cuộc kháng chiến. Cũng từ đó giúp học sinh
biết rút ra nội dung kiến thức qua các kênh hình, biết nhận xét, so sánh các sự kiện lịch
sử tạo nên hứng thú cho các em khi học tập các môn học.
Trang |4


Thông qua bài học rèn cho các em sự tự tin và cách trình bày hay thuyết trình một
vấn đề, ngoài ra qua sử dụng kênh hình học sinh còn được giáo dục lòng tự hào dân tộc,
khơi dậy trách nhiệm của mỗi học sinh đối với gia đình và đối với dân tộc. Đó chính là
mục đích của đề tài “Một số giải pháp rèn luyện cho học sinh kỹ năng khai thác và sử
dụng kênh hình môn Lịch sử lớp 7”.
Đề tài giúp các em rèn luyện cho mình những kĩ năng cần thiết trong việc khai
thác kênh hình, từ đó rút ra được những kiến thức của bài học nhằm góp phần nâng cao
chất lượng môn học.
III. MỘT SỐ GIẢI PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG
KÊNH HÌNH
1. Công tác chuẩn bị.
Để có một giờ học thành công, đạt hiệu quả ngoài việc GV kết hợp rất nhiều yếu
tố khác thì không thể thiếu sự chuẩn bị bài mới trước khi đến lớp của cả GV và học sinh.
a. Thiết kế giáo án của giáo viên
Phải có quá trình chuẩn bị công phu về nội dung về phương pháp, phương tiện dạy
học. Mỗi loại bài khác nhau thì GV lại phải lựa chọn, áp dụng các hình thức và phương
pháp dạy học khác nhau để giờ dạy đạt hiệu quả cao.
Giáo viên chuẩn bị bài soạn chu đáo bao nhiêu thì giúp học sinh tiếp thu bài
nhanh, chủ động trong giờ học bấy nhiêu. Ngoài việc chuẩn bị kĩ kiến thức theo chuẩn
kiến thức chuẩn kĩ năng giáo viên cần chuẩn bị chu đáo kênh hình cần dùng trong tiết
học. Các câu hỏi gợi mở về kiến thức giúp học sinh hiểu qua việc khai thác kênh hình;
chú ý thời gian sử dụng kênh hình, cách đưa kênh hình; hướng dẫn học sinh quan sát

kênh hình, miêu tả, nắm chú giải; các kí hiệu trên kênh hình để khai thác nội dung kênh
hình.
Hướng dẫn học sinh chuẩn bị kĩ bài mới trước khi đến lớp như đọc kiến thức kênh
chữ, quan sát, tìm hiểu kênh hình trong SGK hoặc GV chuẩn bị.
b. Chuẩn bị bài học của học sinh
Theo dõi hướng dẫn của GV để chuẩn bị chu đáo cho tiết học tiếp theo. Mỗi loại
kênh hình có nội dung và cách khai thác khác nhau. Ví dụ:
* Đối với kênh hình là tranh ảnh phản ánh công trình văn hóa, kiến trúc lịch sử,
học sinh có thể khai thác theo định hướng một số nội dung như:
+ Thời điểm công trình được xây dựng, mục đích
+ Nét đặc sắc của công trình
+ Những yếu tố lịch sử được phản ánh qua công trình.
+ Suy nghĩ và nhận xét về giá trị lịch sử của công trình lịch sử.
* Đối với kênh hình là hình ảnh về nhân vật lịch sử các em cần tìm hiểu trên định
hướng một số nội dung như :
+ Tìm hiểu tiểu sử của nhân vật lịch sử
+ Đóng góp của họ trong lịch sử
+ Nhận xét, đánh giá về nhân vật lịch sử.
Trang |5


*Đối với kênh hình là lược đồ (bản đồ)
+ Cần quan sát tổng quát, đọc tên lược đồ, đọc tìm hiểu các kí hiệu, chú giải lược
đồ.
+ Đọc kênh chữ và xác định nội dung giữa kênh chữ và kênh hình.
+ Tập trình bày, nhận xét diễn biến qua các kí hiệu trên lược đồ của các cuộc khởi
nghĩa, các cuộc kháng chiến.
2. Thực hiện đúng quy trình khai thác và sử dụng kênh hình trong giảng dạy
Lịch sử
Việc rèn luyện kĩ năng khai thác kênh hình cho học sinh là một quá trình, nó phải

được tiến hành một cách thường xuyên trong suốt các tiết học, các lớp học ở bậc THCS
theo một một hệ thống từ thấp đến cao. Do đó, nó phải đuợc tiến hành đồng bộ ở tất cả
các giáo viên dạy cùng bộ môn trong trường. Những kĩ năng cơ bản nhất trong khai thác
kênh hình mà học sinh lớp 7 chưa thực hiện được là do chưa được sự rèn luyện ở các lớp
dưới. Thực tế trên sẽ là sự trở ngại không nhỏ cho giáo viên phát triển những kĩ năng cao
hơn trong khai thác kênh hình cho học sinh. (Giả thiết)
Để khắc phục, tôi đã thực hiện đúng quy định các bước tổ chức khai thác kênh
hình mà tài liệu bồi dưỡng thường xuyên chu kỳ III (2004 - 2007) đã hướng dẫn. Cụ thể
GV cần chú ý rèn luyện cho học sinh những kĩ năng:
- Kĩ năng quan sát, mô tả.
- Kĩ năng thuyết trình, nhận xét.
- Kĩ năng phân tích, nhận định đánh giá.
Để rèn luyện được các kĩ năng đó, trong việc tổ chức khai thác kênh hình, giáo
viên tiến hành các bước sau:
+ Hướng dẫn học sinh tiếp cận hệ thống kênh hình.
Về cơ bản, hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử hiện nay, gồm có hai
loại chính sau:
Loại 1: Lược đồ, biểu đồ.
Loại 2: Hình ảnh lịch sử. Trong loại hình ảnh lịch sử lại có hai nhóm chính: Nhóm
hình ảnh minh họa tình hình quân sự, kinh tế, văn hoá, chính trị, khoa học kĩ thuật, công
trình văn hóa…và nhóm hình ảnh về nhân vật lịch sử.
+ Nêu mục đích làm việc với kênh hình.
+ Tùy từng loại kênh hình giáo viên đưa ra những câu hỏi gợi ý khác nhau để học
sinh có cơ sở khai thác kiến thức.
+ Cuối cùng HS nhận xét, bổ sung và GV đi đến kết luận.
3. Rèn luyện các kĩ năng khai thác và sử dụng kênh hình
a. Loại kênh hình là bản đồ, lược đồ
Rèn luyện kĩ năng khai thác lược đồ giúp học sinh nắm vững kiến thức, trình bày
chính xác, mạch lạc diễn biến của các cuộc kháng chiến, cuộc khởi nghĩa trên lược đồ.
Để làm được điều đó cần có sự chuẩn bị chu đáo của cả giáo viên và học sinh.

* Kĩ năng đọc bản đồ, lược đồ
Trang |6


Muốn HS khai thác được bản đồ, lược đồ thì việc đầu tiên là GV phải rèn luyện
cho HS kĩ năng chỉ và đọc bản đồ, lược đồ. Nguyên tắc chung và cơ bản nhất của việc
đọc bản đồ, lược đồ lịch sử là:
+ Đọc tên bản đồ hoặc lược đồ.
+ Đọc bản chú giải và xác định những kí hiệu tương ứng trên lược đồ, bản đồ.
* Kĩ năng chỉ bản đồ, lược đồ

- Cách đứng: đứng thuyết trình bên trái bản đồ, lược đồ, dùng tay phải để chỉ xác
định vị trí các khu vực địa lý hành chính: như Đông, Tây, Nam, Bắc.
- Cách chỉ: Đối với đối tượng phân bố theo điểm thì chỉ đúng trung tâm kí hiệu,
đối với kí hiệu dạng đường đi, phương hướng như đường sông thì chỉ từ thượng nguồn
về hạ lưu, đường tiến quân thì chỉ từ điểm xuất phát chỉ tới (chỉ từ gốc tới ngọn)
Để HS hình thành được những kĩ năng trên, tôi đã tiến hành các công việc sau:
- Bước 1: Hướng dẫn HS nắm được những yêu cầu trên.
- Bước 2: GV thực hiện mẫu trên lớp và luôn luôn tuân thủ đúng những nguyên tắc
trên khi thực hiện khai thác kênh hình trên lớp.
- Bước 3: Tổ chức cho HS thực hiện trên lớp. Công việc này được GV tiến hành
kiểm tra nhắc nhở thường xuyên trên lớp để hình thành, phát triển kĩ năng cho HS.
Kết quả, qua một thời gian hướng dẫn, nhắc nhở, kiểm tra, đa số HS đã thực hiện
được kĩ năng chỉ đọc hiểu và chỉ bản đồ chính xác.
* Kĩ năng khai thác, trình bày diễn biến trên lược đồ (bản đồ)
- Đối với giáo viên:
Để học sinh có được các kĩ năng sử dụng lược đồ thành thạo, trước hết giáo viên
phải nắm vững nội dung kiến thức cơ bản của bài học, trọng tâm của bài giảng. Trong
quá trình giảng dạy, giáo viên thường xuyên hướng dẫn và hình thành cho học sinh các


Trang |7


kĩ năng trên bằng các câu hỏi gợi ý. Để thúc đẩy sự quan sát của học sinh, tôi thực hiện
các bước sau:
Bước 1: Yêu cầu học sinh xác định chủ đề của lược đồ (bản đồ). Đọc phần chú
giải hãy cho biết những ký hiệu nào phản ánh trọng tâm chủ đề.
Bước 2: Cho học sinh xác định mối quan hệ giữa các ký hiệu với kiến thức trọng
tâm.
Bước 3: Đưa ra một số câu hỏi gợi mở giúp học sinh hiểu hơn nội dung của bài.
Bước 4: Qua tìm hiểu trên, yêu cầu học sinh mô tả (hoặc tường thuật) diễn biến
trên lược đồ?
Bước 5: HS thảo luận về các vấn đề liên quan đến chiến dịch hoặc cuộc kháng
chiến như cách đánh, nguyên nhân thắng lợi…
- Đối với học sinh: Muốn khai thác bản đồ, lược đồ, HS cần thực hiện tốt các
công việc sau:
1. Quan sát tổng quát, tìm chủ đề (tên)của bản đồ, lược đồ.
2. Đọc phần chú giải để xác định những ký hiệu nào phản ánh kiến thức trọng tâm
của chủ đề.
3. Xác định mối quan hệ giữa các ký hiệu với kiến thức trọng tâm.
4. Thực hiện tốt mô tả, tường thuật.
5. Thảo luận về các vấn đề liên quan đến cuộc kháng chiến hay cuộc khởi nghĩa…
Ví dụ: Khi dạy bài 14 “Ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên
(thế kỉ XIII)” trong mục I. 2 “ Nhà Trần chuẩn bị và tiến hành kháng chiến chống quân
Mông Cổ” thì học sinh cần phải khai thác hình 30 “Lược đồ diễn biến cuộc kháng chiến
lần thứ nhất chống quân xâm lược Mông Cổ” học sinh cần phải:

Trang |8



Hình 30: Lược đồ diễn biến cuộc kháng chiến lần thứ nhất chống quân xâm lược
Mông Cổ.
- Xác định chủ đề của hình 30: Em hãy quan sát và cho biết tên của lược đồ?
(Lược đồ diễn biến cuộc kháng chiến lần thứ nhất chống quân xâm lược Mông Cổ)
- GV yêu cầu HS đọc phần chú giải và mời HS lên bảng xác định những ký hiệu
phản ánh kiến thức trọng tâm của chủ đề: Đường tiến công, rút chạy của quân địch
(Mông Cổ); Đường tiến công, truy kích, rút lui của quân ta; Phòng tuyến của quân ta.
- GV đưa ra một số câu hỏi gợi mở giúp HS hiểu nội dung kiến thức và xác định
mối quan hệ giữa các ký hiệu với kiến thức trọng tâm:
+ Quân Mông Cổ tiến vào xâm lược nước ta vào thời gian và theo con đường nào?
+ Khi vào Đại Việt, Quân Mông Cổ bị chặn đánh đầu tiên ở đâu?
+ Trước thế giặc mạnh vua Trần đã làm gì?
+ Vì sao vua Trần cho lui quân về vùng Thiên Mạc?
+ Tình hình quân Mông Cổ sau thời gian chiếm giữ kinh thành Thăng Long?
+ Trước tình hình đó vua Trần đã làm gì? Quân Mông Cô phải rời khỏi kinh thành
Thăng Long vào thời gian nào?
- Từ những cơ sở trên, học sinh dễ dàng tường thuật được diễn biến cuộc kháng
chiến chống quân Mông Cổ và nhận biết đây là thắng lợi lớn của quân ta.
- Để hiểu sâu hơn về cuộc kháng chiến GV đưa ra một số câu hỏi thảo luận:
+ Qua tìm hiểu diễn biến em hãy nêu cách đánh giặc của nhà Trần trong cuộc
kháng chiến chống quân Mông cổ? Em có nhận xét gì về cách đánh giặc của nhà Trần.
+ Vì sao quân Mông Cổ mạnh mà vẫn bị quân ta đánh bại?
+ Em hãy nêu những sự kiện cụ thể biểu hiện tinh thần quyết tâm chống giặc của
quân dân ta trong cuộc kháng chiến lần thứ nhất?
b. Kĩ năng khai thác tranh ảnh
Do hiện thực lịch sử là hiện thực quá khứ nên học sinh không được tiếp xúc với
các sự kiện, hiện tượng nhân vật, quá trình lịch sử. Mặt khác, do lịch sử là quá khứ, gần
hoặc xa, hoặc rất xa và nội dung của thời đại xa xưa ấy lại có nhiều điều khác, thẩm chí
rất khác với thời đại hiện nay nên chúng ta không dễ gì hình dung và cắt nghĩa được
những gì đã từng xảy ra trước kia. Vì những lí do nêu trên, tranh hay ảnh lịch sử luôn

được xem là những tư liệu quý. Khai thác tranh, ảnh lịch sử là một trong những cách tiếp
cận lịch sử tốt nhất, có khả năng đưa lại hiệu quả giáo dục cao nhưng lại không phải là
một công việc đơn giản, dễ thực hiện. Ở đây ngoài vấn đề nhận thức nội dung lịch sử
qua tư liệu tranh hay ảnh lịch sử còn có vấn đề rèn luyện óc quan sát và khả năng vận
dụng phương pháp mô tả.
Qua thời gian giảng dạy tôi thấy việc rèn luyện cho học sinh các kĩ năng trên
thường đạt hiệu quả cao khi các em được tiếp cận với các tư liệu tranh, ảnh dưới sự
hướng dẫn có phương pháp của giáo viên. Để đạt hiệu quả cao trong khai thác kênh hình
GV cần lưu ý HS trong tranh, ảnh lịch sử lại có những nhóm sau:

Trang |9


Nhóm 1: Hình ảnh minh họa tình hình quân sự : (Bài 13 – Hình 27 – Hình chiến
binh thời Trần ;Bài 14 – hình 29 Hình vẽ quân Mông cổ; Bài 9 – Hình 19 – Toàn cảnh cố
đô Hoa Lư ; Bài 16 – Hình 40 Di tích thành nhà Hồ…) ;
+ Hình ảnh minh họa tình hình kinh tế: Bài 2 – Hình 2 Hội chợ ở Đức; Bài 12hình 23 – Bát men ngọc thời Lý; Bài 13 – Hình 28 Ấm gốm (thế kỉ XII – XIII)…), chính
trị (Bài 9 : Hình 19 – Toàn cảnh cố đô Hoa Lư – Ninh Bình; Bài 16 – Hình 40 - Di tích
thành nhà Hồ …)
+ Hình ảnh minh họa tình hình khoa học kĩ thuật (Bài 4 GV sưu tầm tranh 4 phát
minh lớn về khoa học kỉ thuật của Trung Quốc thời phong kiến)
+ Hình ảnh phản ánh công trình văn hóa, nghệ thuật kiến trúc lịch sử: Bài 3 –
Hình 6: Ma – đô - na bên cửa sổ; Bài 4 – Hình 8 Tượng gốm trong lăng mộ Tần Thủy
Hoàng, hình 9 – Cố cung; Bài 5 – Hình 11 – Cổng vào động 1 đền hang A- jan – ta; Bài
11- Hình 24 Tượng Phật A- di -đà, hình 25- Chùa Một cột, Hình 26 – Hình rồng thời Lý;
Bài 15: Hình 37 – Tháp Phổ Minh, hình 38 – Hình đầu rồng men lục…
Nhóm 2: Hình ảnh về nhân vật lịch sử : Bài 2 - hình 4 : Cô – lôm – bô, Bài 7 : M.
Lu – thơ ; Bài 14 hình 34 : Tượng Trần Hưng Đạo ; Bài 20 - Hình 47 : Nguyễn Trãi ; Bài
26 : Hình 58 Tượng đài Quang Trung ; Bài 20 – Hình 69 Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu
Trác.

Mỗi nhóm kênh hình thể hiện một nội dung khác nhau, nên kĩ năng khai thác cũng
khác nhau và phải phù hợp, cụ thể là:
* Nhóm hình ảnh minh họa: Phương pháp là khai những chi tiết của hình ảnh để
đi đến hoàn thiện.
+ Trước hết GV cho HS quan sát và nêu lên chủ đề của bức ảnh hình ảnh
+ Tiếp theo học sinh miêu tả (biết gì từ bức ảnh) và nêu nội dung kiến thức từ bức
ảnh
+ Nhận xét hoặc cảm nhận, đánh giá bằng ngôn ngữ riêng của mình về vấn đề lịch
sử được nêu trong bức ảnh
Cụ thể:
Bức tranh, ảnh

Quan sát,
nêu chủ đề

Miêu tả bức tranh
(biết gì từ bức tranh)

Nội dung được đề cập
qua bức tranh

Nhận xét, đánh giá,
bày tỏ thái độ vấn đề
lịch sử qua bức tranh
T r a n g | 10


Qua đó rèn luyện cho học sinh các kĩ năng: biết quan sát, nhận diện đúng loại
tranh ảnh lịch sử. Khai thác được nội dung, thông tin lịch sử phản ánh qua bức tranh,
biết nhận xét, đánh giá lịch sử qua kênh hình.

Ví dụ: Khi dạy bài 13: Nước Đại Việt ở thế kỉ XIII thì học sinh cần khai thác hình:
27 Hình chiến binh thời Trần trang 52 và để khai thác hình ảnh này học sinh cần phải:

Hình 27: Hình chiến binh thời Trần
- Quan sát toàn bộ bức tranh và xác định chủ đề của hình 27: Chiến binh thời
Trần
- Miêu tả bức tranh: Bức tranh có hai phần: Phần bên trái vẽ chiến sĩ đấu võ mình
trần đóng khố, đầu chít khăn, tóc cắt ngắn, thân hình vạm vỡ, tay khiên, tay giáo và ở
trong tư thế sẵn sàng lao vào cuộc đọ sức. Phía bên phải hình vẽ đầu con voi chiến.
- Nêu nội dung bức tranh: Qua bức tranh chứng tỏ dưới thời Trần nhân dân ta
thường xuyên luyện tập võ nghệ, sẵn sàng chống ngoại xâm bảo vệ tổ quốc. Lực lượng
quân đội hùng manh, gồm nhiều binh chủng và có cả tượng binh.
- Rút ra đánh giá từ bức tranh: phản ảnh tinh thần thượng võ của dân tộc ta với chủ
trương đúng đắn “quân lính cốt tinh nhuệ chứ không cốt đông”
- Bày tỏ thái độ: Khâm phục, lòng tự hào dân tộc, biết ơn tổ tiên và ý thức kế thừa
truyền thống trong công cuộc bảo vệ Tổ quốc.
Như vậy, qua khai thác hình 27 trang 52 SGKLS 7, HS đã tiếp nhận được phần cơ
bản của nội dung bài học, qua đó giúp giáo viên chuyển tải được lượng kiến thức cơ bản
của bài học đến học sinh trên cơ sở đó phát triển các kĩ năng quan sát, miêu tả, tự rút ra
nội dung, đánh giá nội dung từ bức tranh và bày tỏ thái độ của mình về lực lượng quân
đội của nước ta thời Trần.
T r a n g | 11


* Nhóm hình ảnh nhân vật lịch sử. Phương pháp là tìm hiểu hoạt động của nhân
vật lịch sử để đi đến hoàn thiện.
Để giúp HS khai thác tốt tranh ảnh nhân vật lịch sử, từ đó tạo được biểu tượng về
nhân vật lịch sử, góp phần thực hiện tốt việc giáo dục nhân cách, đạo đức cách mạng cho
HS, tôi thường xuyên hướng dẫn và hình thành cho HS kĩ năng khai thác tranh ảnh lịch
sử. Để thúc đẩy sự quan sát và hiểu sâu kiến thức của HS, tôi giao cho học sinh việc

chuẩn bị bài mới trước khi đến lớp là tìm hiểu về các nhân vật liên quan đến nội dung
bài học (nội dung công tác chuẩn bị có phần 1). Trong tiết hình thành kiến thức mới GV
cho HS qua sát tranh, ảnh và đưa ra một số câu hỏi gợi ý:
- Bức tranh này giới thiệu về nhân vật lịch sử nào?
- Em biết gì về nhân vật lịch sử này?
- Họ có công lao, đóng góp gì cho lịch sử?
- Vì sao nhân dân ta lại lập đền thờ/lấy tên nhân vật đặt cho các đường phố/trường
học?
- Theo em, lịch sử sẽ như thế nào nếu không xuất hiện nhân vật này?
Ví dụ: Khi dạy bài 14: “Ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên
(thế kỉ XIII)” thì HS phải khai thác hình 34 trang 67 “Tượng Trần Hưng Đạo (Nam
Định)” và để khai thác hình ảnh này, HS cần phải:

Hình 34 – Tượng Trần Hưng Đạo (Nam Định)
- Học sinh phải quan sát và xác định chủ đề của hình: Đây là Tượng Trần Hưng
Đạo, được đặt ở phố Nguyễn Du, trung tâm thành phố Nam Định. Công trình này được
khánh thành vào ngày 20/8/2000 nhân ngày giỗ Trần Hưng Đạo.
- Thu nhận các thông tin: Ông là vị tướng tài, vị anh hùng dân tộc, người đã có
công lao rất lớn trong ba lần kháng chiến chống quân Mông – Nguyên xâm lược dưới
thời Trần. Sau khi ông mất, ông đã được nhân dân suy tôn là Đức Thánh Trần và lập đền
thờ rất nhiều nơi.
T r a n g | 12


- Rút ra bài học: Khâm phục tinh thần đấu tranh bất khuất chống quân xâm lược
của các vị anh hùng dân tộc. Bồi dưỡng cho học sinh lòng biết ơn các vị anh hùng dân
tộc, thấy được trách nhiệm của bản thân trong việc xây dựng và bảo vệ đất nước.
Như vậy, qua khai thác hình 33 trang 67 SGKLS 7 HS đã tiếp nhận được phần cơ
bản của nội dung bài học, qua đó giúp giáo viên chuyển tải được lượng kiến thức cơ bản
của bài học đến học sinh trên cơ sở phát triển kĩ năng:

- Biết quan sát, nhận diện đúng loại tranh ảnh lịch sử.
- Nêu được những đặc điểm nổi bật về nhân vật (tính cách, công lao đối với lịch
sử).
- HS nhận thức được nhân vật chính diện hay phản diện.
Qua đó tạo được biểu tượng về nhân vật lịch sử, góp phần thực hiện tốt việc giáo
dục đạo đức học sinh.
c. Kĩ năng khai thác các đoạn phim tư liệu về lịch sử
Phim tư liệu là loại kênh hình có sức thu hút lớn đến học sinh và được sự quan tâm
của các nhà giáo dục và những giáo viên dạy Lịch sử. Phim tư liệu được xây dựng dựa
trên những hình ảnh có thật hoặc những biến cố của sự kiện, nhân vật lịch sử xảy ra tại
thời điểm nhất định trong lịch sử, nó cung cấp tư liệu, sự kiện trực quan có hệ thống,
loogic chặt chẽ, có khả năng làm sống lại sự kiện, hiện tượng lịch sử.
Sử dụng các đoạn phim tư liệu trong dạy học lịch sử kích thích hứng thú học tập,
thu hút quan sát, tập trung ở học sinh. Phim tư liệu được sử dụng chủ yếu minh họa hoặc
nhằm cung cấp kiến thức bài học.
Đây là loại kênh hình không có trong SGK vì vậy học sinh không thể chuẩn bị
trước những nội dung cần tìm hiểu qua đoạn phim tư liệu. Tùy theo mục đích của giáo
viên sử dụng đoạn phim đó là để minh họa hay cung cấp kiến thức mới giáo viên sẽ đặt
ra những yêu cầu riêng cho học sinh.
Sử dụng với mục đích minh họa GV phải cung cấp các sự kiện liên quan đến đoạn
phim tư liệu sau đó sử dụng một đoạn phim được xây dựng từ những sự kiện đó để minh
họa nhằm tạo biểu tượng lịch sử cho HS đồng thời giúp các em ghi nhớ các sự kiện.
Nếu sử dụng phim để cung cấp kiến thức mới GV đặt ra vấn đề cần giải quyết
như:
+ Đoạn phim phản ánh sự kiện hoặc địa danh, loại hình nghệ thuật gì?
+ Hãy nêu nội dung lịch sử được phản ánh qua đoạn phim tư liệu hoặc qua đoạn
phim giải thích cho em hiểu vấn đề gì? Ở đâu?
+ Em có suy nghĩ, nhận xét gì về... (vị trí địa lý của địa danh; vai trò lãnh đạo; tinh
thần chiến đấu...)
Các bài trong chương trình 7 có thể sử dụng phim tư liệu như bài 19 – GV sưu

tầm đoạn phim tư liệu về Ải Chi Lăng; bài 20 phần nghệ thuật GV có thể sưu tầm một
đoạn phim tư liệu nói về loại hình nghệ thuật tuồng hoặc chèo… Bài 25 mục 2 phần II Chiến thắng Rạch Gầm – Xoài Mút giáo viên sưu tầm đoạn phim tư liệu về vị trí địa lý
và địa danh Rạch Gầm – Xoài Mút. Bài 27: GV sưu tầm về phim tư liệu về nhà Nguyễn.
Ví dụ khi Bài 25 mục 2 phần II - Chiến thắng Rạch Gầm – Xoài Mút giáo viên sưu
tầm đoạn phim tư liệu về vị trí địa lý và địa danh Rạch Gầm – Xoài Mút nhằm cung cấp
T r a n g | 13


cho học sinh lí giải được vì sao địa danh có tên gọi Rạch Gầm – Xoài Mút và vì sao
Nguyễn Huệ chọn Rạch Gầm – Xoài Mút làm điểm quyết chiến lược.
Đây là đoạn phim tư liệu nhằm cung cấp kiến thức mới vì vậy trước khi xem phim
GV cần đặt hai vấn đề học sinh cần giải quyết: Vì sao địa danh có tên gọi Rạch Gầm –
Xoài Mút? Vì sao Nguyễn Huệ chọn Rạch Gầm – Xoài Mút làm điểm quyết chiến lược?
Sau khi học sinh xem xong thảo luận và trả lời các câu hỏi đã đặt ra GV chốt kiến thức.
Qua khai thác các đoạn phim tư liệu sẽ rèn luyện cho HS kỹ năng biết quan sát,
nhận diện đúng thể loại phim tài liệu, biết đánh giá, nhận xét sự kiện, hiện tượng lịch sử
qua phim, biết liên hệ kiến thức lịch sử của quá khứ với hiện tại.
Sử dụng các đoạn phim tư liệu bên cạnh cung cấp kiến thức và giáo dục học sinh
rèn luyện phát triển óc quan sát, trí tưởng tượng, tư duy và ngôn ngữ còn khơi gợi năng
lực xúc cảm và biểu cảm của HS qua đoạn phim (tự hào, lên án, đồng cảm,.)
IV. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Trong quá trình giảng dạy tôi đã dần dần vào áp dụng những biện pháp trên vào
trong thực tiễn giảng dạy, tôi rất vui khi nhận thấy học sinh hào hứng hơn, tích cực hơn
trong học tập bộ môn lịch sử. Nhiều học sinh trước đây còn rụt rè e ngại lúng túng
không biết được những kiến thức cơ bản trong khai thác kênh hình thì giờ đây các em
biết tự quan sát nhận xét đánh giá được, chất lượng học tập bộ môn Lịch sử có khởi sắc
hơn.
Áp dụng chuyên đề này, để rèn luyện cho học sinh các kĩ năng khai thác kênh hình
trong học tập bộ môn lịch sử 7, tôi rút ra được những kinh nghiệm sau:
1. Phải phối hợp với giáo viên dạy cùng bộ môn để tạo ra sự thống nhất cao trong

việc tổ chức cho học sinh khai thác tốt kênh hình trong học tập bộ môn Lịch sử về lý
luận, phương pháp tiến hành, rèn luyện kĩ năng từ thấp đến cao.
2. Việc rèn luyện kĩ năng này phải được giáo viên tiến hành thường xuyên trên lớp
và phải có sự chuẩn bị tốt ở nhà của cả giáo viên và học sinh. Cần chú trọng tăng cường
hơn nữa trong việc rèn luyện kĩ năng khai thác kênh hình cho HS thông qua các bài tập
về nhà và phần dặn dò chuẩn bị cho bài mới.
3. Câu hỏi để phát triển kĩ năng cho học sinh phải đi theo trình tự: Quan sát, nhận
diện, miêu tả, thể hiện cảm xúc, trình bày diễn biến, nhận xét, so sánh, đánh giá rút ra
bài học, theo đúng phương châm: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư
duy trừu tượng đến thực tiễn”.
V. KẾT LUẬN
“ Rèn luyện học sinh kĩ năng khai thác và sử dụng kênh hình môn lịch sử lớp 7” là
chuyên đề nhằm giúp HS lớp 7 khắc phục được những hạn chế trong việc khai thác kênh
hình, từ đó giúp các em phát triển kĩ năng tự khai thác tốt kênh hình trong học tập lịch
sử, góp phần nâng cao chất lượng học tập bộ môn Lịch sử nói chung và môn Lịch sử 7
nói riêng. Trong đề tài, bản thân đã sử dụng các biện pháp sau:
- Thực hiện đúng qui trình tổ chức khai thác kênh hình trong giảng dạy lịch sử.
- Củng cố cho học sinh những kĩ năng cơ bản thiết yếu trong khai thác kênh hình.
- Rèn luyện kĩ năng khai thác và sử dụng bản đồ, lược đồ.
- Rèn luyện cho HS kĩ năng khai thác tranh ảnh.
T r a n g | 14


- Rèn luyện cho HS kĩ năng khai thác các đoạn phim tư liệu về lịch sử
Từ đó đã rèn luyện cho học sinh biết và đến thực hiện thành thạo các kĩ năng:
quan sát, nhận diện, miêu tả, thể hiện cảm xúc, trình bày diễn biến, nhận xét, so sánh,
đánh giá rút ra bài học.
VI. KIẾN NGHỊ
Hiện nay việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học nói chung và dạy học
Lịch sử nói riêng đang ngày càng trở nên phổ biến ở các trường học. Việc ứng dụng

chuyên đề này, đặc biệt là việc khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử đòi hỏi các
trường học phải đầu tư nhiều về trang thiết bị như phòng học đảm bảo tiêu chuẩn, hệ
thống máy tính có kết nối Internet, máy chiếu…để tiết học nào cũng có thể sử dụng máy
móc làm phương tiện dạy học.
Về phía giáo viên phải chịu khó học hỏi, nắm bắt công nghệ thông tin, phải trang
bị máy tính để chuẩn bị bài ở nhà và đặc biệt phải sưu tầm nhiều lược đồ, sơ đồ và nhiều
tài liệu, hình ảnh có liên quan từ các sách báo và mạng internet để đưa vào bài giảng.
Hơn nữa với môn học Lịch sử còn có một ưu thế nữa hơn các môn học khác là có nhiều
tranh ảnh tài liệu cũng như phim tư liệu liên quan đến nội dung bài học để minh họa cho
bài giảng làm tăng tính trực quan sinh động. Vì vậy người giáo viên phải luôn phải cập
nhật thông tin, chắt lọc thông tin để đưa vào bài giảng một cách hiệu quả nhất.
Trên đây là một số kinh nghiệm của tôi về giải pháp rèn luyện học sinh kĩ năng
khai thác và sử dụng kênh hình môn Lịch sử lớp 7, mặc dù cố gắng nhiều nhưng chuyên
đề không tránh khỏi thiếu sót kính mong các đồng chí chuyên viên phòng, các đồng chí
đại diện các cụm và đồng nghiệp cùng bộ môn góp ý, bổ sung để chuyên đề được hoàn
thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn./.

KẾ HOẠCH THỰC HIỆN CHUYÊN ĐỀ
T r a n g | 15


TT

Thời gian

Nội dung công việc

Giáo viên
thực hiện


1

Tháng 9/2018

Chọn chuyên đề, triển khai viết

2

12/10/2018

Thảo luận nội dung chuyên đề trước tổ để tổ Tổ Ngữ văn
góp ý
Lịch sử Giáo dục

3

Từ 15/10
28/10/2018

-> Chỉnh sửa lại chuyên đề theo góp ý của tổ

Cô
Toàn

Thanh

4

Ngày 31/10/2018 Nộp nội dung chuyên đề cho chuyên môn


Cô
Toàn

Thanh

5

Từ ngày 1/11-> Soạn bài dạy thể nghiệm
10 /11/2018

Cô
Toàn

Thanh

6

Ngày 16/11/2018

Cô
Toàn

Thanh

Thực hiện chuyên đề:
-

T1 : Trình bày lý thuyết

-


T2: Dạy thể nghiệm

Tổ Ngữ văn
Lịch sử Giáo dục +
Cô
Thanh
Toàn

+ Tiết 24 – Bài 14 : Ba lần kháng chiến chống
quân xâm lược Mông – Nguyên ( thế kỉ XIII)
t1.
+ Dạy lớp 73

T r a n g | 16