VÀI NÉT VỀ TÁC GIẢ

Góc nhìn khám phá

Steven D. Levitt là m t nhà kinh t h c ng

i M xu t chúng, n i

ti ng v i các nghiên c u v t i ph m, đ c bi t là v m i liên k t
gi a vi c phá thai đ

KINH T H C HÀI H

c h p pháp hóa và t l t i ph m. Đ

c

nh n huy hi u John Bates Clark vào n m 2003, Levitt hi n là giáo

C

Khám phá nh ng khía c nh n khu t c a m i hi n
t ng xã h i t quan đi m kinh t h c
(Freakonomics)

Tác giả: Steven D. Levitt & Stephen J. Dubner
Nhà xuất bản: Harper Perennial
Năm xuất bản: 2009
Số trang: 352
Dịch giả: Huyền Trang
NXB Việt Nam: Alpha Books & Tri thức

Năm xuất bản: 2007
Số trang: 304

s kinh t h c t i Đ i h c Chicago và là giám đ c Trung tâm
nghiên c u Becker v lý thuy t giá Chicago t i Tr
sau đ i h c Chicago. N m 2006, Levitt đ
ch n là m t trong “100 ng

ng kinh doanh

c t p chí Time b u

i ki n t o th gi i”.

Ý TƯỞNG CHỦ ĐẠO
Vào nh ng n m 1990, tình tr ng t i ph m t i M
t ng m nh và các chuyên gia d đoán chúng s còn
t ng đ t bi n. Nh ng sau đó, t l t i ph m l i đ t
nhiên gi m xu ng. Các chuyên gia cho r ng đi u đó
có đ c là nh bùng n kinh t và các quy đ nh v
ki m soát súng ch t ch h n. Nh ng các gi đ nh
này không h đúng. Lý do th t s l i b t ngu n t s
h p pháp hóa vi c phá thai 20 n m tr c. Vì th
nh ng đ a tr đáng l đ c sinh ra trong các môi
tr ng x u có nhi u kh n ng tr thành t i ph m
khi l n lên, đã không đ c chào đ i.
ây chính là v n đ mà nhà kinh t h c Steven D.
Levitt và nhà báo Stephen J. Dubner đ c p đ n
trong cu n sách Kinh t h c hài h c. Cu n sách
nhìn nh n th gi i và cách th c v n hành c a nó


1

2


b ng cách khám phá nh ng đi u n khu t đ ng sau
m i hi n t ng xã h i. Nó thách th c các nh n th c
thông th ng và ch ng minh chúng th ng sai l ch.
Nó nêu lên nh ng câu h i m i l và thú v mà h u
h t các nhà kinh t h c th m chí còn ít khi ngh t i,
ch ng h n nh : N u nh ng k buôn thu c phi n có
nhi u ti n đ n th thì t i sao chúng v n s ng cùng
m ? Ho c cái gì nguy hi m h n, kh u súng hay b
b i?

MẶT KHUẤT CỦA MỌI ĐIỀU
Levitt là m t nhà kinh t h c tr , tài n ng, r t gi i
đ a ra nh ng câu h i b t ng và thú v giúp khám
phá nhi u đi u m i m v cách th c v n hành th t
s c a th gi i. B ng cách s d ng kinh t h c và
các công c c a kinh t h c đ x lý d li u, Levitt
cùng v i Dubner đã l t b đ c l p v b c b m t
c a cu c s ng hi n đ i đ nhìn th y nh ng gì n
gi u bên d i và ch ra cho chúng ta th y cu c s ng
th m chí còn thú v h n nhi u so v i nh ng gì
chúng ta v n ngh .

nhìn c a kinh t h c.
M t là:

ng c là hòn đá t ng c a cu c s ng
hi n đ i. Và th u hi u chúng, là chìa khóa đúng đ n
đ gi i quy t m i câu đ , t t i ác b o l c cho đ n
gian l n th thao và h n hò qua m ng.
Hai là: Nh ng nh n th c thông th ng l i
th ng sai l ch. M c dù chúng ta th ng coi nh ng
gi i thích và lý thuy t c a các chuyên gia nh chân
lý, nh ng chúng l i th ng không h khoa h c.
Ch ng h n, t i ác không bùng phát vào nh ng n m
1990, ch có ti n thì không đ đ th ng c , và − ng c
nhiên ch a − u ng tám ly n c m t ngày ch a bao
gi cho th y có l i ích gì đ i v i s c kh e.
Ba là: Nh ng nh h ng l n lao l i th ng
b t ngu n t nh ng nguyên nhân không m y liên
quan, th m chí là tiêu c c gây nên. Ch ng h n, t l
t i ph m gi m không ph i là do b t c n l c g n
đây nào c a c nh sát mà là do lu t phá thai đã đ c
thông qua 20 tr c đó.

i v i Levitt, đ o lý bi u th cho cách mà con
ng i mu n th gi i v n hành, còn kinh t h c bi u
th cách th gi i th t s v n hành. Do đó, tr c tiên
cu n sách s đ a ra n m hi u bi t c n b n d i góc

B n là: Các “chuyên gia” − dù là chuyên gia t i
ph m h c hay chuyên gia b t đ ng s n – đ u s
d ng l i th thông tin c a h đ ph c v l i ích c a
mình. Tuy nhiên, h có th thua trong chính trò
ch i c a mình. Và đ i m t v i Internet, l i th
thông tin c a h đang thu h p l i t ng ngày − b ng


3

4


ch ng là giá c a quan tài và b o hi m nhân th ,
cùng v i nh ng th khác, ngày càng gi m.
N m là: Bi t rõ c n đo l ng cái gì và đo
l ng nh th nào khi n m t th gi i ph c t p tr
nên đ n gi n h n. i u này có ngh a là, m c dù th
gi i hi n đ i h n đ n và d ng nh không th đoán
tr c đ c, chúng ta v n có th hi u đ c nó n u
chúng ta xem xét các d ki n theo đúng cách.

ĐỘNG CƠ LÀ HÒN ĐÁ TẢNG THÚC ĐẨY
CUỘC SỐNG HIỆN ĐẠI
ng c đ n gi n là m t ph ng ti n thúc đ y con
ng i làm nhi u đi u t t và ít đi u x u h n. Ngay t
th i th u, chúng ta đ u h c cách đáp l i các đ ng
c khuy n khích, bao g m c tích c c l n tiêu c c.
N u đ t đi m cao tr ng, b n s đ c th ng m t
chi c xe đ p m i. N u vi ph m l nh c m, b n s b
ph t. N u làm t t các bài ki m tra SAT1, b n s đ
vào m t tr ng đ i h c danh ti ng. N u b đu i kh i
tr ng đ i h c, b n s không tìm đ c vi c làm t t.
N u làm t t công vi c, b n s đ c th ng ch c.

1


SAT: K thi ki m tra n ng l c ng viên xin h c đ i h c. SAT

trên 1.000 đi m đ đi u ki n h c t i M .

5

G c r c a kinh t
v cách th c con ng
ho c c n có, đ c bi t
mu n ho c c n có nh

h c là nghiên c u các đ ng c
i giành l y nh ng gì h mu n
là khi nh ng ng i khác c ng
ng th đó.

Có ba m t c b n c a m t đ ng c : m t kinh t ,
xã h i và chu n m c đ o đ c. Thông th ng m t
đ ng c đ n gi n nh t c ng bao g m c ba m t này.
Ch ng h n nh chi n d ch ch ng hút thu c lá. Vi c
thu thêm 3 đô-la ti n “thu t i l i” cho gói thu c lá
là m t đ ng l c kinh t m nh m ch ng l i vi c mua
thu c lá. Thêm vào đó, vi c c m hút thu c t t c
các nhà hàng và n i công c ng khác là m t đ ng l c
xã h i.
ng th i, vi c chính ph tuyên b r ng các
ph n t kh ng b ki m ti n nh buôn bán thu c lá
ch đen là m t đ ng l c mang tính đ o đ c ch ng
l i vi c hút thu c.


NHỮNG NHẬN THỨC THÔNG THƯỜNG LẠI
THƯỜNG SAI LỆCH
M i ng i th ng than vãn r ng xã h i hi n đ i
ngày nay có quá nhi u t i ph m và r ng “nh ng
ngày x a t i đ p” thanh bình h n. Nh ng đi u này
khác xa s th t n u b n xem xét m t kho ng th i
gian dài. Th ng kê cho th y, t l t i ph m ngày nay
th p h n nhi u so v i th k XVIII và XIX hay th m

6


chí là so v i nh ng n m t 1900 – 1950.

vào nh ng n m 1970.

Và m t l n n a, đó là do tác đ ng c a đ ng c .
So v i nh ng th i k tr c, ngày nay chúng ta có
nhi u đ ng c kinh t , xã h i và đ o đ c ch ng l i
vi c ph m t i h n. Chúng ta có nh ng đ ng l c kinh
t (m t vi c làm và thu nh p n u b đi tù), đ ng l c
xã h i (n i s b coi là t i ph m d i con m t c a
ng i khác), và đ ng l c đ o đ c (không mu n làm
m t vi c b coi là sai trái).

Tr c đó, nh ng ti n b v dân quy n đã t o nên
chuy n bi n l n giúp c i thi n cu c s ng ng i M
da đen − xét trên ph ng di n ch m sóc s c kh e,
giáo d c, c h i vi c làm, v.v... Nh ng khi cocaine
h n h p (m t d ng r ti n h n c a cocaine nguyên

ch t) đ c đi u ch , thì các b ng nhóm da đen
đ ng ph đã tr thành ng i phân ph i chúng.

Ho c hãy xem xét m t nh n th c thông th ng
cho r ng các v b u c th ng đ c mua b ng ti n.
Song, n u nhìn vào s li u v các ng c viên ch y
đua trong nhi u cu c tranh c thì b n s th y t ng
s ti n mà các ng c viên chi tiêu không đóng vai
trò quan tr ng. V n đ th t s quan tr ng là hi n t i
m t ng c viên chi bao nhiêu ti n; và ng c viên
đó là ng i th nào trong con m t c a các c tri.

NHỮNG ẢNH HƯỞNG LỚN LAO LẠI
THƯỜNG BẮT NGUỒN TỪ NHỮNG NGUYÊN
NHÂN KHÔNG MẤY LIÊN QUAN, THẬM CHÍ
LÀ TIÊU CỰC
Chúng ta đã bi t r ng lý do chính khi n tình tr ng
t i ph m gi m là do s h p pháp hóa vi c phá thai.
M t ví d khác là vi c t o ra ch t cocaine h n h p

7

Cocaine h n h p đã kéo lùi ti n trình phát tri n
c a ng i M da đen t i 10 n m. T l ch t tr l i
m t l n n a t ng m nh sau khi đã gi m nhi u n m,
và làn sóng t i ph m trong c ng đ ng da đen c ng
t ng lên. Trên ph m vi qu c gia, cocaine h n h p đã
góp ph n làm t ng làn sóng t i ph m trên toàn n c
M .


CHUYÊN GIA SỬ DỤNG LỢI THẾ CỦA HỌ ĐỂ
PHỤC VỤ MỤC ĐÍCH RIÊNG
Hãy xem xét ví d v nh ng ng i môi gi i b t đ ng
s n. B n thuê m t ng i môi gi i đ bán nhà cho
b n vì ngh r ng ng i đó s bi t cách bán nhà t t
h n b n và giúp b n bán đ c giá cao nh t có th .
Tuy nhiên, nh ng ng i môi gi i b t đ ng s n
c ng là con ng i và h ph n ng tr c đ ng c .
Khi bán nhà thay b n, ng i môi gi i s c g ng bán
8


v i m c giá t t đ u tiên có đ c (ch không ph i t t
nh t có th ). B i s ti n hoa h ng c a anh/ch ta s
không thay đ i m y n u sau đó ngôi nhà đ c bán
v i m c giá cao h n m t chút. Anh/ch ta ch mu n
k t thúc giao d ch nhanh nh t có th đ chuy n sang
v khác. Nh ng n u t bán nhà c a mình thì ng i
môi gi i s gi c n nhà lâu h n, ch đ n khi đ c
giá nh t m i bán.
i u này c ng lý gi i t i sao m t nghiên c u y
h c l i cho th y các bác s s n t i các khu v c có t
l sinh gi m th ng hay ti n hành m đ . ó là vì
khi công vi c ngày càng khó kh n, các bác s s c
g ng tìm cách ki m thêm ti n b ng nh ng th t c
t n kém h n cho b nh nhân
Quy t c này c ng lý gi i t i sao m t vài th s a xe
không ti n hành s a ch a và đ cho nh ng chi c xe
h i v t qua các cu c ki m tra. ó là vì h bi t khi
làm v y, h s đ c bù đ p b ng vi c ch nh ng

chi c xe đó s ph i mua xe m i.

VỀ VẤN ĐỀ GIAN LẬN: GIÁO VIÊN PHỔ
THÔNG VÀ CÁC ĐÔ VẬT SUMO CÓ ĐIỂM GÌ
CHUNG?
M t trong nh ng câu h i Levitt đ t ra là: Ai gian l n
và t i sao? Các nghiên c u c a Levitt ch ra th m chí

9

c nh ng ng i có v trung th c nh t, ho c nh ng
ng i d ng nh có ít c h i đ gian l n nh t l i
th ng xuyên gian l n vì đ ng c c a h . ây chính
là đi m chung gi a giáo viên ph thông và các đô v t
Sumo.

Gian lận trong các kỳ kiểm tra tiêu chuẩn
Trong m t nghiên c u v h th ng tr ng h c công
Chicago, Levitt đã phát hi n ra m t t l đáng k các
giáo viên giúp h c sinh c a h v t qua các k ki m
tra tiêu chu n. T i sao h làm v y? ó là b i h
th ng giáo d c M s trao th ng cho các tr ng
h c và giáo viên có nhi u h c sinh đ t đi m cao.
Theo chính sách “Không đ a tr nào l i l p”
c a h th ng giáo d c M , nh ng h c sinh b đi m
th p trong các k ki m tra tiêu chu n s ph i h c l i
m t n m. Thêm n a, tr ng nào có đi m th p có
th b c t gi m qu ho t đ ng ho c đóng c a, và
giáo viên có h c sinh b đi m th p có th b giáng
c p ho c sa th i. Ng c l i, nh ng tr ng đ t đi m

cao trong các k ki m tra s đ c đ u t nhi u h n
và các giáo viên có h c sinh đ t đi m cao có th
đ c th ng ch c ho c đ c th ng ti n.
Nh ng làm th nào đ phát hi n li u các giáo
viên có gian l n không? Levitt và Dubner đã t p h p

10


m t c s d li u g m các bài làm ki m tra c a các
h c sinh t l p 3 đ n l p 7 trong các n m t 1993
đ n 2000. C s d li u này nghiên c u t i g n
30.000 h c sinh m i khóa, h n v i 700.000 b câu
tr l i, và g n 100 tri u câu tr l i đ n l .
Sau đó, h l c ra các ki u câu tr l i b t th ng
trong m t l p nào đó, ch ng h n nhóm các câu tr
l i gi ng nhau, đ c bi t cho các câu h i khó, ho c
m t h c sinh đ a ra câu tr l i đúng cho m t câu
h i khó, nh ng l i b qua nh ng câu h i d . Cu c
nghiên c u đã tìm ra nh ng ki u câu tr l i b t
th ng nh v y và đ a ra m t gi thuy t là có th
khi ch m bài làm ki m tra m t s giáo viên đã s a
các câu tr l i c a h c sinh.
ki m nghi m l i gi thuy t đó, h c sinh c a
các giáo viên b nghi ng là gian l n đ c yêu c u
làm l i bài ki m tra cùng v i m t nhóm các h c sinh
đã làm t t bài ki m tra mà không b nghi là đã đ c
s a bài. K t qu là: nh ng h c sinh không b nghi
ng gian l n v n làm bài gi ng nh c ho c t t h n,
trong khi nh ng h c sinh có giáo viên b nghi gian

l n làm bài t h n nhi u.

Đấu vật Sumo
u v t Sumo là m t l nh v c khác đ

c phát hi n

11

ra là có kh n ng d x y ra gian l n nh t. Sumo là
môn th thao hàng đ u t i Nh t, đ c coi là thiêng
liêng và đáng t hào. Nh ng các đ ng c trong
Sumo l i khi n nó có kh n ng b gian l n cao. M i
đô v t Sumo c n ph i duy trì đ c m t m c x p
h ng nh h ng t i s ti n anh ta ki m đ c, các
đ c ân đ c h ng và ti ng t m c a anh ta.
duy trì m c x p h ng, đô v t c n ph i th ng ít
nh t 8/15 tr n hàng n m. Vào ngày cu i c a gi i
đ u, m t vài đô v t s có s đi m 7-7, ngh a là có 7
l t th ng và 7 l t thua, và h c n ph i th ng
l t cu i cùng đ duy trì đ c x p h ng.
Th t thú v là nh ng đô v t có s đi m 7-7 l i
th ng có t l chi n th ng đ n 80% so v i các đô
v t có đi m 8-6 hay 9-6, m c dù n u xét trên thành
tích tr c đó, k v ng giành chi n th ng c a h ch
d i m c 50%. Nh th có th ngh có nh ng d u
hi u không bình th ng đây. T t nhiên, ng i ta
có th l p lu n r ng các đô v t có s đi m 7-7 n l c
nhi u h n đ chi n th ng b i h có nhi u l i ích
h n.

Tuy nhiên, n u nhìn vào t l
cùng các đô v t đó trong l n thi đ
th y các đô v t có s đi m 7-7 ch
l n thi đ u v i cùng đ i th . L i

th ng - thua c a
u ti p theo, ta s
th ng 40% trong
lý gi i logic nh t

12


cho hi n t ng này là gi a các đô v t đã có m t th a
thu n, ki u nh : anh đ tôi th ng l n này, tôi s đ
anh th ng l n t i.
Tuy nhiên, gi thuy t này đã luôn b các quan
ch c qu n lý môn Sumo t i Nh t ph nh n và ch a
t ng có đô v t nào b ph t vì gian l n.

SỰ THẬT VỀ LÒNG TRUNG THỰC
Trong khi các nghiên c u c a Levitt ch ra r ng con
ng i gian l n ngay c khi khó có th ch ng minh
đ c đi u đó, thì ông c ng kh ng đ nh r ng có m t
t l l n nh ng ng i không gian l n. Lòng trung
th c c a con ng i đ c th hi n trong câu chuy n
c a Paul Feldman – ng i đàn ông kinh doanh
bánh vòng. Feldman bán bánh vòng thông qua m t
h th ng danh d : Anh đ các khay đ ng bánh vòng
trong m t v n phòng cùng v i m t h p thu ti n. Khi

l y m t chi c bánh, m i ng i c n b 1 đô-la vào
h p.
M c dù nh ng ng i b n kinh t h c c a
Feldman nói r ng cách bán hàng đó s không bao
gi hi u qu nh ng th c t Feldman nh n th y t l
thanh toán đ t x p x 87%. i u này ch ra r ng
không ph i t t c m i ng i đ u tr ti n bánh,
nh ng có đ n 87% ng i đã tr ti n.

13

Feldman c ng nh n th y t l thanh toán t i các
v n phòng nh cao h n các v n phòng l n, có th là
do t i v n phòng nh , nh ng ng i không tr ti n s
d b phát hi n h n (đi u này kh ng đ nh l i l n n a
v đ ng c đ o đ c ch ng l i vi c không tr ti n).
Feldman c ng khám phá ra là các thành viên ban
qu n tr có xu h ng ít trung th c trong vi c tr ti n
h n các nhân viên c p d i.
t bánh vòng ba
t ng khác nhau (t ng dành cho ban qu n tr , hành
chính và phòng bán hàng), Feldman nh n th y t ng
ban qu n tr có t l tr ti n th p h n hai t ng kia.
i u này có th là do các thành viên ban qu n tr
cho r ng h có quy n s h u các th (bao g m c
nh ng chi c bánh vòng) ho c có th là b i ngay t
đ u gian l n đã là cách th c đ h đ t đ c v trí
trong ban quan tr .

ĐẢNG 3K - KU KLUX KLAN GIỐNG NHỮNG

NGƯỜI MÔI GIỚI BẤT ĐỘNG SẢN NHƯ THẾ
NÀO?
ng 3K (Ku Klux Klan) và các môi gi i b t đ ng
s n có m t đi m chung: c hai đ u s d ng thông
tin đ có quy n l c đ i v i ng i khác.
ng 3K đ c thành l p ngay sau cu c N i chi n
đ kh ng đ nh s u vi t c a ng i da tr ng, lúc đ u

14


là đ ch ng l i ng i da đen, sau đó là đ ch ng l i
c ng i da đen, ng i Do thái và các ch ng t c
khác.
ng 3K l n m nh trong th p k đ u c a th
k XX, khi đ ng l c th ng nh t qu c gia tr nên
m nh m h n s phân bi t ch ng t c.
ng 3K l n
m nh sau chi n tranh, khi n i s hãi chi n tranh
đ c thay th b i lo l ng v s không ch c ch n c a
n n kinh t .
i u gì cu i cùng đã làm cho đ ng 3K suy tàn?
ó chính là thông tin. V c b n,
ng 3K có đ c
quy n l c và s c thu hút là do nó là m t t ch c bí
m t. Nó có nh ng kh u l nh bí m t, nh ng cái b t
tay bí m t, và ch nh ng thành viên m i bi t nhau.
Trong khi r t nhi u ng i nói v đ ng 3K thì h ch
bi t r t ít v nó.
Stetson Kennedy – m t ng i ng h vi c ch ng

phân bi t ch ng t c, đã tìm ra cách tri t phá đ ng
3K hoàn toàn b ng cách khám phá bí m t c a đ ng
3K. Kennedy gia nh p thành viên vào đ ng 3K, n m
b t m i bí m t c a đ ng này, và phát hi n ra r ng
3K v c b n là m t nhóm nh ng ng i ít đ c đào
t o và có thu nh p th p. Nh ng ng i này c n m t
n i đ trút b n i th t v ng c a h và đôi khi là đ
có lý do đ c ngoài su t đêm.
Bi t đ

bi t v đ ng 3K cho các nhà v n sáng tác truy n
tranh Siêu nhân. Sau đó m t b truy n ra đ i, mô t
các Siêu nhân chi n đ u v i đ ng 3K, và s d ng các
kh u l nh, mã l nh, v.v... bí m t c a đ ng này. R t
nhanh chóng, tr em trên toàn n c M đ u bi t
m i th v đ ng 3K và đi u đó đã bi n m t t ch c
bí m t tr thành trò ch i con tr . Các thành viên c a
đ ng b b m t, b c t c và thôi không tham gia các
cu c h p c a đ ng n a. T ch c bí m t đó đã tr
thành trò khôi hài và không còn s c hút c ng nh
quy n l c đ i v i h n a.
Nh ng ng i môi gi i b t đ ng s n c ng ho t
đ ng theo cách th c t ng t . B n thuê h vì ngh
h có th giúp b n bán đ c nhà v i m c giá cao
nh t. Nh ng nh ng ng i môi gi i c ng s d ng các
ngôn t và thông tin đ c mã hóa đ ph c v cho l i
ích c a b n thân h . L i ích tr c h t c a ng i môi
gi i là bán đ c ngôi nhà c a b n càng nhanh càng
t t. Th nên, h s không có ý đ nh ch đ i đ bán
đ c v i m c giá cao nh t. Trên th c t , h có th

ti t l cho ng i mua ti m n ng v m c giá th p
nh t mà b n có th ch p nh n đ nhanh chóng bán
đ c nhà.

c đi u này, Kennedy ti t l m i th ông

ng th i, có m t m u s chung trong cách th c
mà nh ng ng i môi gi i s d ng đ ti p th các
ngôi nhà. Khi ng i môi gi i nói ngôi nhà đ c “b o

15

16


qu n t t”, b n có th ng m hi u r ng đó là m t cách
nói t t v ngôi nhà c a b n. Th nh ng, th t s thì
“b o qu n t t” l i là m t m t mã cho nh ng ng i
mua ti m n ng bi t r ng ngôi nhà đã c nh ng v n
ch a th t s xu ng c p.
Nh ng m t mã khác đ c ng i môi gi i s d ng
đ đánh giá th p ngôi nhà m t cách tinh vi và ng ý
đ ng i mua mua r bao g m: “r ng rãi”, “kì l ”,
“hàng xóm t t” và r t nhi u tính t n c đôi khác.
N u ng i môi gi i th t s mu n nói r ng ngôi
nhà r t t t và yêu c u m t m c giá bán cao h n, h
s s d ng nh ng t nh : “v ng ch c”, “đ g t t”,
“sành s i” ho c “đ nh cao”, ho c các t khác mô t
c th h n v ngôi nhà.


TẠI SAO NHỮNG TÊN BUÔN MA TÚY VẪN
SỐNG CÙNG MẸ?
Nh n th c thông th ng là nh ng nh n th c đ n
gi n, thu n ti n, d ch u và làm ng i ta tho i mái.
Nh n th c thông th ng g n li n v i m i quan tâm
ho c l i ích riêng c a chúng ta và là nh n th c ít r c
r i và d đ c công nh n nh t.
Tuy nhiên, r t nhi u nh n th c thông th ng
th c ch t l i sai l ch, và th ng xu t phát t nh ng
ng i đ c g i là các chuyên gia hay nh ng ng i
17

ng h thêu d t lên nh m m c đích qu ng cáo và t
các kênh truy n thông bán tin t c. Nh ng h th ng
đó đã s n sinh ra nh ng l i nói d i nh : c m i giây
l i có 45 ng i M vô gia c qua đ i; m t ph n ba
ph n là n n nhân c a b o hành; ho c n c xúc
mi ng Listerine giúp ch a hôi mi ng.
Tr c khi có Listerine, ng i ta không quan tâm
đ n hôi mi ng và c ng không coi đó là m t v n đ .
Nghiên c u th c t c ng ch ra r ng ch có 1/8 ph
n là n n nhân c a n n b o hành. Và n u có 45
ng i vô gia c ch t m i giây thì n c M s có 1,4
t ng i vô gia c ch t m i n m, trong khi dân s
M lúc y ch là 225 tri u ng i.
M t câu chuy n khác đ c hàng ng c nh sát M
thêu d t lên là nh ng k buôn thu c phi n đ c
trang b nh ng v khí t i tân nh t và có r t nhi u
ti n m t trong túi. Nh ng n u b n nhìn vào các khu
nhà n i cocaine h n h p th ng đ c bán, b n s

th y nh ng k buôn ma túy v n s ng nhà cha m
chúng. N u có nhi u ti n đ n v y thì t i sao chúng
l i ph i làm th ?
Sudhir Venkatesh là m t nhà xã h i h c đã s ng
cùng m t b ng nhóm da đen tr t i Chicago trong
nhi u n m. Do bi t và hi u đ c cách s ng c a
chúng, Venkatesh đã vi t r t nhi u cu n sách v vi c

18


buôn bán thu c phi n c a các b ng nhóm.

nung ch y và n

Ph i h p cùng nhau, Levitt và Venkatesh đã
khám phá ra r ng t ch c ho t đ ng c a b ng nhóm
này g n gi ng v i t ch c c a McDonald, ho c v i
b t k t ch c c a t p đoàn nào khác t i M . i m
gi ng nhau
đây là b ng nhóm c ng ho t đ ng
gi ng nh m t kim t tháp v i m t s ít ng i
chi m ph n l n s ti n thu đ c và s đông còn l i
ch ki m đ c r t ít trong khi ph i làm ph n l n
nh ng công vi c nguy hi m nh t.

Vi c phát minh ra cocaine h n h p di n ra đ ng
th i v i hi n t ng d th a cocaine Colombia. Và
m t ng i Nikaragoa gan d có tên Oscar Danilo
Blandon đã tìm ra cách l i d ng đ c c hai vi c đó

đ ki m ti n. Blandon đã mua m t l ng l n
cocaine và bán cho nhi u b ng nhóm da đen đ h
bi n chúng thành cocaine h n h p và bán trên các
đ ng ph .

BÍT TẤT NYLON VÀ COCAINE HỖN HỢP
GIỐNG NHAU Ở ĐIỂM NÀO?
N m 1939, Dupont cho ra đ i s n ph m bít t t n
làm b ng s i nylon. Tr c đó, trên th tr ng ch
m i có lo i bít t t làm b ng v i l a r t đ t và khó đi,
khi n h u h t ph n đ u không đ đi u ki n đ
mua. S ra đ i c a bít t t nylon đã giúp cho ph n
có th đeo t t su t c ngày.

c

Không m y ch c, cocaine h n h p đã tr thành
th ma túy ph bi n nh t t i M . Cocaine h n h p
r , t o c m giác r t m nh nh ng không kéo dài lâu
khi n cho khách hàng luôn tr l i đ mua thêm.

THUỐC PHIỆN VÀ SỰ KÉO LÙI TIẾN TRÌNH
PHÁT TRIỂN CỦA NGƯỜI DA ĐEN

S vi c c ng x y ra t ng t v i cocaine h n h p.
Vào nh ng n m 1970, cocaine là th thu c phi n
cao c p nh t. Nh ng nó c ng là th đ t nh t, vì th
ch r t ít ng i nghi n thu c phi n có ti n mua. R i
cocaine h n h p đ c t o ra, đ n gi n b ng cách
n u h n h p g m m t l ng nh cocaine v i xô-đa


Tr c khi có cocaine h n h p, c ng đ ng ng i da
đen t i M đã đ t đ c nh ng b c ti n l n trên các
ph ng di n: quy n công dân, s c kh e, c h i và
quy n l c kinh t . Nh ng cocaine h n h p đã gây
nên nh ng nh h ng tàn phá m nh m đ i v i
c ng đ ng ng i da đen. Khi concaine h n h p
thâm nh t vào các khu ng i da đen, t l ch t tr
và tình hình ph m t i đ u t ng m nh trong các c ng
đ ng này.

19

20


Trên quy mô l n h n, cocaine h n h p đã góp
ph n d y lên làn sóng ph m t i r ng kh p trên n c
M cho đ n t n gi a nh ng n m 1990, khi nó b
ng n ch n b i m t nguyên nhân không mong đ i là
lu t phá thai.

THỨ GÌ NGUY HIỂM HƠN: KHẨU SÚNG HAY
BỂ BƠI?
H u h t các b c cha m
súng trong nhà b i h s
cái mình. Tuy nhiên, m
ch ng có gì h i n u có b

đ u không gi m t kh u

nó có th làm h i đ n con
t vài cha m l i ngh r ng
b i t i nhà.

Tuy nhiên, s li u l i ch ra r ng c 11,000 b b i
t i nhà M thì l i có 1 tr b ch t đu i. V i m t đ t
n c có 6 tri u b b i t i nhà thì đi u này có ngh a
là s có kho ng 550 tr d i 10 tu i b ch t đu i m i
n m.
Trong khi đó, t l tr b b n ch t là 1 tr / 1 tri u
kh u súng.
m t đ t n c có kho ng 200 tri u
kh u súng thì đi u này có ngh a là s có kho ng 175
tr d i 10 tu i b b n ch t b ng súng m i n m.
i u này cho th y m t s th t là nh ng nguy c
đe d a con ng i l i khác xa so v i nh ng nguy c
th t s gi t ch t con ng i. Nói m t cách đ n gi n,
m t vài nguy c gây nhi u s hãi h n nh ng nguy
21

c khác. Ch ng h n, m t v t n công kh ng b gây
s hãi nhi u h n so v i b nh tim, m c dù b nh tim
l i làm nhi u ng i ch t h n. M t cái b b i thì ít
gây s hãi h n m t kh u súng.
Nói cách khác, m i ng i nhìn nh n nguy c nh
sau: Nguy c = m i nguy hi m + m c đ gây t n
th ng. N u m i nguy hi m cao nh ng m c đ gây
t n th ng l i th p thì con ng i có xu h ng
không ph n ng quá m nh, ch ng h n nh đ i v i
b nh tim. Nh ng n u m i nguy hi m th p nh ng

m c đ gây t n th ng l i cao, ch ng h n nh các
v t n công kh ng b thì con ng i có xu h ng
ph n ng h i thái quá.

ĐIỀU GÌ LÀM NÊN NHỮNG BẬC PHỤ
HUYNH TUYỆT VỜI?
ã có r t nhi u sách và các bài nghiên c u đ c p và
ph bi n ki n th c v k thu t làm cha m t t nh t
cho con tr . Không có m t câu tr l i duy nh t cho
v n đ này, nh ng Levitt đã tìm ra m i quan h c t
lõi thú v gi a k t qu h c t p c a tr (ví d đi m
thi) và môi tr ng gia đình c a tr .
Tóm g n l i, đi m thi c a tr có m i quan h ch t
ch ho c b nh h ng m nh (tích c c ho c tiêu c c)
b i tám y u t trong đ i s ng gia đình c a tr , g m:

22




Cha m c a tr có trình đ (tích c c)



ng trình Head Start (kh i



Cha m c a tr có v trí kinh t - xã h i cao

(tích c c)

Tr tham gia ch
đ u thu n l i)



ng xuyên d n tr đi th m

Khi sinh con đ u lòng, m c a tr
30 ho c cao h n (tích c c)

Cha m tr th
quan b o tàng.







tu i

a tr có m c cân n ng th p (tiêu c c)





Cha m tr nói ti ng Anh




a tr đ c nh n nuôi (tiêu c c vì nh ng
cha m cho con nh n nuôi th ng có ch
s IQ th p)



Cha m tr tham gia H i ph
giáo viên (tích c c)



nhà (tích c c)

huynh –

a tr có r t nhi u sách t i nhà (tích c c)

Nh ng y u t khác không có liên quan t i đi m
thi t t, nh ng y u t không th hi n là có nh h ng
t i k t qu h c t p c a tr bao g m:


Gia đình tr không b s t m



Cha m tr g n đây đã chuy n t i m t khu

dân c t t h n



M c a tr không làm vi c t lúc tr đ
sinh ra cho đ n khi h c m u giáo.

a tr th

ng xuyên xem ti vi

Cha m đ c sách cho tr g n nh đ u đ n
hàng ngày.

N u đ ý h n, b n s th y là danh sách đ u tiên
mô t đ c tính con ng i c a cha m . Danh sách th
hai mô t nh ng vi c mà cha m làm. Nh ng b c
cha m đ c đào t o t t, thành công và kh e m nh
có xu h ng có nh ng đ a con h c t t tr ng.
Vi c h có d n con đi th m quan các b o tàng hay
đ c sách cho con nghe hàng ngày hay cho chúng
xem ti vi hay không d ng nh không có nh h ng
gì.
i u này có th cho th y r ng ng i ta đã đánh
giá quá cao các k n ng làm cha m . Vi c b n làm gì
không m y quan tr ng b ng vi c b n là ai

c

23


24


25