THUẬT NGỮ ĐỊA LÍ
A
AGAT: (mã não) khoáng vật (SiO2 ở dạng ẩn tinh) có độ cứng cao (6,5) và chịu
axit, thường có trong các loại đá núi lửa và được dùng để chế tạo các bộ phận máy
móc, thiết bị chịu ma sát. Agat thuộc loại đá quý, loại đẹp có thể dùng để làm các
đồ trang sức.

AHAGA: cao nguyên xếp tầng ở trung tâm hoang mạc Xahara
ALIT : thuật ngữ có nhiều cách hiểu khác nhau:
1. Sản phẩm phong hoá hoá học có thành phần chủ yếu là các hydrat của ôxyt
nhôm (Al2O3) (theo Haratxôvich 1927)
2. Các đá trầm tích có tương quan trọng lượng các thành phần AL2O3/SiO2 > 1.
Nếu có lượng Fe2O3 bằng hoặc lớn hơn Al2O3 thì gọi là Pheralit (theo Malapkina
1937)
ALIT HOÁ : kiểu phong hoá hoá học của các loại đá và đất ở nhiệt đới và cận
nhiệt đới ẩm, trong đó xảy ra quá trình phá huỷ các loại silicat, rửa trôi các chất
kiềm, kiềm thổ, silic,... tích tụ các ôxyt nhôm, sắt và titan. Kết quả của kiểu phong
hoá này là sự hình thành một lớp vỏ phong hoá dày và các sản phẩm alit.
ALƠRIT: (đá bột) đá trầm tích có cấu trúc gồm những hạt (thạch anh, phenxpat,
mica) mịn, kích thước từ 0,1 đến 0,05mm.
ALUMINÔ- SILICAT : khoáng vật tham gia vào cấu trúc của hầu hết các loại đá
trong lớp vỏ Trái Đất. Thành phần chủ yếu gồm có các ôxyt nhôm (Al2O3) và silic
(SiO2).
ALUVI: X. Trầm tích sông


AMIĂNG: khoáng vật mềm, có dạng sợi, thuộc nhóm silicat canxi và manhê ngậm
nước. Amiăng có màu từ xám đến xanh vàng..., thường có trong các loại đá phún
xuất và trầm tích. Nhờ đặc tính cách điện, cách nhiệt, nen được dùng phổ biến
trong công nghiệp chế tạo các vật liệu xây dựng (tấm lợp amiăng), vật liệu cách
điện, cách nhiệt, quần áo cứu hoả vv... Còn có các tên gọi khác: đá sợi, thạch miên,

atbet...
AMPHIBÔN : nhóm khoáng vật gồm có các silicat canxi, natri, manhê, sắt,
nhôm... Có cấu trúc tinh thể dạng kim, dạng sợi màu xanh, nâu, đen hoặc dạng hạt
gắn kết. Amphibôn là thành phần
của nhiều loại đá măcma và biến chất. Khối lượng chiếm khoảng 10% lớp vỏ Trái
Đất.
ANBÊĐÔ : phần bức xạ của Mặt Trời do mặt đất hoặc các vật thể khác phản xạ lại
không trung. Anbêđô được tính bằng tương quan (%) giữa lượng phản xạ của mặt
đất hoặc của các vật thể khác so với toàn bộ lượng bức xạ của Mặt Trời. (A (%) =
PX / BX ), trong đó PX là lượng phản xạ, còn BX là lượng bức xạ. Ví dụ : ở đất
ẩm ướt A= 5 - 10%, ở lớp tuyết phủ A= 70 - 90%.
ANĐÊDIT(Andezit) : loại đá phún xuất có màu xẫm, thường thấy đi kèm với đá
badan ở những vùng có dung nham núi lửa cổ và hiện đại. Dùng làm vật liệu xây
dựng, chịu được môi trường axit.
ANGLÔ- XĂCXÔNG : (Anglo xaxons) tên chung chỉ các bộ tộc Giecmanh trước
kia sinh sống ở phía Bắc đế quốc La Mã (vào thế kỉ 6) đã xâm nhập đảo Anh (Grit
Britên) và trở thành tổ tiên của người Anh hiện nay.
ANH ĐIÊNG : (Indien) tên chỉ người dân sinh sống trên lãnh thổ Ân Độ. Từ cuối
thế kỉ 15, thuật ngữ Anhđiêng còn chỉ người dân bản địa ở châu Mĩ. Khi C.
Côlômbô đặt chân lên các quần đảo Trung Mĩ, chính vì ông tưởng là đất Ân Độ,
nên đã gọi người dân bản xứ là Anh điêng. Tên đó tồn tại đến ngày nay. Người Anh
điêng châu Mĩ vốn có da màu vàng xẫm, nhưng người châu Âu lại nhầm tướng là
màu đỏ xẫm, nên cũng gọi là người da đỏ.
ANPHA: tên một loại cỏ gai ở Bắc Phi dùng làm nguyên liệu cho ngành công
nghiệp giấy và đan, dệt các đồ dùng gia đình.


ANTIMET : loại khí áp kế hộp (kim loại) dùng để đo độ cao của địa hình, dựa trên
nguyên tắc đo sự chênh lệch của áp suất không khí giữa nơi đo và mặt đất hoặc
mặt nước biển trung bình.

ANTIMON: kim loại cứng, dòn, màu trắng bạc hơi xanh, tỉ trọng khoảng : 6,8 , có
tên khoa học là Stibium (Sb). Antimon được dùng trong công nghiệp để chế tạo các
chất màu, các mĩ phẩm. Lĩnh vực sử dụng chính của Antimon là chế các hợp kim
để đúc chữ in và đúc các đồ mĩ nghệ, bởi vì đặc điểm của nó là khi hoá rắn thì nở
ra, do đó các mẫu đúc được tái tạo lại với những chi tiết rất đầy đủ và rõ nét.
ANTRAXIT : loại than đá già, cứng, màu đen, bóng, có thành phần cacbon cao
(90-98%), nằm thành từng vỉa giữa các lớp đá trầm tích. Antraxit là loại than có
chất lượng tốt, hàm lượng nước thấp, khi cháy có ngọn lửa ngắn và không khói.
Nhiệt lượng từ 8.000 đến 8.200 Kcal/kg. Nước ta có nhiều Antraxit ở khu mỏ
Quảng Ninh.
APACTHAI : (Apartheid) chủ nghĩa phân biệt chủng tộc một cách triệt để ở Nam
Phi. Theo chủ nghĩa này thì người da màu không thể bình đẳng được với người da
trắng ở bất cứ đâu và trong bất cứ lĩnh vực hoạt động nào (chính trị, kinh tế, văn
hoá...)
APATIT : khoáng vật có màu khác nhau : từ xanh xám đến hồng nhạt...,thường gặp
trong các loại đá phún xuất. Tuy nhiên, Apatit cũng có trong các loại đá trầm tích
như trong mỏ Cam Đường (Lào Cai) ở nước ta. Apatit là nguyên liệu chủ yếu để
chế tạo phân lân. Thành phần chính của khoáng vật là phôtphat canxi Ca5 [(PO4)3(F,Cl,OH)].
ARABUXTA : giống cà phê lai có đặc tính thơm,ngon của cà phê Arabica, nhưng
đồng thời cũng có sức phát triển nhanh của cà phê Rôbuxta. Giống cà phê này tỏ ra
có nhiều triển vọng tốt về mặt kinh tế. Nó được tạo ra trong những năm gần đây do
các nhà nông học Capôt và Đubelin.
ARIAN : (Aryen) tên những bộ tộc người da trắng đã xâm nhập miền Bắc Ân Độ
vào thời Cổ Đại. Có lẽ họ là dân cư gốc ở vùng bờ biển phía đông Địa Trung Hải,
gần gũi với tổ tiên những người sống ở vùng núi Anpơ. Ngôn ngữ thuộc nhóm ÂnÂu. Sau nay,đôi khi thuật ngữ Arian cũng được dùng một cách không có cơ sở đẻ


chỉ các bộ tộc người da trắng nói chung và tổ tiên của những người da trắng ở Bắc
Âu nói riêng.
Từ Arian có nghĩa là "người cao quý", vì vậy phát xít Đức trước đây đã dựa vào ý

nghĩa này để tự coi là dân tộc thượng đẳng và biện hộ cho hành động tàn sát các
dân tộc khác mà họ cho là hạ đẳng.
ATBET: X. Amiăng
ATLAT: tên chung chỉ các tập bản đồ địa lí, lịch sử, thiên văn vv...vì trên bìa của
những tập bản đồ xuất bản lần đầu tiên có vẽ tượng thần Atlat vác quả địa cầu trên
vai (Trong thần thoại Hi Lạp, Atlat là con của thần Titang Đapê và là anh em ruột
với thần Prômêtê, người đã đem ngọn lửa cho loài người. Do thần Atlat chống lại
Dơt, vị thần chúa tể thế giới, nên đã bị trừng trị phải giơ vai gánh đỡ cả bầu trời).
Tất cả các tập bản đồ in sau này, tuy bìa không vẽ tượng thần Atlat nữa, nhưng theo
thói quen, người ta vẫn gọi chung là Atlat (kể cả một số tập tranh ảnh của các môn
khoa học khác, như sinh học vv...).
ATMÔTPHE: đơn vị đo khí áp, tính bằng áp suất gây ra bởi một cột thuỷ ngân cao
760mm, (có khối lượng riêng bằng: 13,5951 g/cm3,ở nhiệt độ 0o C và tại nơi có
gia tốc trọng trường bằng 980,665 cm/s2).
ATÔN: (Atoll) đảo san hô có hình vành khăn,thành hình trong các vùng biển nhiệt
đới. Địa hình tương đối bằng phẳng, chỉ cao hơn mặt biển khoảng vài mét. Chu vi
đảo có thể từ 2 đến 90km. Đảo được hình thành do sự tích luỹ xác các loại san
hô,sinh sống ở vùng biển nóng, bám quanh sườn những đỉnh núi đá ngầm dưới đáy
đại dương. Khi trồi lên mặt nước, các đảo này bao giờ cũng có hình vành khăn.
Dừa là loại thực vật sinh sống phổ biến trên các atôn.
AXƠTÊCH : (azteques) dân tộc sống ở vùng núi cao phía nam Mêhicô. Người
Axơtêch đã từng có một tổ chức chính trị, một nền văn hoá khá cao và chữ viết
riêng. Từ thế kỉ 16, quốc gia của người Axơtêch đã bị bọn thực dân Tây Ban Nha
xâm lược và tiêu diệt. Những di tích của nền văn hoá này hiện nay còn lại nhiều
tượng đá, nhiều nền cũ của các công trình xây dựng trong vùng núi cao ở Trung
Mĩ.
ÁM TIÊU SAN HÔ: khối san hô ngầm hình thành ở dưới mặt nước biển, nhiều khi
có tác dụng cản trở và gây nguy hiểm cho việc đi lại của tàu bè trên biển ( nhất là ở



ven bờ các đảo vùng nhiệt đới). Dải ám tiêu san hô dài và lớn nổi tiếng trên thế
giới là: "Dải ám tiêu chắn lớn " ở đông bắc lục địa Ôxtrâylia .
Á NHIỆT ĐỚI : đới tự nhiên phụ có những đặc điểm gần giống như nhiệt đới,
nhưng thấp hơn một bậc. Đới này có những đặc điểm chung:
- có vị trí chủ yếu nằm giữa khoảng các vĩ độ 30-40o Bắc và Nam, giữa ôn đới và
nhiệt đới.
- nhận được một lượng bức xạ khá lớn : 70-100 Kcal/cm2 (không kể miền núi cao).
- có nhiệt độ trung bình các tháng trong năm từ 4oC đến trên 20oC.
- có mùa đông khá lạnh và có thể có băng giá.
Còn gọi là: cận nhiệt đới (không coi là đới phụ của nhiệt đới) X. Đới cận nhiệt.
ÁP THẤP NHIỆT ĐỚI : khu vực khí xoáy có đường kính 200-300 km,thường hình
thành ở các vùng biển nhiệt đới,trong khoảng từ vĩ tuyến 5o đến chí tuyến. Ap suất
khí quyển ở trung tâm khu vực thường xuống thấp dưới 1000 mb .Gió từ phía
ngoài thổi vào tâm theo chiều ngược kim đồng hồ ở Bắc bán cầu với tốc độ cấp 6.
Ap thấp nhiệt đới thường gây ra thời tiết âm u,có gió, mưa. Một số khu áp thấp
nhiệt đới trong quá trình phát triển có thể chuyển thành bão, ngược lại một số cơn
bão khi đổ bộ vào đất liền, yếu đi cũng có thể chuyển thành các khu áp thấp nhiệt
đới.
ẢNH HÀNG KHÔNG: ảnh chụp các vùng đất đai từ trên cao bằng máy bay hoặc
trực thăng chuyên dụng. Ảnh hàng không được sử dụng nhiều trong ngành quân
sự, ngành vẽ bản đồ cũng như ngành điều tra tài nguyên, khoáng sản. Ưu điểm
chính của ảnh hàng không là cung cấp được những hình ảnh chính xác và chi tiết
về các vùng đất đai có phạm vi rộng lớn cũng như các vùng mà con người khó đặt
chân tới được.
ẢNH VỆ TINH : ảnh chụp những vùng đất đai rộng lớn trên bề mặt trái đất bằng
các vệ tinh do con người phóng lên, hoạt động ở những quỹ đạo khác nhau, với
những mục đích nhất định.
ẢNH VIỄN THÁM : ảnh chụp từ xa nhờ những phương tiện thăm dò hiện đại như
các tên lửa, các vệ tinh, các tàu vũ trụ vv...



ẢO ẢNH SA MẠC: hình ảnh không thực, tạo thành một ảo ảnh,do hiện tượng ánh
sáng bị khúc xạ khi đi qua các lớp không khí có mật độ khác nhau trên sa mạc. Ví
dụ: những người đi trên sa mạc có thể nhìn thấy ở xa xa trước mặt có hồ nước, có
làng,xóm vv...nhưng đi mãi mà vẫn không tới được, vì những hình ảnh nhìn thấy
đó chỉ là những hình ảnh phản xạ của những đối tượng ở cách đó rất xa.
ĂN MÒN : (Corrosion) hiện tượng phá hoại đá do tác động hoá học của nước
trong tự nhiên (nước có chứa CO2 ) . Đá vôi và các loại đá dễ hoà tan trong nước
có thể bị hoạt động ăn mòn mà hình thành nên các dạng địa hình Cacxtơ khác
nhau.
ẨM KẾ : dụng cụ dùng để đo độ ẩm của không khí..Âm kế có nhiều loại. Điển
hình là loại ẩm kế tóc,được cấu tạo theo nguyên tắc: sợi tóc của người có khả năng
thay đổi chiều dài rất nhạy, phù hợp với độ ẩm của không khí. Trong ẩm kế,sợi tóc
được gắn với một kim chuyển động trên mặt khung có khắc độ. Khi chiều dài của
sợi tóc thay đổi theo độ ẩm,thì kim cũng quay theo, chỉ vào số đo độ ẩm tương
ứng.
ẤN - ÂU: (indo-europeen) nhóm ngôn ngữ hiện đang được sử dụng của nhiều dân
tộc sống chủ yếu ở châu Âu và ở một số nơi khác thuộc châu A,như Ân Độ, Iran
vv... Nhóm dân tộc đang nói ngôn ngữ Ân - Âu cũng được gọi là nhóm dân tộc Ân
-Âu.

B

BACBA : (barbara) trước đây,người Hi Lạp gọi tất cả các dân tộc khác, kể cả
người La Mã, có nền
văn minh khác của họ là Bacba. Trong lịch sử, thuật ngữ Bacba dùng để chỉ các đội
quân đã


xâm lược và lật đổ đế quốc La Mã ( từ thế kỉ 4 đến thế kỉ 6). Nói chung, thuật ngữ

Bacba chỉ
các dân tộc ngoại lai với ý nghĩa khinh miệt.
BACKHAN : cồn cát hình lưỡi liềm, hình thành trong các sa mạc do tác động của
gió. Bộ phận lồi
của hình lưỡi liềm bao giờ cũng quay về hướng gió thổi. Backhan có hai sườn
không đối xứng:
sườn hướng gió thoải hơn sườn khuất gió. Cồn cát thường cao từ 30m trở lên và có
thể di
chuyển với tốc độ mỗi năm vài chục hoặc vài trăm mét, làm cho nhiều ruộng,
vườn, nhà cửa bị
vùi lấp.
BADAN : loại đá phún xuất kiềm, màu xẫm, có tinh thể mịn, đặc trưng cho những
vùng có dung
nham núi lửa. Đá badan thường phủ những diện tích rộng hàng trăm, hàng nghìn
km2. Đá được
dùng làm vật liệu xây dựng. Khi bị phân huỷ, trở thành loại đất đỏ phì nhiêu, thuận
lợi cho
việc trồng các loại cây công nghiệp quý như: cao su, cà phê, hồ tiêu vv...
BÃI BỒI : bộ phận của thung lũng sông do phù sa bồi đắp, thường bị ngập nước
vào mùa lũ. Kích
thước của bãi bồi rộng hẹp, tuỳ thuộc vào vị trí của nó trong thung lũng sông và
chiều rộng của
các dòng sông. Ơ gần cửa sông và trong các thung lũng lớn, bãi bồi có thể dài, rộng
hàng chục
km. Đất trên các bãi bồi thường phì nhiêu, có thể canh tác được vào mùa nước cạn.


BÃI TRIỀU : dải đất thấp ven biển bị ngập nước lúc triều lên và lộ ra lúc triều
xuống. Bãi triều
thường là nơi có đầm lầy hoặc rừng ngập mặn.

B.A.M. : (Baikal-Amour-Magistral) tên viết tắt chỉ đường xe lửa chạy điện trên
lãnh thổ Liên bang
Nga (ở phía bắc đường sắt cũ xuyên Xibia) nối vùng hồ Baican với vung sông
Amua, dài trên
4.000km. Đường được hoàn thành vào năm 1987. Dọc theo đường này, có tới
4.000 công trình
xây dựng lớn, trong đó có khoảng trên 150 cầu dài hàng trăm mét.
BAN TU : tên chỉ các tộc người da đen sống ở phía nam vùng xích đạo châu Phi,
họ có ngôn ngữ
gần nhau, nhưng thuộc nhiều dân tộc khác nhau. Người Ban tu có tóc quăn, thân
hình cao lớn
(từ trung bình trở lên), sinh sống chủ yếu về săn bắn, chăn nuôi trâu, bò. Một số ít
cũng làm
nông nghiệp.
BÁN BÌNH NGUYÊN : khái niệm cũ chỉ loại bình nguyên được hình thành do
hoạt động xâm thực của nước chảy, làm cho địa hình hạ thấp. Kết quả là địa hình
có dạng tương đối bằng phẳng, mềm mại với những thung lũng sông mở rộng.
Hiện nay, người ta dùng thuật ngữ bề mặt san bằng để chỉ loại địa hình này.
BÁN CẦU : (nửa cầu) bộ phận của Địa cầu khi chia đôi thành hai nửa bằng nhau.
- nếu mặt chia cắt là mặt phẳng xích đạo, thì nửa cầu có chứa cực Bắc là bán cầu
Bắc,
nửa cầu có chứa cực Nam là bán cầu Nam.
- nếu mặt cắt là mặt phẳng chứa vòng kinh tuyến 20oT - 160oĐ, thì nửa cầu trên đó
có


các châu lục Âu, A, Phi, Ôxtrâylia là bán cầu Đông, nửa cầu trên đó có toàn bộ
châu Mĩ là
bán cầu Tây. Việc phân chia hai bán cầu Đông, Tây theo vòng kinh tuyến 20oT ,
160oĐ có

thuận lợi là bảo đảm được sự toàn vẹn của lãnh thổ nước Anh khi biểu hiện nó trên
bán cầu
Đông.
BÁN ĐẢO : bộ phận đất liền nhô ra biển hoặc đại dương, có 3 mặt tiếp giáp với
nước, còn một mặt
gắn với lục địa. Ví dụ: bán đảo Đông Dương, bán đảo Triều Tiên vv...
BÁN HOANG MẠC : 1.- kiểu cảnh quan ở các vùng có khí hậu khô hạn
2.- đới tự nhiên trên lục địa, có vị trí giữa các đới thảo nguyên và hoang
mạc (trong các vòng đai ôn đới và cận nhiệt) hoặc giữa các đới hoang mạc và
xavan (trong vòng
đai nhiệt đới). Đới bán hoang mạc được phân bố trên khắp các lục địa (trừ Nam
Cực), chủ yếu ở
các vùng giữa và gần bờ phía tây vùng vĩ độ thấp, có khí hậu lục địa khô khan.
Lượng mưa hàng
năm không quá 300mm (ít hơn lượng nước bốc hơi 5 - 6 lần). Mùa hạ nóng (nhiệt
độ trung
bình từ 20 đến 30oC), mùa đông lạnh (ở ôn đới bán cầu Bắc, nhiệt độ trung bình
tháng 1 dưới
0oC, ở cận nhiệt đới từ 0 đến 10oC, ở nhiệt đới từ 12 đến 20oC).
Thổ nhưỡng chủ yếu là đất xám nhạt, đôi chỗ có đất mặn. Thực vật chính là các
loài cây gai,
cây lá bóng hoặc cây bụi và cỏ. Đới bán hoang mạc có ở Trung A, ở châu Phi (phía
nam


Xahara), ở Nam Mĩ và ở Ôxtrâylia.
BÁN NHẬT TRIỀU : loại hình nước triều lên xuống theo chế độ mỗi ngày có hai
lần lên và hai lần xuống. Ví dụ : thuỷ triều ở bờ biển phía Đông miền Nam nước ta.
Chế độ bán nhật triều là chế độ hoạt động của thuỷ triều ở phần lớn những vùng
biển mở rộng ra đại dương, không bị các

đảo và quần đảo che chắn.
BẢN ĐỊA : tại chỗ, có gốc ở địa phương. Ví dụ : dân bản địa là dân sinh sống lâu
đời tại địa
phương.
BẢN ĐỒ CHUYÊN MÔN : bản đồ biểu hiện sự phân bố những hiện tượng và quá
trình có liên quan đến một ngành chuyên môn,có mục đích và tính chất chuyên
dụng như: bản đồ hàng hải, bản đồ hàng không vv....
BẢN ĐỒ ĐỊA LÍ : hình vẽ thu nhỏ bề mặt Trái Đất hoặc một bộ phận của bề mặt
Trái Đất trên mặt
phẳng, dựa vào các phương pháp toán học, phương pháp biểu hiện bằng kí hiệu để
thể hiện các
thông tin cần thiết về địa lí.
Về nội dung, các bản đồ địa lí được phân ra hai nhóm lớn: bản đồ địa lí tự nhiên và
bản đồ
địa lí kinh tế xã hội. Trong mỗi nhóm lại có những bản đồ chuyên đề, thể hiện
những thông tin
về một loại yếu tố hoặc hiện tượng địa lí như: bản đồ địa hình, bản đồ khí hậu, bản
đồ thuỷ
văn, bản đồ dân cư, bản đồ công nghiệp, bản đồ nông nghiệp vv...
Các bản đồ địa lí chuyên đề rất phong phú về đề tài và về phương pháp thể hiện.
Có những


bản đồphân tích chỉ quan tâm đến việc thể hiện một mặt cụ thể nào đó của đề tài
như: bản đồ
phân bố các thành phần dân tộc, bản đồ mật độ dân số vv...,nhưng cũng có những
bản đồ tổng
hợp lại quan tâm tương đối đầy đủ đến các mối quan hệ giữa các yếu tố (cả về mặt
số lượng
cũng như chất lượng) như: bản đồ sản xuất nông nghiệp, bản đồ địa lí công nghiệp

vv...
Trên bản đồ, việc biểu hiện các lãnh thổ lớn bao giờ cũng có những biến dạng về
phương
hướng, về khoảng cách và về diện tích.
Cơ sở của việc vẽ bản đồ là lưới chiếu (mạng lưới kinh vĩ tuyến). Để giúp cho việc
sử dụng
bản đồ được thuận tiện,trên bản đồ bao giờ cũng có ghi tỉ lệ và bảng chú giải.
Tỉ lệ bản đồ có thể phân ra: tỉ lệ lớn (> 1/200.000), tỉ lệ trung bình (từ 1/200.000
đến
1/1.000.000) và tỉ lệ nhỏ ( < 1/1.000.000).
Số lượng địa danh và kí hiệu ghi trên bản đồ phụ thuộc vào tỉ lệ bản đồ, bởi vì khi
biểu hiện
diện tích 1km2 mặt đất thực tế lên bản đồ, thì với :
- tỉ lệ 1/1.000, diện tích 1km2 trên bản đồ là 1m2
- tỉ lệ 1/10.000 " " " " " 1dm2
- tỉ lệ 1/100.000 " " " " " 1cm2
- tỉ lệ 1/1.000.000 " " " " " 1mm2
Tỉ lệ bản đồ càng nhỏ, những chi tiết ghi trên bản đồ càng bị hạn chế, do đó số
lượng các


đối tượng lựa chọn để ghi lên bản đồ càng phải giảm bớt.
BẢN ĐỒ HỌC : khoa học nghiên cứu về lí luận, phương pháp và các biện pháp kĩ
thuật để xây dựng bản đồ,sử dụng bản đồ cũng như các sản phẩm khác có liên quan
đến bản đồ như : quả địa cầu, các mô hình, lát cắt...
BẢN ĐỒ TÔPÔ : loại bản đồ có tỉ lệ lớn (từ 1/200.000 trở lên) biểu hiện một cách
chính xác và chi tiết mặt đất các lãnh thổ. Các yếu tố biểu hiện bao gồm : vị trí,
hình dáng lãnh thổ, các đặc
điểm địa hình (bằng các đường bình độ), và những đối tượng địa lí cụ thể cố định
trên lãnh thổ

(bằng các kí hiệu) như : đường xá, thành phố, làng xóm vv...Hai mép bên phải, bên
trái bản đồ
bao giờ cũng trùng với hướng của các đường kinh tuyến.
BẢN ĐỒ XINÔP : bản đồ phục vụ cho việc dự báo thời tiết. Trên bản đồ Xinôp có
ghi vẽ những số
liệu, những kí hiệu về nhiệt độ,khí áp,độ ẩm,về hướng di chuyển của các khối
khí,các phrông
vv....
BẢN SẮC DÂN TỘC : tính bền vững và độc đáo của dân tộc thể hiện trong truyền
thống về ngôn
ngữ, tư duy,nghệ thuật,phong tục,tập quán vv...
BAO BAP : (Adansonia digitata) cây to ở vùng xavan nhiệt đới châu Phi và
Ôxtrâylia. Thân cây
có chu vi từ 20 đến 30m, dự trữ được nhiều nước để sử dụng trong mùa khô. Quả
có thể ăn được.
Cây bao bap sống được tới 4 - 5 nghìn năm.
BÁO : thú ăn thịt, thuộc họ Mèo, leo trèo giỏi, có lông màu vàng đốm đen, sống ở
châu A,châu Phi


và châu Mĩ.
BÀO MÒN : (corrasion) tác dụng làm mòn các lớp đất đá khi bề mặt các lớp này
chịu sự cọ xát của những vật liệu rắn do các dòng nước chảy hoặc băng hà mang
theo.
BẢO VỆ ĐẤT : hệ thống những biện pháp nhằm ngăn ngừa các hiện tượng : xói
mòn, phá huỷ, ô
nhiễm đất...cũng như việc sử dụng đất không hợp lí, kém hiệu quả.
BÃO : gió mạnh kèm theo mưa rất to do sự xuất hiện và hoạt động của các khu áp
thấp rất sâu. Tốc
độ gió từ 65km/h trở lên. Bão thường có sức phá hoại rất lớn như : làm đổ cây cối,

phá hoại nhà
cửa, gây ngập úng.
BÃO CÁT : hiện tượng gió mạnh cuốn theo cát bụi mù mịt, thường xảy ra ở các
vùng hoang mạc
và bán hoang mạc. Rất nguy hiểm cho sự đi lại của người và súc vật trên sa mạc.
Khối cát di
chuyển nhiều khi có thể vùi lấp hàng nghìn ha đất trồng trọt ở những vùng xung
quanh.
BÃO TUYẾT : hiện tượng mưa tuyết lớn kèm theo gió mạnh, xuất hiện ở những
vùng có khí hậu
lạnh.
BATLEN : (badland) thuật ngữ gốc tiếng Anh, chỉ loại địa hình bị xâm thực rất
mạnh, nên có một
hệ thống khe rãnh dày đặc, thường gặp ở những miền trước núi hoặc đồi thấp có
phủ trầm tích
sét, sét pha, nhưng không có lớp phủ thực vật ( do đã bị phá huỷ). Loại địa hình
này không


những không thích hợp cho việc canh tác mà còn gây nhiều khó khăn, trở ngại cho
việc giao
thông, đi lại.
BATÔLIT : khối đá xâm nhập lớn, thuộc loại đá granit, thường không có hình thù
nhất định, nằm
xen giữa các lớp đá trầm tích và chiếm những diện tích rộng hàng trăm km 2.
BẮC CỰC : khu vực ở xung quanh cực Bắc, phía nam được giới hạn ở đường đẳng
nhiệt 10oC về
mùa hạ. Nằm trong khu vực Bắc cực có Bắc Băng Dương, vùng rìa phía bắc của
các đại lục
Âu - A, Bắc Mĩ và các đảo phụ cận. Diện tích khu vực rộng khoảng 25 triệu km2 ,

trong đó 3/5
là biển và đại dương, thường xuyên bị băng bao phủ. Chiều dày của lớp băng từ 2
đến 4m.
Trong khu vực Bắc cực cũng có nhiều núi băng trôi, hầu hết theo hướng từ đông
sang tây. Khu
vực Bắc cực có khí hậu lạnh giá, nhiệt độ trung bình tháng 1 ở bộ phận trung tâm
vào khoảng - 40oC .Nhiệt độ thấp nhất ghi được là - 52oC ,cao nhất là +6oC .
Lượng mưa dao động từ 100mm ở trung tâm đến 400mm ở rìa phía nam. Độ bốc
hơi rất yếu, vì vậy không khí ở đây lúc nào cũng bão hoà hơi nước. Đêm cực trong
khu vực kéo dài từ vài ngày ở 66o33' B đến 179 ngày ở ngay điểm cực Bắc. Kiểu
cảnh quan chủ yếu trong khu vực là đới băng tuyết vĩnh cửu và đài nguyên.
BĂNG BIỂN : Lớp băng mỏng dày từ 2 đến 4m hình thành ở lớp nước trên mặt
của các biển và
đại dương, về mùa đông trên các vùng vĩ tuyến cao. Về mùa hạ, lớp băng này nứt
vỡ thành từng
mảng, trôi theo các dòng hải lưu, nhiều khi chờm ghếch lên nhau thành các khối
băng trôi cao


tới 8 - 10m.
BĂNG HÀ : hình thức di chuyển chậm của các khối băng lớn từ cao xuống thấp,
doc theo các sườn
hoặc thung lũng núi ở các miền núi cao có băng tuyết. Các khối băng này được
hình thành do
quá trình tích tụ và bị nén chặt của một khối lượng lớn tuyết trên các núi cao. Tốc
độ di chuyển
của băng hà rất khác nhau, có thể từ 10 đến 100m/năm. Tốc độ lớn nhất quan sát
được là tốc độ
của một số băng hà trên đảo Grơnlen (10 - 40m/ngày).
Trong quá trình di chuyển,ngay các bộ phận trong nội bộ một băng hà cũng có tốc

độ khác
nhau, vì vậy băng hà thường có nhiều khe nứt, chiều rộng đôi khi đạt tới vài mét và
chiều sâu tới
vài chục mét. Các khe nứt này thường có một lớp tuyết mỏng phủ kín, nên rất nguy
hiểm đối
với những nhà thám hiểm, nghiên cứu băng hà.
Trong quá trình di chuyển, băng hà cũng bào mòn các lớp đá, vận chuyển theo nó
các khối
đá tảng ở trước lưỡi băng, ở hai bên sườn hoặc ở giữa (nếu có sự gặp nhau của hai
băng hà) tạo
thành các dải đôi thạch đầu, đôi thạch bờ và đôi thạch giữa.
Về mùa đông, dòng chảy của băng hà bao giờ cũng kéo dài, lấn xuống dưới đường
giới hạn
tuyết. Về mùa xuân, khi bộ phận đầu của lưỡi băng hà tan thành nước, băng hà lại
rút lui về phía
trên đường giới hạn tuyết.


Nước băng tan là nguyên nhân gây ra các trận lũ mùa xuân của các sông bắt nguồn
ở các
vùng núi cao. Băng hà có ở hầu khắp các châu lục (trừ Ôxtrâylia).
BĂNG HÀ HỌC : Khoa học nghiên cứu về nguồn gốc phát sinh, sự phát triển, các
hoạt động và sự
phân bố địa lí của các băng hà trên bề mặt Trái Đất. Hiên nay, các băng hà bao phủ
khoảng trên
10% diện tích các lục địa và giữ lại một khối lượng nước ngọt bằng khoảng 240
triệu km3.
BĂNG KẾT VĨNH CỬU : lớp băng phủ lâu dài (từ hàng chục đến hàng vạn năm)
ở trên mặt và cả
ở trong các lớp đất sâu của những vùng có khí hậu rất lạnh ( vùng hai cực và trên

các núi cao).
BĂNG LỤC ĐỊA : lớp băng cứng và dày ( từ vài trăm mét đến 1500m) ,bao phủ
những diện tích
rộng lớn trên các đảo vùng Bắc cực ( Grơnlen, Bapphin vv...) và trên lục địa Nam
cực. Băng lục
địa luôn luôn di chuyển từ những nơi cao ở vùng trung tâm ra vùng ngoài rìa, rồi
trườn xuống
biển. Khi đứt gãy, trở thành các núi băng trôi. Độ cao của băng nổi trên mặt nước
biển thường
từ 30 đến 50m. Các núi băng này rất nguy hiểm cho tàu bè đi lại trong các biển và
đại dương
vùng gần cực.
BẬC THỀM : dạng địa hình bồi tụ trông giống như những bậc thềm, được hình
thành trong các


thung lũng sông, trên các dải bờ biển, bờ hồ do kết quả hạ thấp mực nước của lòng
sông, của
biển hay của hồ, khi các loại địa hình này bị nâng cao.
BECBE : tộc người sinh sống trước đây ở các vùng núi thuộc Bắc Phi. Tôn giáo
chính của họ là đạo
Hồi. Ngôn ngữ Becbe cũng là ngôn ngữ cổ nhất ở vùng này ( hiện nay còn được
dùng ở một số
vùng núi thuộc các quốc gia Angiêri và Marôc). Sau này người Becbe chịu ảnh
hưởng của văn
hoá và ngôn ngữ Aráp, nên được gọi là người Becbe - Aráp.
BENGALI : ngôn ngữ của các tộc người sinh sống ở vùng Bengan, ở phía đông
bắc bán đảo Ân Độ.
BENTÔT : thuật ngữ chỉ chung các loài sinh vật sinh sống ở đáy các biển, đại
dương hoặc ở đáy các

hồ nước ngọt.
BÊĐUIN : (Bédouins) thuật ngữ chỉ các tộc người Aráp sống du mục trong các
hoang mạc ở Bắc
Phi và Trung Đông.
BỀ MẶT SAN BẰNG : dạng địa hình tương đối bằng phẳng trên các lục địa được
hình thành do tác
động bào mòn của các ngoại lực. Dạng địa hình này trước đây được gọi là bán bình
nguyên. X.
Bán bình nguyên.
BẾN CẢNG : khoảng bờ biển, bờ hồ, bờ sông được che khuất sóng, gió vv...thuận
lợi cho việc ra vào,
trú ẩn của tàu, thuyền , xây dựng các công trình phục vụ cho việc giao thông, vận
tải và bốc dỡ


hàng hoá.
BICH BANG : (Bigbang=tiếng nổ lớn) thuyết về sự hình thành vũ trụ,cho rằng vũ
trụ lúc đầu chỉ là
một khối vật chất hết sức nhỏ bé,đậm đặc và vô cùng nóng goị là"nguyên tử
nguyên thuỷ".Các
nhà thiên văn học cũng gọi nó là "trứng vũ trụ."Cách đây 15 tỉ năm,sau một vụ nổ
lớn,vũ trụ
được hình thành.Hiện nay nó đang giãn nở và loãng dần.
BIÊN ĐỘ NHIỆT ĐỘ : khoảng chênh lệch giữa nhiệt độ cực tiểu và nhiệt độ cực
đại ghi đượ trong một khoảng thời gian (một ngày, một tháng, một năm...). Ví dụ :
ở một địa phương, nhiệt độ cực tiểu và cực đại trong một ngày đêm là 280C và
330C, chúng ta nói : biên độ nhiệt độ trong ngày hôm đó là 50C, ở một địa phương
khác, nhiệt độ cực tiểu và cực đại trong một tháng là: 180C và 250C , chúng ta
nói : biên độ nhiệt độ trong tháng đó là : 70C vv...
BIÊN GIỚI : đường ranh giới phân chia lãnh thổ có chủ quyền của quốc gia này

với quốc gia khác.
Biên giới quốc gia bao gồm : đường biên giới trên đất liền ,đường biên giới trên
biển và đường
biên giới trên không. Đường biên giới trên đất liền được vạch ra trên cơ sở thoả
thuận giữa các
quốc gia có lãnh thổ tiếp giáp, kề nhau. Đường biên giới quôc gia trên đất liền
thường dựa vào
các yếu tố tự nhiên như: địa hình (sống núi, dải đồi, thung lũng...), thuỷ văn (dòng
chảy của
sông, suối,...) hoặc theo các đường quy ước như các đường thẳng nối các điểm
mốc, các đường
kinh tuyến, vĩ tuyến vv...Đường biên giới trên biển là ranh giới phía ngoài của
vùng lãnh hải


của quốc gia đó được quy định đúng theo luật pháp và tập quán quôc tế . Trong
điều kiện lãnh
hải của các quốc gia kề nhau hoặc đối diện có sự chồng lấn lên nhau, thì đường
biên giới trên
biển sẽ được hoạch định thông qua thương lượng giữa các bên có liên quan. Còn
đường biên
giới trên không là đường chiếu thẳng từ biên giói trên đất liền và trên biển lên
không ( đến một
độ cao nào, thì hiện nay chưa có một văn bản pháp lí nào quy định rõ).
BIẾN CHẤT : hiện tượng thay đổi tính chất ( cả về mặt vật lí và hoá học) của các
loại đá măcma và trầm tích thường trong điều kiện có nhiệt độ cao và áp lực lớn.
Đièu kiện này chỉ có thể xảy ra khi các lớp đá bị vùi sâu trong lòng đất hoặc nằm
cạnh các lò măcma nóng chảy của núi lửa.
Một số loại đá biến chất thưòng gặp là: đá gơnai, đá hoa,đá phiến thạch mica vv....
BIỂN : bộ phận của đại dương, nằm ở gần hoặc xa đất liền,, nhưng có những đặc

điểm riêng, khác
với vùng nước của đại dương bao quanh (như về nhiệt độ, độ mặn, chế độ thuỷ
văn, các vật liệu
trầm tích đáy, các sinh vật vv...). Theo thói quen, thuật ngữ biển còn dùng để gọi
những hồ có
diện tích rất lớn như: biển Aran, biển Caxpi, biển Chết vv...Tuỳ theo vị trí (nằm ở
ven bờ hoặc
ăn sâu vào các lục địa) mà biển lại phân ra: biển ven bờ, biển nội lục hoặc biển
kín .... Biển ven
bờ là những biển nằm sát ngay bờ các lục địa . Phần lớn các biển này đều rộng,
nông, có chế độ
thuỷ văn riêng và thường mở rộng ra đại dương.


Cũng có khi phía ngoài bi ển có đảo hoặc quần đảo ngăn cách với đại dương như:
biển Nhật
Bản, biển Măngsơ...Biển nội lục hoặc biển kín là những biển nông,nằm lõm sâu
vào các lục địa,
chỉ thông với đại dương nhờ những eo biển hẹp như Biển Đen, biển Bantich
vv...Đặc biệt, cũng
có biển nằm giữa đại dưong,nhờ có tính độc đáo về sinh vật như: biển Xacgat với
rừng tảo nổi
ở giữa Đại Tây Dương......
BIỂN THOÁI : hiện tượng nước biển rút ra xa bờ lục địa, làm cho diện tích đất
liền tăng lên. Nguyên nhân của hiện tượng này có thể là do mực nước của đại
dương thế giới hạ thấp xuống hoặc do sự vận động nâng lên của lục địa. Hiện
tượng này trái ngược với hiện tượng biển tiến. Hiện tượng biển tiến và thoái là
những quá trình xảy ra rất chậm chạp, lâu dài và kế tiếp nhau trong suốt quá trình
phát triển của các lục địa.
BIỂN TIẾN : hiện tượng nước biển tràn vào đất liền, phủ ngập các vùng đất thấp

ven biển do
nguyên nhân lục địa dần dần bị hạ thấp hoặc do mực nước biển dâng cao trong quá
trình tan
băng trên các lục địa. Biển tiến là hiện tượng ngược lại với biển thoái.
BIỂU ĐỒ : hình thức trực quan hoá các số liệu thống kê trong các mối quan hệ
giữa số lượng,thời
gian và không gian bằng các cấu trúc đồ hoạ. Ví dụ: biểu đồ cơ cấu các ngành công
nghiệp,
biểu đồ phát triển dân số thế giới, biểu đồ mật độ dân số, biểu đồ phân bố dân cư
vv....
Về hình thức biểu hiện, biểu đồ có các loại : hình tròn, hình cột, hình vuông, đường
biểu


diễn vv...
BÌNH NGUYÊN : loại địa hình thấp,rộng, bề mặt tương đối bằng phẳng, đôi khi
có xen đồi hoặc
gợn sóng. Độ cao trên mực nước biển không quá 200m là bình nguyên thấp hay
vùng đất thấp.
Từ 200m đến 500m là bình nguyên cao hay vùng đất cao, trên 500m mà bề mặt
vẫn tương đối
bằng phẳng và có sườn dốc là cao nguyên.( Cách phân loại trên đây phù hợp với
các loại địa
hình bị băng hà bào mòn ở ôn đới . Đối với các loại địa hình ở nhiệt đới có lẽ về
mặt hình thái
và độ cao có khác, nhưng chưa được nghiên cứu kĩ).
BÌNH SƠN NGUYÊN : bộ phận rộng lớn của địa hình miền núi, có bề mặt tương
đối bằng phẳng,
đôi khi gợn sóng và bị nhiều thung lũng sâu cắt xẻ. Độ cao từ 500 đến 1000m.
Thuật ngữ bình

sơn nguyên ít được sử dụng trong các tài liệu địa lí. Phần nhiều nó được thay thế
bằng thuật
ngữ cao nguyên. Ví dụ : cao nguyên Trung Xibia, cao nguyên Iran vv...Thực ra,
khái niệm cao
nguyên có khác với bình sơn nguyên ở chỗ : cao nguyên bao giờ cũng có sườn rất
dốc, còn
bình sơn nguyên thì không.
BIÔTIT : khoáng vật silicat màu đen, thành phần gồm có các ôxyt silic, nhôm, sắt,
mangan và kali.
Còn gọi là mica đen.


BOM NÚI LỬA : khối dung nham đặc quánh hoặc đã đông cứng ( có đường kính
tới vài mét) ở
miệng núi lửa bị đẩy bật lên không trung, kèm theo tiếng nổ khi núi lửa hoạt động.
BORA : loại gió lạnh, mạnh như gió bão thường xuất hiện trong những thánh mùa
đông ở các
vùng bờ biển gần các dãy núi cao ven Hắc Hải và Địa Trung Hải. Nguyên nhân chủ
yếu là do sự
chênh lệch khí áp đột ngột giữa biển ( khí áp thấp) và lục địa ( khi áp cao). Khi gió
Bora thổi,
thường đem theo mưa tuyết lớn, kéo dài tới vài ngày.
BÓC MÒN : ( denudation) hiện tượng phá huỷ các loại đất đá do ngoại lực (nước,
băng hà, gió v.v...) bằng cách bóc dần từng lớp mỏng trên mặt và vận chuyển các
sản phẩm phong hoá đi nơi khác.
BÓN LÓT, BÓN PHÂN LÓT : biện pháp kĩ thuật trong nông nghiệp được thực
hiện bằng cách bón phân trước khi gieo hạt hoặc trồng cấy các cây trồng, nhằm
mục đích cung cấp đầy đủ các chất dinh dưỡng cho thực vật trong giai đoạn đầu
của quá trình sinh trưởng.
BÓN THÚC, BÓN PHÂN THÚC : biện pháp kĩ thuật nông nghiệp được thực hiện

bằng cách bón
thêm phân, chuẩn bị cho thực vật bước vào một giai đoạn quan trọng của quá trình
sinh trưởng,
nhằm đẩy mạnh việc nâng cao năng suất. Ví dụ : bón thúc cho cây để chuẩn bị cho
giai đoạn ra
hoa, kết quả vv...
BÓNG THÁM KHÔNG : bóng bơm loại khí nhẹ, dùng trong các trạm nghiên cứu
khí tượng để thả
lên các tầng khí quyển trên cao. Bóng thường mang theo một máy phát vô tuyến để
chuyển về


mặt đất những thông tin về tình trạng của các yếu tố khí tượng trên cao như : nhiệt
độ, khí áp,
gió vv...
BÔXIT : loại đá trầm tích có màu hồng, nâu vv...Thành phần chủ yếu gồm có :
hyđrôxit nhôm lẫn
với các chất khác như : sắt, silic ...Từ bôxit có thể tách ra chất alumin ( Al2O3),
nguyên liệu
chính để luyện nhôm trong các lò điện phân.
BỒI TÍCH : tác động bồi đắp và tích tụ phù sa của một con sông. Bồn địa : địa
hình trũng, thấp,
dạng chậu hoặc lòng chảo, hình thành do kết quả của nhiều quá trình địa chất như :
sự sụt lún
của một bộ phận vỏ Trái Đất, sự bào mòn của băng hà vv...Bồn địa thấp nhất trên
bề mặt Trái
Đất là bồn địa Tuôcphan , nằm ở phía đông dãy Thiên Sơn thuộc đất Tân Cương,
Trung Quốc
(154m dưới mực nước biển). Có những bồn địa bị ngập nước, tạo thành các hồ như
: hồ Caxpi,

hồ Aran vv... Bồn địa còn gọi là vùng trũng.
BỜ BIỂN : dải đất tiếp xúc với mép nước biển và chịu tác động qua lại giữa biển
và đất liền. Phạm
vi của dải bờ biển được giới hạn trên đất liền ở chỗ mực nước biển tràn vào xa nhất
khi thuỷ triều lên hoặc khi có gió bão, còn ở ngoài biển là khoảng nước, mà tác
động của
sóng không còn ảnh hưởng gì đến đáy biển.
BỜ LỤC ĐỊA : bộ phận của rìa lục địa tương đối bằng phẳng, nằm ở phía ngoài
dốc lục địa, có độ


dốc trung bình khoảng trên dưới 1/300, rộng từ 100 đến 1000km., và chấm dứt ở
một vùng
có độ sâu từ 2000 đến 5000m. Ngoài bờ lục địa là đáy đại dương.
BUA : (Boers) dân tộc sinh sống ở Nam Phi, vốn là dòng dõi những người dân gốc
Hà Lan di
cư đến đây vào giữa thế kỉ 17. Đã lập nen hai quốc gia : nước Cộng hoà Tranxvan
và nước tự trị
Ôrêngiơ.
BỤI TINH THẠCH : ( Bụi vũ trụ) khối vật chất nhỏ, rải rác trong không gian vũ
trụ với mật độ
tập trung thấp. Giả thuyết về sự hình thành Trái Đất của O. Xmit đã cho rằng : Trái
Đất là một
thiên thể được hình thành từ một đám mây bụi tinh thạch. Những hạt bụi này, khi
bị sức hút của
Trái Đất, rơi vào lớp khí quyển, bốc cháy sáng rực, trở thành các ngôi sao sa.
BÙN LỤC NGUYÊN : bùn trầm tích ở thềm lục địa có nguồn gốc từ những vật
liệu trên lục địa, bị
xâm thực và bị cuốn trôi xuống biển theo các dòng chảy.
BÙNG NỔ DÂN SỐ : sự phát triển dân số vượt bậc về số lượng đã xảy ra ở các

nước châu Âu vào
thế kỉ 19, khi tỉ lệ sinh vẫn không thay đổi, nhưng tỉ lệ tử giảm xuống rất thấp, nhờ
những tiến
bộ về y tế, và nhờ việc cải thiện những điều kiện sinh hoạt.
Hiện nay, hiện tượng bùng nổ dân số vẫn đang xảy ra, chủ yếu trong các nước đang
phát triển
ở châu Phi, châu A và châu Mĩ Latinh.


BỨC XẠ : quá trình toả năng lượng của một vật thể. Bức xạ mặt trời là quá trình
toả năng lượng
của Mặt Trời ra khoảng không gian vũ trụ. Một phần xuống đến mặt đất dưới hình
thức nhiệt
năng, làm cho mặt đất nóng lên. Mặt đất ban ngày tiếp thu được nhiệt năng của
Mặt Trời, ban
đêm lại bức xạ ra không trung, rồi dần dần lạnh đi.
BƯNG : (miền Nam) chỗ đất trũng giữa cánh đồng, mùa khô không có nước đọng,
mùa mưa thì nước đọng khá sâu và có cỏ lác mọc. Mùa nước ở bưng thường có rất
nhiều cá đồng.

C

CACAO : thuật ngữ có gốc từ tiếng địa phương của thổ dân Trung Mĩ, chỉ một loại
cây trồng ở xứ nóng, quả có nhiều hạt nhỏ nằm trong một vỏ cứng. Người Axơtếch
xưa kia dùng hột cacao rang vàng, tán nhỏ trộn với ngô (bắp) và ớt làm thức ăn.
Bột cacao hiên nay được dùng phổ biến trên thế giới để làm thức uống, làm kẹo và
sôcôla. Ngày nay, cacao đã trở thành một cây thực phẩm có giá trị kinh tế cao,
được đem sang trồng ở nhiều vùng nhiệt đới châu Phi và châu A ( kể cả ở miền
Nam nước ta).
CACBON ĐIÔXIT: X. khí cacbônic

CACBON PHÓNG XẠ: tên gọi của chất đồng vị C14 . Chất này có đặc tính tự
phân huỷ trong một khoảng thời gian nhất định. Người ta nghiên cứu tính chất tự
phân huỷ của C14 để có thể xác định được tuổi của các hoá thạch chứa nó.
CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP : cuộc thay đổi lớn về kĩ thuật sản xuất từ lao
động thủ công sang lao động cơ giới với máy móc.Cuộc Cách mạng công nghiệp
bắt đầu trước tiên ở nước Anh với ngành dệt vào những năm 60 của thế kỉ 18 và cơ