NGHỀ TIỂU THỦ CÔNG MỸ NGHỆ Ở HUẾ
NHỮNG ĐIỀU SUY NGHĨ
Trần Thanh Bình
Trường đại học Nghệ thuật Huế
Cố đô Huế từ lâu đã từng có những nghề truyền thống như nghề đúc
đồng, nghề thêu ren, nghề kim hoàn, nghề chằm nón bài thơ, nghề đan lát
mây tre, nghề chạm khắc gỗ, cẩn xà cừ, sơn mài truyền thống, nghề làm
hàng mỹ nghệ bằng xương súc vật, nghề làm hoa giả, nghề làm tranh thờ
cúng, nghề làm đố hàng mã. Thời hưng thịnh xa xưa, có những vùng đã trở
thành làng nghề, phường nghề nổi tiếng trong cả nước như phường đúc với
nghề đúc đồng, làng Sình với nghề làm tranh thờ cúng, làng Tiên Nộn với
nghề làm sơn mài.
Những năm 1975 đến 1990 nhờ thị trường xuất khẩu sang các nước
Đông âu và một số nước Tây âu nên đã có lúc các làng nghề, phường nghề
và các nhà sản xuất thủ công mỹ nghệ ở Huế phát triển mạnh mẽ. Đến nay,
cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường phục vụ cho đời sống nói
chung và đặc biệt là thị trường du lịch trong tỉnh nói riêng, một số nghề
trong số đó vẫn được duy trì tồn tại; Tuy vậy, cũng chưa tạo được một thị
trường ổn định và sản phẩm tiêu thụ dường như chưa vươn ra được khỏi ranh
giới của địa phương.
Rất đáng tiếc khi nói rằng, nghề thủ công mỹ nghệ ở Huế vẫn chưa
tìm ra được cho nó một hướng đi đúng với tiềm năng vốn có của một vùng
đất giàu nền văn hóa truyền thống như Huế, hay nói cho đúng hơn là hàng
thủ công mỹ nghệ ở Huế trong hơn 20 năm qua hầu như vẫn dậm chân tại
chỗ với những mẫu mã và chủng loại hết sức nghèo nàn và đơn điệu được
sản xuất từ lâu nay. Một số nghề như đúc đồng, thêu ren, chạm khắc gỗ, cẩn
xà cừ tuy còn duy trì sản xuất nhưng các sản phẩm và mặt hàng còn chưa
phong phú về mẫu mã và kém tinh xảo do chưa tiếp thu và cải tiến công
nghệ; Một số nghề như sơn mài truyền thống, gốm mỹ nghệ dù đã có lúc
tưởng như đã tìm lại được chỗ đứng trong thị trường nhưng dường như vẫn
chưa vượt qua được sự bế tắc của quy trình sản xuất và tiêu thụ sản phẩm

nên cũng không tồn tại lâu dài; Thậm chí một số nghề gần như đã thất truyền
như nghề chạm khắc xương súc vật, nghề đan lát mây tre, nghề làm hoa giả...
Có nhiều nguyên nhân tác động đến nghề thủ công mỹ nghệ ở Huế
chậm phát triển như thị trường tiêu thụ sản phẩm ở Huế chưa cao, người sản
xuất còn thiếu khả năng về vốn hoặc chưa mạnh dạn đầu tư mở rộng sản
xuất, cơ chế quản lý và chính sách về sản xuất, thuế má còn chưa tạo được
đòn bẩy phát triển, nguyên vật liệu để sản xuất khan hiếm dần, thị trường
xuất khẩu và mua bán sản phẩm khó khăn, thu nhập từ lao động nghề này


chưa cao, nghệ nhân mai một dần trong khi lớp thợ trẻ lại ít chịu kế tục nghề
lao động thủ công này dẫn đến mẫu mã bị thất truyền và không có người
sáng tác mới cùng rất nhiều nguyên nhân khác.
Có thể nói, truyền thống văn hóa bản địa luôn ẩn chứa trong mỗi sản
phầm của hàng thủ công mỹ nghệ bởi “nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống
là tinh hoa tâm hồn, trí tuệ và nhân văn dân tộc mà ông cha ta đã gìn giữ từ
bao đời nay” (1). Sản phẩm hàng thủ công mỹ nghệ với sự hấp dẫn về chủng
loại hàng hóa, chất liệu thể hiện, mức độ tinh xảo, hình thức sản phẩm ngoài
những giá trị mang tính vật chất còn có ý nghĩa tinh thần được coi như một
giá trị nghệ thuật truyền thống, một kỷ vật về nghệ thuật dân gian, nghệ thuật
vùng miền. Như vậy, hàng thủ công mỹ nghệ luôn mang trong nó 2 chức
năng: chức năng sử dụng và chức năng thẩm mỹ nghệ thuật.
Thị trường sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ nhìn chung có 2 loại sản
phẩm và mỗi loại sản phẩm lại có hàng trăm nghìn mẫu mã khác nhau: hàng
thủ công mỹ nghệ dân dụng nội địa với những sản phẩm mang tính sử dụng
như cái khay trà cẩn xà cừ, cái lư đồng, cái đôn gỗ chạm, cái bình phong sơn
mài...và hàng lưu niệm cho khách du lịch với những sản phẩm trang trí, kỷ
niệm như cái hộp trang sức bằng bạc chạm, cái tượng đồng trang trí, cái dĩa
treo tường....
Có lẽ do đời sống kinh tế ở Huế chưa cao nên hàng thủ công mỹ nghệ

dân dụng cao cấp ở Huế chưa phát triển, người dân Huế chưa có thói quen
mua sắm các đồ thủ công mỹ nghệ cao cấp để sử dụng và trưng bày như một
tài sản có giá trị trong các văn phòng, khách sạn hay trong gia đình; Có một
thời ở Huế người ta thi nhau mua hoặc đặt đóng các loại tủ thờ có chạm khắc
hoặc cẩn xà cừ, rồi bộ xa lông chạm khắc cầu kỳ các hình hoa văn cổ hay
rồng, phượng...Tuy vây, các sản phẩm đó vẫn đậm chất bình dân. Những
năm sau này, một mặt do sự cạnh tranh của các sản phẩm công nghiệp nhái
hàng nước ngoài tràn ngập thị trường với những ưu thế như kiểu dáng hiện
đại, giá thành hạ, dễ thích nghi và bảo quản, lau chùi; một mặt do mẫu mã
các sản phẩm thủ công mỹ nghệ ở Huế ít phong phú, đa dạng và chưa hấp
dẫn người tiêu dùng nên sức mua giảm sút dẫn đến các sản phẩm nói trên
hầu như không có người sản xuất.
So với hàng thủ công mỹ nghệ dân dụng, hàng thủ công mỹ nghệ lưu
niệm có phần khá hơn do thị trường du lịch ở Huế phát triển bởi Huế với
những quần thể di tích cung đình triều Nguyễn được thế giới ghi nhận là di
sản văn hóa nhân loại và những danh lam thắng cảnh tuyệt đẹp luôn được coi
là trung tâm du lịch của cả nước.
Khi nói đến du lịch, không thể không nói đến các dịch vụ kèm theo
cho công nghệ du lịch trong đó hàng lưu niệm được sản xuất từ nghề tiểu thủ
công mỹ nghệ là rất quan trọng trong nền kinh tế du lịch. Tỷ trọng chi tiêu từ
dịch vụ mua sắm hàng lưu niệm cũng chiếm một phần không nhỏ bên cạnh


các dịch vụ ăn, nghỉ, đi lại của du khách. Đương nhiên điều đó dẫn đến một
tác động tích cực đến hoạt động sản xuất và dịch vụ mua bán hàng thủ công
mỹ nghệ xuất khẩu cho người bản xứ.
Tuy thế, vẫn phải thừa nhận một thực tế rằng, có đến hơn 70% các
sản phẩm lưu niệm đang được bày bán ở các quầy phục vụ cho khách du lịch
thì có xuất xứ từ nơi khác đến. Có nghĩa là các sản phẩm thủ công mỹ nghệ
lưu niệm được sản xuất ở Huế chưa có thị phần ưu thế ở ngay trên chính quê

hương mình. Sự nghèo nàn của mẫu mã đôi lúc kém thẩm mỹ hoặc bắt
chước nhái độ lại từ mẫu mã hoặc sáng tác dựa vào tích tuồng từ nước ngoài
đã làm cho truyền thống dân tộc bị lu mờ cùng với những nguyên nhân vừa
nêu trên và rất nhiều nguyên nhân khác đã không đủ sức nặng quyến rũ để
khiến các du khách phải móc tiền ra mua.
Để nghề thủ công mỹ nghệ ở Huế vươn lên được, xin mạnh dạn đề
xuất một số kiến nghị sau:
1)
Chính quyền địa phương nên có những chính sách ưu đãi cho các
hộ làm nghề thủ công mỹ nghệ về hỗ trợ vốn sản xuất, chính sách gía cả
và thuế, các cơ chế quản lý sản xuất và mua bán nguyên vật liệu cũng
như tiêu thụ và xuất khẩu sản phẩm.
2)
Song song với việc phát triển du lịch cũng cần có định hướng quy
hoạch lâu dài để hình thành nên các làng nghề truyền thống ở Huế, coi
đây vừa là nơi sản xuất dịch vụ du lịch lại vừa cũng là nơi thu hút khách
du lịch đến tham quan. Tôn vinh và bảo vệ các nghệ nhân cũng như là
khuyến khích việc truyền nghề và đào tạo nghề cho các thế hệ trẻ có tâm
huyết.
3)
Cần tổ chức thường xuyên các cuộc thi hoặc hội chợ sản phẩm thủ
công mỹ nghệ ở tỉnh để các nhà sản xuất có điều kiện trao đổi kinh
nghiệm, giới thiệu sản phẩm mới nhằm phát triển sản xuất. Đồng thời nên
nghĩ đến việc xây dựng một bảo tàng về hàng thủ công mỹ nghệ của Huế
và khu vực để bảo lưu các mẫu mã sản phẩm có giá trị lâu dài với tư cách
“như một bộ phận không thể thiếu được của truyền thống văn hoá dân
tộc” (2).
4)
Có biện pháp tích cực để chuyển giao và tiếp thu các công nghệ
sản xuất mới tiên tiến với các phương tiện thiết bị hỗ trợ trên cơ sở vẫn

giữ được tính chất truyền thống của nghề thủ công mỹ nghệ. tạo những
cơ hội tham quan, trao đổi học tập giữa các nhà sản xuất của các vừng
miền trong và ngoài tỉnh.
5)
Tìm các nhà đầu tư hoặc các mạnh thường quân trong nước và cả
nước ngoài để đầu tư sản xuất, khuyến khích mua bán trao đổi sản phẩm
giữa các địa phương để mở rộng thị trường tiêu thụ và xuất khẩu sản
phẩm.


6)

Phát huy vai trò của Trường Đại học Nghệ thuật Huế với Khoa Mỹ
thuật ứng dụng để phối hợp thẩm định, nghiên cứu, sáng tác, chế tác mẫu
mã cũ và mới nhằm mở rộng sản xuất, đồng thời tổ chức các lớp học, bồi
dưỡng ngắn, dài ngày về nghệ thuật tạo hình, thẩm mỹ...nhằm giúp các
nhà sản xuất, các thợ lành nghề có thêm tri thức nghệ thuật trong quá
trình tổ chức sản xuất.
Trên đây là một vài suy nghĩ và ý kiến đề xuất của cá nhân tôi với mong
muốn trao đổi, mạn đàm và hy vọng rằng các nhà quản lý, các nhà sản xuất
sẽ tìm ra cho nền sản xuất thủ công mỹ nghệ ở Huế một giải pháp tích cực
nhằm tạo cơ hội mới cho nền kinh tế tỉnh nhà vươn lên.
(1) : Trần Hoàn - Tạp chí Văn hoá nghệ thuật số 1.1996 (trang 10)
(2) : Vũ Huy Thiều - Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật số 1.1996 (trang 29)