MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................................1
2. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................................2
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu .........................................................................2
4. Phạm vi nghiên cứu ...................................................................................................2
5. Giả thuyết khoa học...................................................................................................2
6. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................3
7. Phương pháp nghiên cứu ..........................................................................................3
7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận............................................................3
7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn. .......................................................3
7.3. Nhóm phương pháp xử lý kết quả nghiên cứu. ................................................3
PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................................4
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ..........................................................4
1.1. Tổng quan các nghiên cứu về bầu không khí tâm lý ...........................................4
1.1.1. Các nghiên cứu ở nước ngoài ..........................................................................4
1.1.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam.............................................................................7
1.2. Khái niệm về Bầu không khí tâm lý gia đình.......................................................8
1.2.1. Gia đình ................................................................................................................8
1.2.2. Bầu không khí tâm lý .....................................................................................10
1.2.3. Bầu không khí tâm lý gia đình ......................................................................12
1.3. Các vấn đề chung về bầu không khí tâm lý gia đình.........................................12
1.3.1. Đặc điểm của bầu không khí tâm lý gia đình ..............................................12
1.3.2. Các yếu tố cơ bản tạo nên bầu không khí tâm lý trong gia đình ...............13
1.3.2.1.Tổ chức đời sống vật chất trong gia đình ...............................................13
1.3.2.2.Tổ chức đời sống tinh thần trong gia đình .............................................14
1.3.3. Các biểu hiện tâm lý của bầu không khí tâm lý gia đình ...........................16
1.3.3.1. Hành vi giao tiếp ......................................................................................16
1.3.3.2. Mối quan hệ gia đình ...............................................................................17
1.3.3.3. Tổ chức thực hiện những công việc chung trong gia đình ...................19
1.3.3.4. Ý thức xây dựng cuộc sống gia đình ......................................................20

1.3.4. Các dạng của bầu không khí tâm lý gia đình ..............................................21
CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................28
2.1. Khái quát địa bàn nghiên cứu .............................................................................28


2.2. Tổ chức nghiên cứu ..............................................................................................29
2.2.1. Mục tiêu...........................................................................................................29
2.2.2. Nội dung ..........................................................................................................29
2.2.3. Khách thể khảo sát .........................................................................................29
2.3. Các phương pháp nghiên cứu .............................................................................30
2.3.1. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi ...........................................................30
2.3.1.1. Mục đích. ..................................................................................................30
2.3.1.2. Cách thiết kế .............................................................................................30
2.3.1.3. Mô tả công cụ nghiên cứu .......................................................................30
2.3.1.4. Kiểm tra độ tin cậy ..................................................................................31
2.3.1.5. Cách tính điểm .........................................................................................31
2.3.1.6. Cách đánh giá và xếp loại mức độ ..........................................................32
2.3.2. Phương pháp quan sát ......................................................................................32
2.3.2.1. Mục đích ...................................................................................................32
2.3.2.2. Nội dung ....................................................................................................33
2.3.2.3. Cách tiến hành .........................................................................................33
2.3.2.4. Cách đánh giá ...........................................................................................33
2.3.3. Phương pháp phỏng vấn ................................................................................34
2.3.3.1. Mục đích ...................................................................................................34
2.3.3.2. Nội dung ....................................................................................................34
2.3.3.3. Cách tiến hành .........................................................................................34
2.3.4. Phương pháp xử lí số liệu ..............................................................................35
2.3.4.1. Mục đích: xử lí số liệu thu được thông qua phần mềm SPSS. ............35
2.3.4.2. Nội dung ....................................................................................................35
2.3.4.3. Cách tiến hành .........................................................................................35

CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..................................................................36
3.1.

Đánh giá chung về BKKTLGĐ ........................................................................36

3.1.1.

Mức độ BKKTLGĐ ....................................................................................36

3.1.2.

Phân tích các yếu tố ảnh hưởng ................................................................37

3.1.3.

Đề xuất các biện pháp ................................................................................38

3.2.

Các nhóm biểu hiện về BKKTLGĐ .................................................................39

3.2.1.

Biểu hiện về hành vi giao tiếp ....................................................................39

3.2.2.

Biểu hiện về mối quan hệ gia đình ............................................................41

3.2.3.


Biểu hiện về việc tổ chức thực hiện công việc chung trong gia đình .....45


3.2.4.

Biểu hiện về ý thức xây dựng cuộc sống gia đình ....................................47

3.2.5.
cái

So sánh về mức độ các nhóm biểu hiện BKKTLGĐ giữa cha mẹ và con
49

3.2.6.

Tương quan giữa các nhóm biểu hiện của BKKTLGĐ ..........................50

3.3.

Phân tích BKKTLGĐ của ba trường hợp điển hình .....................................51

3.3.1. Trường hợp BKKTLGĐ 4 ............................................................................51
3.3.1.1. Mô tả gia đình ..........................................................................................51
3.3.1.2. Đặc điểm gia đình ....................................................................................51
3.3.1.3. BKKTLGĐ đặc trưng và các biểu hiện .................................................52
3.3.2. Trường hợp BKKTLGĐ 6 ............................................................................58
3.3.2.1. Mô tả gia đình ..........................................................................................58
3.3.2.2. Đặc điểm gia đình ....................................................................................59
3.3.2.3. BKKTLGĐ đặc trưng và các biểu hiện .................................................59

3.3.3. Trường hợp BKKTLGĐ 1 ............................................................................66
3.3.3.1. Mô tả gia đình ..........................................................................................66
3.3.3.2. Đặc điểm gia đình ....................................................................................66
3.3.3.3. BKKTLGĐ đặc trưng và các biểu hiện .................................................66
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .....................................................................................69
1. Kết luận ..................................................................................................................69
2. Kiến nghị ................................................................................................................70
2.1. Đối với cha mẹ ...................................................................................................70
2.2. Đối với con cái....................................................................................................71
TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................73
PHẦN PHỤ LỤC .........................................................................................................74


DANH MỤC BẢNG
Bảng 2.1: Điểm trung bình và độ lệch chuẩn của các mặt cấu trúc BKKTLGĐ. ........32
Bảng 2.2: Xếp loại mức độ các mặt cấu trúc bầu BKKTLGĐ .....................................32
Bảng 2.3: Điểm trung bình và độ lệch chuẩn các nhóm biểu hiện của BKKTLGĐ ....33
Bảng2.4: Xếp loại mức độ các mặt biểu hiện cấu trúc BKKTLGĐ. ............................34
Bảng 3.1: Mức độ biểu hiện BKKTLGĐ của 10 gia đình tại xã Ninh Phụng, thị xã
Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. ...........................................................................................36
Bảng 3.2: Các yếu tố ảnh hưởng đến BKKTLGĐ theo cha mẹ...................................37
Bảng 3.3: Các yếu tố ảnh hưởng đến BKKTLGĐ theo người nghiên cứu ..................38
Bảng 3.4: Đề xuất các biện pháp cải thiện BKKTLGĐ ...............................................38
Bảng 3.5: Mức độ về hành vi giao tiếp .........................................................................39
Bảng 3.6: Các biểu hiện hành vi giao tiếp trong BKKTLGĐ (theo bảng hỏi) .............40
Bảng 3.7: Mức độ về mối quan hệ gia đình ..................................................................41
Bảng 3.8: Các biểu hiện về sự quan tâm – yêu thương trong mối quan hệ ..................42
gia đình (theo phiếu hỏi)................................................................................................42
Bảng 3.9: Các biểu hiện về sự giúp đỡ - tương trợ trong mối quan hệ gia đình (theo
phiếu hỏi) .......................................................................................................................43

Bảng 3.10: Các biểu hiện về sự tin tưởng – chia sẻ trong mối quan hệ gia đình (theo
phiếu hỏi) .......................................................................................................................44
Bảng 3.11: Mức độ tổ chức thực hiện công việc chung trong gia đình ........................45
Bảng 3.12: Các biểu hiện về tổ chức thực hiện công việc trong gia đình ....................46
(theo phiếu hỏi) ..............................................................................................................46
Bảng 3.13: Mức độ về ý thức xây dựng cuộc sống gia đình ........................................47
Bảng 3.14: Các biểu hiện về ý thức xây dựng cuộc sống gia đình (theo phiếu hỏi) ....48
Bảng 3.15. So sánh về mức độ các nhóm biểu hiện BKKTLGĐ giữa cha mẹ và con cái
.......................................................................................................................................49
Bảng 3.16: Tương quan giữa các nhóm biểu hiện cấu trúc BKKTLGĐ ......................50
Bảng 3.17: Mức độ BKKTLGĐ 4 qua quan sát ...........................................................52
Bảng 3.18: Mức độ BKKTLGĐ 4 qua phiếu hỏi .........................................................53
Bảng 3.19: Mức độ BKKTLGĐ 4 qua quan sát ...........................................................59
Bảng 3.20: Mức độ BKKTLGĐ 6 qua phiếu hỏi .........................................................60
Bảng 3.21: Mức độ BKKTLGĐ 1 qua quan sát ...........................................................66
Bảng 3.22: Mức độ BKKTLGĐ 1 qua phiếu hỏi .........................................................67


DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
BKKTL

: Bầu không khí tâm lý

BKKTLGĐ : Bầu không khí tâm lý gia đình

Mean

: Điểm trung bình

p


: Mức ý nghĩa

R

: Hệ số tương quan

SD

: Độ lệch chuẩn

TB

: Trung bình


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Bầu không khí tâm lý gia đình có thể được xem là một trong những yếu tố ảnh
hưởng rất lớn đến sự phát triển tâm lý của mọi thành viên trong gia đình. Ngày nay, với
sự bận rộn của cuộc sống, của công việc đã cuốn những bậc cha mẹ vào vòng xoay “cơm
– áo – gạo – tiền”. Chính vì vậy nhiều bậc phụ huynh không còn có nhiều thời gian
quan tâm đến con cái hay vun vén cuộc sống gia đình. Trong khi đó, những tác động
của gia đình bao giờ cũng để lại dấu ấn lên sự phát triển của con cái. Một đứa trẻ nếu
may mắn được sống trong một gia đình có những mối quan hệ lành mạnh với bầu không
khí tâm lý êm ấm, yên vui thì sẽ cảm thấy an toàn, mạnh dạn, tự tin và được tạo mọi
điều kiện tốt nhất để phát triển hết những khả năng của mình. Ngược lại một đứa trẻ nếu
phải sống trong một gia đình thường xuyên bất ổn, với những mối quan hệ bị ngăn cách
do xung đột, mâu thuẫn, mất mát, chia ly, ốm đau, bệnh tật,… thì sẽ dễ trở thành một
người lặng lẽ, lầm lì và khép mình, thậm chí trở nên phá phách, chống đối và nhân cách

phát triển một cách lệch lạc.
Ở các gia đình nông thôn, hầu hết các bậc cha mẹ đều chỉ làm những công việc
lao động chân tay là chính, trình độ nhận thức của họ không cao bằng so với các bậc
phụ huynh sống ở thành phố nên quan điểm về gia đình, quan điểm về xây dựng cuộc
sống gia đình hòa thuận, hạnh phúc cũng như cách nuôi dạy con cái của các gia đình ở
nông thôn cũng còn nhiều hạn chế và chưa được chú trọng đúng mức.
Nếp sống, sinh hoạt của các gia đình ở nông thôn có nhiều điểm khác biệt so với
các gia đình ở thành thị. Trẻ em nông thôn thường xuyên phải phụ giúp cha mẹ trong
công việc nhà. Trẻ em nông thôn cũng có những tâm tư, tình cảm và nguyện vọng riêng.
Do đó, bầu không khí tâm lý các gia đình trẻ em ở nông thôn cũng có những điểm đặc
trưng riêng.
Đứng từ góc độ của công tác quản lí giáo dục, việc nghiên cứu bầu không khí
tâm lý gia đình của trẻ em ở nông thôn thật sự có ý nghĩa. Một số trẻ em khi có những
biểu hiện khó khăn trong học tập, chưa hẳn là do lười biếng hay kém thông minh, mà có
thể do bầu không khí tình cảm trong gia đình không ổn định, khiến cho trẻ cảm thấy
không an toàn, yên tâm thoải mái để tập trung trí óc cho việc học. Đối với bất kì trẻ em
ở độ tuổi nào, được sống trong khung cảnh gia đình ấm êm, hòa thuận, yêu thương lẫn
nhau là điều kiện cần thiết để phát huy trí tuệ và phát triển tốt về mặt nhân cách.
1


Vì vậy, việc nghiên cứu bầu không khí tâm lý gia đình của trẻ em ở nông thôn sẽ
góp phần giúp các nhà giáo dục nắm bắt được toàn cảnh về hoàn cảnh gia đình của các
em. Từ đó có cơ sở khoa học nhất định để giải thích được những đặc tính hành vi của
các em. Đồng thời đưa ra những hướng tác động phù hợp để tạo điều kiện cho các em
phát triển một cách tốt hơn cũng như kịp thời uốn nắn những sai lệch trong nhân cách
để tránh đưa đến những hậu quả khó lường sau này.
Song song với đó, việc nghiên cứu bầu không khí tâm lý của các gia đình ở cơ sở
sẽ giúp địa phương nắm bắt được tình hình của từng hộ gia đình, đi sâu đi sát vào đời
sống nhân dân. Mặt khác, đây cũng là nền tảng để giúp các ban ngành địa phương làm

cơ sở chiến lược cho công tác xây dựng gia đình văn hóa, văn minh, hạnh phúc.
Với những lí do trên, vì vậy đề tài được chọn là “Nghiên cứu bầu không khí tâm
lý trong gia đình (Nghiên cứu trường hợp tại xã Ninh Phụng, thị xã Ninh Hòa, tỉnh
Khánh Hòa)”.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận nhằm đánh giá được thực trạng bầu không khí tâm
lý một số gia đình tại xã Ninh Phụng, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. Từ đó có thể đề
xuất kiến nghị cải thiện bầu không khí tâm lý gia đình.
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: bầu không khí tâm lý trong các gia đình tại xã Ninh Phụng, thị
xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa
- Khách thể nghiên cứu: các gia đình tại xã Ninh Phụng, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh
Hòa
4. Phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng khảo sát: 10 gia đình tại xã Ninh Phụng, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa
- Quy mô: nghiên cứu về bầu không khí tâm lý gia đình tại xã Ninh Phụng, thị xã Ninh
Hòa, tỉnh Khánh Hòa
- Không gian: xã Ninh Phụng, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa
- Thời gian: từ ngày 12/2017 – 05/2018
5. Giả thuyết khoa học
Bầu không khí tâm lý mỗi gia đình có những nét đặc trưng riêng, tồn tại một số
đặc điểm tích cực lẫn tiêu cực do các yếu tố khách quan lẫn chủ quan ảnh hưởng, trong
đó các yếu tố chủ quan mang tính chất quyết định.
2


Bầu không khí tâm lý các gia đình tại xã Ninh Phụng, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh
Hòa được phân ra các mức độ khác nhau: có gia đình có bầu không khí tâm lý tích cực,
có gia đình có bầu không khí tâm lý tiêu cực.
Những gia đình có bầu không khí tâm lý tích cực thì các thành viên trong gia đình

luôn vui vẻ, thoải mái, làm việc hiệu quả và học tập tốt. Những gia đình có bầu không
khí tâm lý tiêu cực làm ảnh hưởng xấu đến tâm trạng của các thành viên trong gia đình
khiến mọi người thường bực bội, khó chịu, lạnh nhạt và thiếu quan tâm đến nhau, làm
ảnh hưởng đến công việc của cha mẹ và việc học tập của con cái.
6. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lý thuyết về bầu không khí tâm lý gia đình.
- Đánh giá thực trạng bầu không khí tâm lý tại các gia đình xã Ninh Phụng, thị xã Ninh
Hòa, tỉnh Khánh Hòa.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận: Phương pháp phân tích, tổng hợp và hệ
thống hóa lý thuyết về bầu không khí tâm lý gia đình.
7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Phương pháp quan sát, phương pháp
điều tra bằng phiếu hỏi, phương pháp phỏng vấn.
7.3. Nhóm phương pháp xử lý kết quả nghiên cứu: Phương pháp xử lý số liệu bằng
thống kê toán học và sử dụng phần mềm SPSS.
8. Cấu trúc của khóa luận tốt nghiệp:
Bao gồm 3 phần: Mở đầu, Phần nội dung, Phần Kết luận và kiến nghị.
Trong đó Phần nội dung gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận của đề tài
Chương 2: Tổ chức và phương pháp nghiên cứu
Chương 3: Kết quả nghiên cứu

3


PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan các nghiên cứu về bầu không khí tâm lý
1.1.1. Các nghiên cứu ở nước ngoài
a. Trong tâm lý học phương Tây, hiện tượng “bầu không khí tâm lý tập thể” được nghiên

cứu rộng rãi trong các lĩnh vực tâm lý học như: Tâm lý học xã hội, tâm lý học quản lý,
tâm lý học kinh doanh, tâm lý học công nghiệp, khoa học hành vi tổ chức… Do đó, nền
tâm lý học phương Tây cũng đã tích lũy được khá nhiều kinh nghiệm trong việc tổ chức
nghiên cứu các kiến thức vào trong lĩnh vực của đời sống xã hội [4, tr.11].
Một trong những nghiên cứu đầu tiên được tiến hành trong khoảng thời gian 1924
– 1932, hai nhà tâm lý học người Mỹ là E. Mayo và F. Roethlisberger đã tiến hành
nghiên cứu các quan hệ không chính thức và ảnh hưởng của nó đến hiệu quả sản xuất
tại các nhóm lao động. Mặc dù chưa đề cập đến bầu không khí tâm lý một cách chính
thức nhưng đề tài đã đề cập đến khá nhiều khía cạnh của hiện tượng này, đặc biệt là hệ
thống thái độ cảm xúc giữa các thành viên, đó là một cơ sở quan trọng trong cấu trúc
bầu không khí tâm lý nhóm [4, tr.11].
Cũng trong những năm 30 của thế kỷ 20, K. Lewin đã cho ra đời tác phẩm “Một
lý thuyết động lực về nhân cách”. Trong tác phẩm này, K. Lewin đã tập trung nghiên
cứu quan hệ bên trong nhóm và vai trò lãnh đạo, quản lý đối với bầu không khí tâm lý
nhóm ở các thời điểm khác nhau. Ông đã chỉ ra tính quy định của phong cách lãnh đạo
trong việc tạo ra bầu không khí tâm lý tích cực hoặc tiêu cực trong các nhóm nhỏ và
chính K. Lewin là người đầu tiên sử dụng thuật ngữ bầu không khí tâm lý mà tâm lý học
phương Tây hiện nay đang dùng. Như vậy K. Lewin được xem như người khởi đầu
những nghiên cứu chính thức về bầu không khí tâm lý của tổ chức và người đầu tiên
phát hiện ra quy luật tâm lý về việc phụ thuộc hành vi cá nhân vào mối quan hệ tác động
qua lại giữa môi trường, hoàn cảnh với tâm lý cá nhân [4, tr11].
Các nghiên cứu về bầu không khí tâm lý bắt đầu nở rộ trong tâm lý học phương
Tây từ những năm 50 của thế kỷ 20 như công trình của L. Festinger, S. Schater , K. W.
Back, B. E. Colins, B. Raven. Các nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào việc làm rõ ảnh
hưởng của bầu không khí tâm lý của tổ chức là: làm rõ những chỉ số về nhân cách tạo
ra bầu không khí tâm lý của tổ chức, tìm ra các phương pháp nghiên cứu thực nghiệm

4



bầu không khí tâm lý của tổ chức; một số nghiên cứu khác hướng vào mối quan hệ phụ
thuộc của hành vi vào các yếu tố tâm lý nhân cách và các yếu tố tâm lý nhóm [4, tr.12].
Hiện nay, các nghiên cứu về bầu không khí trong tâm lý học phương Tây đang
rất phát triển và được tiến hành dưới nhiều góc độ và nhiều hướng ứng dụng như một
bộ phận của tâm lý học xã hội, tâm lý học công nghiệp, tâm lý học quản lý… Với các
hướng nghiên cứu chủ yếu này, tâm lý học phương Tây đã đưa ra các tiêu chí đánh giá
mức độ hình thành, phát triển bầu không khí tâm lý của tổ chức. Các chỉ số sau đây được
hầu hết các nhà nghiên cứu sử dụng để lượng hóa bầu không khí tâm lý:
+ Cơ cấu tổ chức
+ Khen thưởng trong tổ chức
+ Sự quan tâm của lãnh đạo đối với thành viên
+ Giao tiếp thân thiện trong tổ chức
+ Quan hệ liên nhân cách trong tổ chức
+ Quan hệ chỉ huy, phục tùng trong tổ chức
Hiện tại, bầu không khí tâm lý được nhìn nhận dưới ba góc độ:
- Xem bầu không khí tâm lý của tổ chức như là kết quả của sự tác động phức hợp qua
lại của các yếu tố trong tổ chức đó.
- Xem bầu không khí tâm lý của tổ chức như là yếu tố mang tính nguyên nhân ảnh hưởng
đến hiệu quả sản xuất.
- Xem bầu không khí tâm lý của tổ chức như là yếu tố điều chỉnh, điều khiển hành vi
của cá nhân, của nhóm [4, tr.12].
Tóm lại, tâm lý học phương Tây đã có khá nhiều kết quả trong nghiên cứu bầu
không khí tâm lý của tổ chức. Các công trình nghiên cứu không những chỉ ra các yếu tố
quy định bầu không khí tâm lý của tổ chức mà còn xác định vai trò của bầu không khí
tâm lý đối với việc thực hiện các chức năng của tổ chức. Đặc biệt, tâm lý học phương
Tây đã có nhiều cố gắng trong việc xác định hệ thống phương pháp nghiên cứu bầu
không khí tâm lý của nhóm, tổ chức trong các đơn vị sản xuất cụ thể.
Tuy nhiên, do các nghiên cứu xuất phát từ nhiều quan điểm lý luận khác nhau,
phương pháp khác nhau nên kết quả thu được còn chưa thống nhất.
b. Trong tâm lý học Mác – xít, các nhà tâm lý học Xô - viết đặc biệt quan tâm đến việc

nghiên cứu các hiện tượng tâm lý xã hội từ sau Cách mạng tháng Mười Nga. Nội dung
tìm hiểu chính của các công trình là làm rõ nguồn gốc, bản chất, vai trò của những hiện
5


tượng tâm lý xã hội trong đó có hiện tượng bầu không khí tâm lý tập thể - đối với hoạt
động của cá nhân cũng như của nhóm và tập thể nhằm mục đích xây dựng tập thể lao
động xã hội chủ nghĩa, xây dựng nhân cách con người trong chế độ mới [4, tr.13].
- Năm 1963, ba nhà tâm lý học là E. V. Xô-rô-khô-va, N. C. Man-xu-nốp, K. K. Pla-tônốp đã trình bày những kết quả nghiên cứu ban đầu về mối quan hệ qua lại giữa các
thành viên trong một tập thể - làm cơ sở cho việc nghiên cứu bầu không khí tâm lý tập
thể.
- Năm 1966, thuật ngữ “Bầu không khí tâm lý” lần đầu tiên được N. C. Man-xu-rốp sử
dụng. Ông đã chỉ ra trong các yếu tố ảnh hưởng đến năng suất lao động có bầu không
khí tâm lý tập thể. N. C. Man-xu-rốp cũng chỉ ra một số con đường để xây dựng một
bầu không khí tâm lý tập thể tích cực như tổ chức một môi trường làm việc tốt, chăm
sóc đời sống vật chất cho người lao động, sử dụng các biện pháp kích thích động cơ làm
việc của tập thể [Nguyễn Thị Thanh Mai, 1998; được trích từ 4, 2010]
- Năm 1969, V. M. Sêpel là người đầu tiên đưa ra định nghĩa bầu không khí tâm lý tập
thể “Bầu không khí tâm lý là sắc thái xúc cảm giữa các thành viên trong tập thể. Nó xuất
hiện trên cơ sở có sự gần gũi, thiện cảm giống nhau về mặt tính cách, hứng thú, xu
hướng” [4, tr13].
- Những năm kế tiếp, các nhà tâm lý học Xô-viết như E.X. Cu-đơ-min, J.P. Vôn-cốp,
O.I.Zô-tô-va, B.V.Sô-rô-khô-va tiếp tục đi sâu nghiên cứu bầu không khí tâm lý tập thể
và đạt được nhiều thành tựu [4, tr.13].
Nhìn chung các nhà tâm lý học Xô-viết tập trung vào các vấn đề sau:
- Bản chất của bầu không khí tâm lý tập thể (phản ánh các điều kiện của đời sống tập
thể, phản ánh tính chất các mối quan hệ qua lại trong tập thể).
- Hình thức biểu hiện (thể hiện qua hành vi cư xử, thái độ giao tiếp).
- Quá trình hình thành (qua con đường hoạt động và giao tiếp chung).
- Những ảnh hưởng trong các lĩnh vực của cuộc sống (lao động sản xuất, giáo dục,…).

Tóm lại, tâm lý học Mác-xít do các nhà tâm lý học Xô-viết nghiên cứu đã có
những đóng góp quan trọng trong việc lý giải một cách khá toàn diện hiện tượng bầu
không khí tâm lý tập thể trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa
duy vật lịch sử, đặc biệt là đã chỉ ra được đúng bản chất của bầu không khí tâm lý tập
thể.

6


1.1.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam
Trong cuốn Tâm lý học quản lý [15, tr.144] do tác giả Nguyễn Đình Xuân chủ
biên thì bầu không khí tâm lý tập thể được nhắc đến như là không gian ở đó chứa đựng
trạng thái, tâm trạng chung của một tập thể lao động với tính chất tương đối ổn định.
Tác giả Đào Thị Oanh [16] trong cuốn Tâm lý học lao động tuy không đi sâu vào
nghiên cứu vấn đề bầu không khí tâm lý nhưng cũng đã chỉ ra được rằng bầu không khí
tâm lý xã hội của nhóm lao động được cụ thể hóa trong đạo đức của nhóm – cái có thể
thúc đẩy hoặc kìm hãm năng suất lao động của tập thể.
Ngoài ra, khái niệm về bầu không khí tâm lý cũng được mô tả và phân tích trong
các tài liệu về Tâm lý học xã hội như: Tâm lý học xã hội [2] của tác giả Vũ Dũng, Tâm
lý học xã hội [12] của tác giả Phạm Văn Tư (chủ biên), Tâm lý học xã hội – Những vấn
đề lý luận [3] của tác giả Trần Hiệp.
Trong cuốn tâm lý học quản lý [1], tác giả Vũ Dũng đã cho thấy các dấu hiệu
quan trọng nhất của bầu không khí tâm lý xã hội là:
- Sự tin tưởng và yêu cầu cao của các thành viên với nhau.
- Thiện chí và giúp đỡ lẫn nhau trong công việc.
- Mức độ dung hợp tâm lý giữa các cá nhân, tinh thần trách nhiệm của họ đối với công
việc và đối với mỗi cá nhân.
Bên cạnh đó, tác giả Vũ Dũng cũng đề cập đến vai trò của bầu không khí tâm lý
trong tổ chức, đó là “Một bầu không khí tâm lý lành mạnh, thân ái trong tổ chức sẽ tạo
ra tâm trạng phấn khởi, vui vẻ ở mỗi thành viên, làm tăng thêm tính tích cực của họ

trong việc thực hiện các nhiệm vụ được giao, tạo ra sự đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau giữa
các thành viên”, “Trái lại, ở một tổ chức mà bầu không khí tâm lý tẻ nhạt, căng thẳng sẽ
tạo ra các cảm xúc, tâm trạng tiêu cực cho các thành viên, dễ dàng hình thành nên các
nhóm không chính thức đối lập, xung đột có điều kiện nảy sinh và phát triển. Trong tổ
chức này, cá nhân ít gắn bó với tập thể, ít có sự quan tâm giúp đỡ lẫn nhau”. Ngoài ra,
tác giả còn nhắc đến các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành bầu không khí của tổ chức
như phong cách làm việc của người lãnh đạo, sự lây lan tâm lý, điều kiện lao động, lợi
ích.
Về bầu không khí tâm lý gia đình, trong cuốn Tâm lý học gia đình [5, tr.30], tác
giả Ngô Công Hoàn đã viết: “Bầu không khí tâm lý gia đình là toàn bộ những sắc thái
tâm lý hợp thành không khí tâm lý chung tạo ra nếp sống truyền thống, thói quen, sự
7


hòa hợp hoặc không hòa hợp của các thành viên trong gia đình, đảm bảo sự tồn tại và
phát triển của gia đình” [5, tr.30]. Tác giả cũng nhấn mạnh vai trò, ý thức của mỗi thành
viên trong việc xây dựng bầu không khí tâm lý gia đình “Bầu không khí tâm lý gia đình
được xây dựng bởi mỗi thành viên, mỗi người có trách nhiệm đặt mình vào trong tổ ấm,
mái nhà đích thực để dành tình cảm thiêng liêng, sâu kín cho người thân của mình. Tạo
được bầu không khí thuận hòa, ấm cúng sẽ là cơ sở quyết định sự tồn tại và phát triển
của mỗi gia đình. Không thể chờ đợi sự cứu cánh từ bên ngoài vào, từ pháp luật, từ dư
luận xã hội, mà phải bằng chính nghị lực của mình để xây dựng gia đình hòa thuận, hạnh
phúc.” [5, tr.45]
Tác giả Lê Ngọc Lan trong tác phẩm “Bầu không khí tâm lý gia đình và việc giáo
dục trẻ em” đã khẳng định: “Một bầu không khí tâm lý tích cực tạo điều kiện thuận lợi
để trẻ em sống trong môi trường đó có một nhận thức lành mạnh – thái độ tốt và thói
quen tích cực đối với những người xung quanh” [Lê Ngọc Lan, 2000; trích dẫn từ tài
liệu 4, 2010].
Theo báo cáo Thực trạng bầu không khí tâm lý gia đình của trẻ chưa thành niên
phạm tội [8, tr.32], tác giả Đặng Thanh Nga đã nhấn mạnh về sự ảnh hưởng của bầu

không khí tâm lý gia đình đến sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ như sau:
“Trong gia đình cha mẹ là nhà giáo dục đầu tiên khởi nguồn cho việc hình thành và phát
triển ở trẻ những nét nhân cách phù hợp với yêu cầu của thời đại. Vì vậy một đứa trẻ
muốn trở thành người bình thường, phát triển hài hòa về trí tuệ, cảm xúc và đạo đức thì
cần phải lớn lên trong một gia đình hòa thuận, hạnh phúc và tình yêu thương, sự chấp
nhận và sự độ lượng của cha mẹ. Trong môi trường này trẻ sẽ học được các chuẩn mực
đạo đức, các chuẩn mực hành vi. Ngược lại trong những gia đình mà cha mẹ luôn mâu
thuẫn, thiếu tôn trọng lẫn nhau, thường xuyên bất hòa hay cãi cọ, hay đánh chửi thì
những đứa trẻ luôn bị ức chế bởi bầu không khí tâm lý căng thẳng. Các em thường có
tâm lý sợ hãi, lo lắng, hoài nghi, không tin tưởng vào người lớn.”
1.2. Khái niệm về Bầu không khí tâm lý gia đình
1.2.1. Gia đình
Khái niệm gia đình được định nghĩa theo nhiều cách khác nhau tùy theo góc độ
nhìn nhận:
Theo C. Mác và Ph. Ănghen Gia đình là “mối quan hệ giữa chồng và vợ, giữa
cha mẹ và con cái…” [5, tr.5].
8


Theo định nghĩa của Đào Văn Tập trong Tự điển Việt Nam phổ thông: “Gia đình
chỉ tất cả những người quen thuộc trong một nhà”. Trong từ điển Hán Việt của Đào Duy
Anh từ Gia quyến, đó là người thân thuột trong một nhà [5, tr.5].
Trong Tâm lý học gia đình [5, tr.8], tác giả Ngô Công Hoàn viết rằng: “Gia đình
là một nhóm nhỏ xã hội. Các thành viên trong nhóm có quan hệ gắn bó về hôn nhân
hoặc huyết thống, tâm – sinh lý, cùng có chung giá trị vật chất, tinh thần ổn định trong
các thời điểm lịch sử nhất định.”
Theo Nguyễn Đình Xuân “Gia đình là một đơn vị, một nhóm nhỏ nhất của xã hội
với số lượng thành viên ít nhất hai người: vợ và chồng, sau đó sinh sôi nảy nở thêm con
cái, trong đó mối quan hệ vợ chồng là rường cột” [Nguyễn Đình Xuân, 1996; được trích
từ tài liệu 13, 2009].

Theo giáo sư Trần Trọng Thủy [10, tr.20] viết trong tài liệu Giáo dục đời sống
gia đình: “Gia đình là một nhóm nhỏ liên kết với nhau với những mối quan hệ hôn nhân,
huyết thống hay nhận con nuôi, tạo thành một hệ riêng biệt, tác động qua lại và giao tiếp
lẫn nhau qua vai trò của từng người: là chồng, là vợ, là cha, là mẹ, là con trai, con gái,
anh em, tạo nên một nền văn hóa chung.”
Trong cuốn Tâm lý học gia đình [14, tr.13], tác giả Nguyễn Khắc Viện đã viết:
“Gia đình, đó là sự chung sống của 2 nhóm người, cha mẹ và con cái, có cùng một mối
quan hệ là những người sinh ra và những người nối dõi. Cũng có thể thêm vào nhóm
cha mẹ còn có ông bà cụ kỵ còn sống hay đã chết, có thực hay chỉ là huyền thoại những
người thân thích và cả những người không cùng huyết thống mà là những thực khách
của gia đình và cả những gia nhân trong các chế độ phụ hệ hoặc những bà mẹ chỉ có
trên danh nghĩa trong các chế độ đa thê. Nhóm thứ hai là con cái, những người nối dõi,
có vẻ hạn chế hơn. Tuy nhiên trong một số nền văn minh, có những quan hệ anh em tinh
thần quan trọng trong lĩnh vực mà chúng ta quan tâm còn hơn cả quan hệ huyết thống.”
Để cho khái niệm gia đình bao hàm được một nội dung chuẩn xác chúng ta hãy
xét các đặc trưng cơ bản của gia đình [5, tr.7]:
1- Gia đình là một nhóm xã hội (một thiết chế xã hội), một người không thể là gia đình
được, nhất thiết phải có từ hai người trở lên.

9


2 – Trong gia đình phải có các giới tính (nam, nữ) đây là đặc trưng cơ bản của nhóm xã
hội mà chúng ta gọi là gia đình. Đặc trưng thứ hai là có các giới tính khác nhau qua quan
hệ hôn nhân.
3 – Quan hệ giữa các thành viên trong gia đình phải là quan hệ ruột thịt huyết thống
nghĩa là có quan hệ tái sản xuất con người, không có quan hệ này không thể gọi là gia
đình đúng nghĩa. (Trong thực tế có gia đình không thực hiện chức năng này nhưng sự
tồn tại của nó có thể trong một thời gian nhất định).
4 – Trong gia đình giữa các thành viên có sự gắn bó với nhau về đặc điểm (huyết thống)

tâm sinh lý. Bố mẹ sẽ truyền lại cho con cái các đặc điểm thể chất qua kênh gien di
truyền sinh học. Thông qua nếp sống, sinh hoạt, phong tục tập quán con cái mang những
dấu ấn tâm lý của cha mẹ ông bà… trong đời sống tinh thần của mình.
5 – Quan hệ kinh tế, các thành viên trong gia đình sống và hoạt động với nhau nhờ một
ngân sách chung, do các thành viên lao động trong gia đình đem lại.
6 – Các thành viên trong gia đình sống trong một nhà.
Từ góc độ tâm lý, tác giả đồng ý với quan niệm gia đình của Ngô Công Hoàn:
“Gia đình là một nhóm nhỏ xã hội. Các thành viên trong nhóm có quan hệ gắn bó về
hôn nhân hoặc huyết thống, tâm – sinh lý, cùng có chung giá trị vật chất, tinh thần ổn
định trong các thời điểm lịch sử nhất định.”
1.2.2. Bầu không khí tâm lý
Bầu không khí tâm lý là vấn đề phức tạp trong tâm lý học xã hội, do vậy đến nay
vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này.
E.X.Cudơmin, J.P.Vôncốp quan tâm đến những biểu hiện của bầu không khí tâm
lý nên cho rằng: Bầu không khí tâm lý là trạng thái tâm lý xã hội của tập thể sản xuất cơ
sở, nó phản ánh tính chất, nội dung và khuynh hướng tâm lý thực tế của các thành viên
trong tập thể. Thực trạng tâm lý này của các thành viên trong tập thể, đến lượt nó lại tái
tạo tình trạng kinh tế cụ thể của tập thể sản xuất đó: tái tạo tính chất và mức độ quan hệ
qua lại giữa con người với nhau, điều kiện lao động và tổ chức lao động. Thực trạng tâm
lý của các thành viên được biểu hiện trong tâm trạng của mọi người, trong đó thái độ
thỏa mãn đối với lao động của mình, đối với sự phát triển về sau. [E.X.Cudơmin,
J.P.Vôncôp, 1978; trích từ tài liệu 4, 2010]

10


V.I. Mikheev chú ý tới dư luận tập thể thông qua hệ thống thái độ đối với các đối
tượng giao tiếp và đưa ra khái niệm: Bầu không khí tâm lý là dư luận xã hội ở tập thể xí
nghiệp và cơ quan về các vấn đề thái độ lao động, thái độ đối với xí nghiệp, đối với lãnh
đạo đối với các đồng chí khác. [V.I.Mikheev; trích từ tài liệu 4, 2010]

Ở trong nước, Trần Trọng Thủy chú trọng tới tâm trạng chung của tập thể và mối
quan hệ qua lại giữa các thành viên trong tập thể do vậy đã đưa ra: “Bầu không khí tâm
lý trong tập thể là tính chất các mối quan hệ qua lại giữa các thành viên trong tập thể
và là tâm trạng chung trong tập thể đó.” [Trần Trọng Thủy, 1976; trích tài liệu 4, 2010]
Ngô Công Hoàn cho rằng: “Bầu không khí tâm lý là toàn bộ các trạng thái tâm lý
có ý nghĩa quyết định đến tốc độ, nhịp điệu, cường độ hoạt động chung của các nhóm
xã hội, đó là không gian chứa đựng các trạng thái tâm lý chung của toàn nhóm trong
một thời gian nhất định [6, tr.22].”
Nguyễn Bá Dương quan niệm: Bầu không khí tâm lý tập thể là hiện tượng tâm lý
biểu hiện mức độ hoạt động, hòa hợp về các phẩm chất tâm lý cá nhân của con người
trong tập thể, nó được hình thành từ thái độ của mọi người trong tập thể đối với công
việc, bạn bè, đồng nghiệp và người lãnh đạo trong tập thể. Ở khái niệm này, tác giả nhấn
mạnh đến sự hòa hợp của các phẩm chất tâm lý cá nhân của các thành viên trong tập thể
[Nguyễn Bá Dương, 1999; trích từ tài liệu 4, 2010].
Theo tác giả Bùi Văn Huệ, khái niệm bầu không khí tâm lý tập thể có thể hiểu
theo hai mức độ:
- Hiểu theo nghĩa rộng đó là toàn bộ các trạng thái tâm lý xã hội diễn ra trong tập
thể. Bao gồm trạng thái tâm lý xã hội, tri thức, và ý chí của số đông thành viên trong
nhóm.
- Hiểu theo nghĩa hẹp đó là trạng thái tình cảm tế nhị của tập thể, tình cảm của cá
nhân với nhau. [Bùi Văn Huệ, 1995; trích từ tài liệu 4, 2010]
Bầu không khí tâm lý xã hội cũng có thể hiểu là trạng thái tâm lý xã hội của tập
thể cơ sở. Nó phản ánh tính chất, nội dung và xu hướng tâm lý thực tế của từng thành
viên trong tập thể đó. Trạng thái tâm lý này của các thành viên trong tập thể, đến lượt
mình lại có ảnh hưởng nhất định đến các quan hệ tâm lý trong tập thể, đến năng suất lao
động và hiệu suất công tác của tập thể đó.
Tuy nhiên, một quan điểm chung nhất về khái niệm bầu không khí tâm lý được
sử dụng rộng rãi, đó là: “Bầu không khí tâm lý thường được hiểu là trạng thái tâm lý xã
11



hội của tập thể, quan hệ tình cảm giữa các cá nhân, phản ánh tính chất, nội dung và xu
hướng tâm lý thực tế của từng thành viên tập thể đó.” Cụ thể hơn, “Bầu không khí xã
hội bao gồm trạng thái tâm lý xã hội, ý chí và tri thức của số đông thành viên trong
nhóm”.
Như vậy, khái niệm bầu không khí tâm lý dùng để chỉ tình trạng tinh thần của một
tập thể cơ sở. Đó là không khí thoải mái, thân mật, hứng khởi của tập thể đoàn kết, nhất
trí; không khí căng thẳng, nặng nề, u ám của một tập thể lục đục, mâu thuẫn, mất đoàn
kết. Không khí tâm lý của tập thể phản ánh thực trạng các mối quan hệ liên nhân cách
trong tập thể nảy sinh trong quá trình hoạt động chung. Đó cũng là tâm trạng chung của
tập thể được hình thành thông qua giao tiếp hằng ngày, nhờ các cơ chế tâm lý xã hội lan
truyền tâm trạng từ cá nhân này sang cá nhân khác, nhóm này sang nhóm khác, tập thể
này sang tập thể khác.
1.2.3. Bầu không khí tâm lý gia đình
Trong cuốn Tâm lý học gia đình [5, tr.30], tác giả Ngô Công Hoàn đã viết: “Bầu
không khí tâm lý gia đình là toàn bộ những sắc thái tâm lý hợp thành không khí tâm lý
chung tạo ra nếp sống truyền thống, thói quen, sự hòa hợp hoặc không hòa hợp của các
thành viên trong gia đình, đảm bảo sự tồn tại và phát triển của gia đình”.
1.3. Các vấn đề chung về bầu không khí tâm lý gia đình
1.3.1. Đặc điểm của bầu không khí tâm lý gia đình
Bầu không khí tâm lý gia đình không ổn định, dễ thay đổi cùng với sự thay đổi
các sự kiện lớn, biến cố lớn xảy ra trong gia đình. Chẳng hạn, cả gia đình vui vẻ, hân
hoan vì con đậu vào trường đại học danh tiếng. Hoặc gia đình đang vui vẻ, có chuyện
không hay xảy ra đối với một thành viên nào đó, mọi thành viên trong gia đình trở nên
căng thẳng, lo âu [7, tr.52].
Không khí tâm lý gia đình phụ thuộc vào tất cả các thành viên trong gia đình
nhưng chủ yếu phụ thuộc vào những người có vai trò trụ cột trong gia đình. Đó là những
người lao động chính, là nguồn thu nhập chính, đồng thời có vị thế trong quan hệ gia
đình. Chủ yếu là người cha và người mẹ. Cha mẹ là người lạc quan, vui tính, hài hước
thì không khí gia đình thường vui vẻ, nhiều tiếng cười. Nếu cha mẹ hay người đứng đầu

là người độc đoán, khó tính, quá nghiêm khắc thì không khí gia đình luôn căng thẳng,
ngột ngạt [7, tr. 52].

12


Bầu không khí tâm lý gia đình còn phụ thuộc vào truyền thống, nếp sống của gia
đình. Để cho không khí gia đình êm ấm, yên vui, gia đình nhất thiết phải xây dựng nếp
sống ổn định: ăn ngủ, sinh hoạt theo một định hướng nhất định [5, tr.38]. Ngày nay trong
gia đình, mỗi người có một chế độ công tác khác nhau về thời gian do tính chất công
việc. Tuy nhiên cần có một chế độ sinh hoạt chung ở đó có mặt tất cả các thành viên
trong gia đình, với không khí vui vẻ, ruột thịt, ấm cúng (bữa ăn, trước khi đi ngủ,…)
[13, tr.52].
Bầu không khí tâm lý gia đình phát triển nhờ sự vun vén, bồi đắp, xây dựng của
các thành viên trong gia đình, trước hết là vợ chồng [5, tr.30]. Người cha, người mẹ
chính là người đưa cả gia đình mình vào khuôn khổ, hình thành nên nếp sống, truyền
thống tốt đẹp của gia đình. Trong gia đình mỗi người đều có những công việc riêng với
giờ giấc khác biệt. Tuy nhiên người cha, người mẹ nên thiết lập cho gia đình mình một
giờ giấc sinh hoạt chung cố định trong gia đình: đó có thể là bữa cơm gia đình, mỗi buổi
tối xem TV cùng nhau,…
1.3.2. Các yếu tố cơ bản tạo nên bầu không khí tâm lý trong gia đình
1.3.2.1.Tổ chức đời sống vật chất trong gia đình
“Thỏa mãn nhu cầu vật chất. Việc thỏa mãn nhu cầu vật chất của mỗi gia đình
tùy thuộc vào nghề nghiệp, thu nhập cao hay thấp, môi trường sống chi phối việc tổ chức
bữa ăn. Ăn gì, bằng phương tiện nào, ăn ở đâu, ăn vào lúc nào. Nghề nghiệp, ý thức
trách nhiệm với gia đình còn chi phối bầu không khí tâm lý trong bữa ăn [7, tr 53].
Bên cạnh nhu cầu ăn uống, nhu cầu mặc cũng mang những đặc trưng riêng tạo
nên nếp sống của mỗi gia đình. Điều này không chỉ phụ thuộc vào vấn đề kinh tế mà
còn phụ thuộc vào văn hóa, giáo dục con cái của gia đình. Bằng sự gương mẫu trong y
phục của cha mẹ, anh chị, sẽ tạo thành thói quen nếp sống trong việc lựa chọn màu sắc,

kiểu y phục thanh lịch, giản dị, dễ nhìn của con em trong nhà [7, tr 54].
Sắp xếp đồ đạc, trang trí nội thất trong nhà. Mỗi gia đình có cách sắp xếp đồ đạc,
trang trí khác nhau tùy thuộc vào diện tích nhà, thu nhập, trình độ thẩm mỹ, tính cách
của mỗi người sống trong gia đình, nhất là cha mẹ. Việc sắp xếp đồ đạc gọn gàng, sạch
sẽ, trang trí phù hợp không chỉ tạo nên sự thoải mái, hài lòng cho mọi thành viên trong
gia đình mà còn có tác động giáo dục con cái trong gia đình đặc biệt là giáo dục tính
cách tốt và óc thẩm mỹ cho con.” [7, tr 54]
13


1.3.2.2.Tổ chức đời sống tinh thần trong gia đình
a. Cơ sở tâm lý của quan hệ vợ chồng
Quan hệ dân chủ, bình đẳng của vợ chồng tạo nên bầu không khí hòa thuận, ấm
cúng trong gia đình chi phối các mối quan hệ khác trong gia đình theo hướng tốt đẹp.
Con cái của họ được sống trong môi trường an toàn, được chăm sóc chu đáo, chúng
nhập tâm trực tiếp cách sống của cha mẹ, nhân cách phát triển tốt. Kiểu quan hệ bất bình
đẳng giữa vợ và chồng ảnh hưởng đến các thành viên khác, tạo nên bầu không khí căng
thẳng trong gia đình, quan hệ độc đoán với con cái, cản trở các mối quan hệ khác trong
gia đình. Kiểu quan hệ xung đột giữa vợ và chồng tạo nên không khí căng thẳng, ngột
ngạt. Mọi người trong gia đình chán nản, bực bội, gia đình không còn là tổ ấm. Nếu
không điều chỉnh nhanh dẫn đến tan vỡ gia đình [13, tr. 54 - 55].
Quan hệ của cha mẹ là một trong những yếu tố đóng vai trò rất quan trọng trong
việc chi phối các mối quan hệ khác và đến những khía cạnh khác trong cuộc sống gia
đình. Và điều này cũng rất dễ hiểu khi quan hệ của cha mẹ không tốt, giữa cha mẹ luôn
có sự mâu thuẫn, tranh cãi, ít thông cảm với nhau thì sẽ làm cho bầu không khí tâm lý
trong gia đình không có sự hòa thuận, vui vẻ, nồng ấm, thân thiện mà luôn trong tình
trạng nặng nề, buồn chán [8, tr. 33 - 34].
b. Truyền thống, nếp sống gia đình
Bầu không khí tâm lý gia đình còn được tạo ra bởi các giá trị truyền thống của
gia đình Việt Nam. Gia đình Việt Nam với truyền thống văn hóa lâu đời và chịu ảnh

hưởng của nhiều tôn giáo nên có nhiều lễ hội (lễ tết) truyền thống. Gần đây nhiều lễ hội
mới xuất hiện, nhiều lễ nghi thay đổi. Mỗi gia đình cũng cần xây dựng bầu không khí
tâm lý sao cho thể hiện được tính đặc thù dân tộc, địa phương và mang ý nghĩa giáo dục.
Những ngày lễ tết, con cái đi xa thường tập trung về đón tết. Không khí trước, trong và
sau tết chung nhất ở mỗi gia đình là không khí đoàn tụ, vui vẻ, ấm cúng sau một năm
làm việc căng thẳng, vất vả. Để tạo một bầu không khí ấm cúng, một truyền thống tự
hào với dòng họ, gia tộc, nhiều gia đình, gia tộc nhân dịp này kể lại cho con cháu nghe
những đóng góp của gia đình, dòng họ đối với xã hội, với cộng đồng làng xã. Có người
lấy ngày 30 Tết xem xét những công việc trong năm cái gì đã làm được, cái gì chưa làm
được…gây một không khí mới cho những ngày năm mới [13, tr53].

14


c. Tín ngưỡng trong gia đình
Tín ngưỡng của gia đình Việt Nam đa dạng phong phú, tùy thuộc vào mỗi gia
đình. Trong đó phần lớn gia đình Vệt Nam theo đạo Phật. Dù theo đạo nào, hầu hết gia
đình Việt Nam có ý thức tôn kính, thờ cúng tổ tiên, ông bà. Gia đình nào cũng có bàn
thờ tổ tiên được trang trí rất long trọng với lễ nghi thờ cúng trang nghiêm. Tín ngưỡng
góp phần hình thành những phẩm chất nhân cách tốt, ngăn cản những hành vi vi phạm
chuẩn mực đạo đức, pháp luật. Gia đình cần phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt của tiêu
cực các loại hình tín ngưỡng [7, tr.55].
d. Biến cố trong gia đình
Bầu không khí tâm lý gia đình còn bị ảnh hưởng bởi những biến cố trong gia
đình. Những nghi lễ như lễ tang, lễ cưới, đứa trẻ ra đời, ở mỗi địa phương và gia đình
có cách tổ chức khác nhau. Để có ý nghĩa giáo dục cũng cần quán triệt những quan điểm
nhất định. Không khí tang gia buồn thảm, u sầu trước một tổn thất của gia đình khi mất
mát một người thân. Cần thiết phải thể hiện một cách chân thành đối với người đã mất.
Ý nghĩa giáo dục của nó rất lớn, những hành vi, hành động biểu hiện phải đúng với
những chuẩn mực, dư luận xã hội. Không khí lễ cưới, cho con cái ra ở riêng, trong niềm

vui lớn gia đình mở rộng, con cái đã thành người lớn đích thực, chuẩn bị làm cha, làm
mẹ, tách khỏi sự bảo trợ của gia đình, một gia đình mới xuất hiện. Mọi nghi lễ đều thể
hiện một hướng đi của gia đình, không nên để sự bất hòa về quan điểm, thái độ, hành vi
trong ngày cưới. Nên tạo không khí vui vẻ, hòa thuận cho con cái ra riêng [5, tr.43 - 44].
e. Thỏa mãn nhu cầu cho các thành viên trong gia đình
“Thỏa mãn nhu cầu tinh thần cho các thành viên trong gia đình: Quan tâm đến
các vấn đề học tập, xem truyền hình, sách báo, giao tiếp quan hệ với mọi người. Gia
đình chú ý đến các nhu cầu tình thần và sự cân bằng trong đời sống tinh thần, sẽ tạo nên
những cho con người phong thái ung dung, thư thái thận trọng, tự tin. Sự thiếu hụt một
mặt nào đó sẽ gây ra những bức xúc, cáu gắt, bất hòa trong gia đình [7, tr.53 - 54]. Việc
học của con cái nhất định phải được cả hai vợ chồng chăm sóc, nhất là ngày khai trường,
mua sắm cho con những dụng cụ, sách vở học tập cần thiết. Nếu không đáp ứng được
nhu cầu học tập của con cái thì lựa lời giải thích để các cháu không xuất hiện mặc cảm
thua kém bạn bè. Các cháu thường rất dễ đồng cảm với cha mẹ vì nguồn thu nhập của
gia đình thiếu thốn [5, tr. 40]. Việc thỏa mãn loại nhu cầu tinh thần của mỗi gia đình
cũng phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó quan trọng nhất là tình thương và trách nhiệm
15


của mỗi thành viên với người thân của mình. Để thỏa mãn nhu cầu tinh thần, trước tiên
mỗi gia đình cần chú ý tạo dựng được mối quan hệ tốt đẹp giữa các thành viên, thể hiện
ở hành vi ứng xử thân thiện, quan tâm, chia sẻ hy sinh cho nhau.” [7, tr.54]
1.3.3. Các biểu hiện tâm lý của bầu không khí tâm lý gia đình
1.3.3.1. Hành vi giao tiếp
Giao tiếp có vai trò đặc biệt trong mỗi gia đình. Hành vi giao tiếp giữa các thành
viên trong gia đình thường xuyên hay không, cách thức giao tiếp ứng xử với nhau ra sao
cũng phản ánh được bầu không khí tâm lý của ra đình đó ra sao. Trong Tâm lý học gia
đình [9, tr.134], tác giả Nguyễn Khắc Viện cũng đề cập rằng “Mỗi sự vướng mắc trong
giao tiếp kéo dài có thể gây rối nhiễu tâm lý. Như bảo “tôi không muốn nghe” làm cho
hai bên trao đổi trong một không khí căng thẳng, hoặc một bên bị bắt buộc rồi nghe

người kia; hoặc giả vờ lắng nghe nhưng thực tế không để ý, sự giao tiếp diễn ra một
cách mơ hồ; hoặc cắt đứt giao tiếp bằng cách thoái thác, bảo là đau đầu hay quá buồn
ngủ. Trong một gia đình mà thường xuyên diễn ra kiểu giao tiếp này, dễ dẫn đến rối
nhiễu.”
Trong giao tiếp mọi thành viên cần được tự do, thoải mái nói ra quan điểm của
mình cũng như được quyền đóng góp ý kiến, bàn bạc, thảo luận về bất kì vấn đề nào
liên quan đến gia đình. Theo tác giả Ngô Công Hoàn [5, tr.38] viết trong cuốn Tâm lý
học gia đình: “Rất tiếc những người vợ, người chồng trẻ do kiếm được tiền đột ngột
mang về nhà Video Cattsét, điều khiển từ xa, tủ lạnh đắt tiền mà không bàn bạc trước
với vợ hoặc chồng chỉ vì cách nghĩ đơn giản là đưa niềm vui bất ngờ về cho gia đình.
Nhưng chính những mốc ngày tháng đồ dùng gia đình xuất hiện lại là những rạn nứt đầu
tiên trong cuộc sống êm ấm của gia đình. Sự bàn bạc trong gia đình không chỉ đơn thuần
là dân chủ trong quan hệ mà cách quan trọng là sự tôn trọng lẫn nhau trong quan hệ gia
đình. Ngay khi bàn bạc đã tạo ra không khí ấm cúng, sôi nổi trong gia đình thông qua
việc đóng góp ý kiến của các thành viên”.
Hành vi giao tiếp còn là cách thể hiện ra bên ngoài những tâm tư, tình cảm,
nguyện vọng, nhu cầu, mong muốn, quan điểm cá nhân,… của mỗi thành viên trong gia
đình. Sự hài lòng hay không hài lòng, đồng tình hay phản đối, hòa hợp hay xung khắc,…
giữa các thành viên trong gia đình đều được biểu hiện thông qua hành vi giao tiếp (ngôn
ngữ và phi ngôn ngữ). “Chẳng hạn chồng muốn có quan hệ bạn bè rộng rãi, thích nhậu
16


nhẹt. Trong khi đó vợ sống khép mình, chi tiêu rất dè xẻn. Hoặc ông bà thích những bài
hát dân ca truyền thống, cháu cho đó là lạc hậu và thích nghe nhạc hiphop… Trước
những bất đồng về quan điểm, cách sống này thường xuất hiện sự tranh cãi và ở mỗi
người đã xuất hiện những xúc cảm khó chịu về nhau [13, tr. 75]. Khi tức giận hay ức
chế về một việc gì đó “mỗi người thể hiện sự cau mày, nhún vai, bĩu môi, trợn mắt cùng
với những lời nói gay gắt, từ ngữ tục tằn, thô lỗ.” [13, tr.75] Hoặc thậm chí “có thể là
đập phá đồ đạc, đánh đập người khác, xỉa xói, chửi rủa (bạo lực trong gia đình). Người

tức giận có bộ mặt dữ tợn, gân guốc, vung tay, đấm đá,…” [13, tr.75].
1.3.3.2. Mối quan hệ gia đình
Có thể nói mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình chính là một trong
những yếu tố cốt lõi nhất để hình thành một bầu không khí tâm lý lành mạnh, hòa hợp
và bền chặt.
Tác giả Nguyễn Thị Anh Thư trong Mối quan hệ ứng xử trong gia đình và kết
quả học tập của học sinh trung học cơ sở [11, tr.68 - 69] cho rằng: “Giáo dục gia đình
nói chung và quan hệ ứng xử trong gia đình nói riêng đóng vai trò quan trọng trong việc
hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Một môi trường giáo dục trong gia đình tốt
sẽ là nền tảng tạo nên sự tự tin, tính sáng tạo ở trẻ. Ngược lại, nếu gia đình không hòa
thuận, cha mẹ không là tấm gương mẫu mực thì sẽ có ảnh hưởng tiêu cực đến tâm lý
của trẻ cũng như kết quả học tập của chúng.”
Nhìn dưới góc độ tâm lý học, nhiều tác giả coi mối quan hệ gia đình, xung đột
gia đình là một biến độc lập ảnh hưởng đến một biến phụ thuộc khác như sự phát triển
tâm lí trẻ em, bầu không khí tâm lý gia đình… Các nghiên cứu ở nước ngoài đã khẳng
định tầm quan trọng của các mối quan hệ gia đình, đặc biệt là quan hệ cha mẹ - con cái,
trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách của trẻ em. Theo nghiên cứu của
nhiều tác giả Pháp, sự thiếu hụt tình cảm do cha mẹ vắng mặt hay thờ ơ đã gây ra những
rối nhiễu tâm lý; sự thiếu hụt quyền uy ở người cha, quan hệ bất hòa giữa cha và mẹ
cũng để lại những hậu quả kém thích ứng xã hội, làm nảy sinh những hành vi vi phạm
pháp luật. Tương tự, theo John, Strantrock, nếu cha mẹ không giám sát con cái đúng
đắn, trẻ có thể rơi vào tình trạng phạm pháp (John, 2004). Các nhà TLH Việt Nam đặc
biệt quan tâm đến mối quan hệ cha mẹ - con cái ở tuổi vị thành niên. Kết quả nghiên
cứu của các tác giả Nguyễn Hồi Loan (2000), Nguyễn Thị Hoa (2002), Văn Thị Kim
17


Cúc (2003)…cũng đi đến kết luận: sự bất hoà, sự xung đột trong quan hệ gia đình thường
có ảnh hưởng tiêu cực tới sự phát triển nhân cách của trẻ em: chúng có thể trở nên kém
tự tin, khó khăn trong việc thích nghi với xã hội, hay dễ rơi vào con đường phạm pháp

[7, tr. 38].
Trong cuốn Tâm lý học gia đình [14, tr.13], tác giả Nguyễn Khắc Viện đã viết:
"Đứa trẻ được hình thành không phải dựa trên sự dỗ dành bằng lời ít nhiều có hệ thống,
mà chủ yếu trong không khí của tổ ấm, sự có mặt và cách xử sự của cha mẹ, anh chị em,
xóm giềng, trong cuộc sống hàng ngày với tất cả những gì trẻ nhận thấy, nghe thấy và
cảm nhận được. Dù nhỏ và bề ngoài không nổi bật, từng yếu tố nói trên để lại dấu vết
trong đứa trẻ và dần dần xác định những thái độ cơ bản của đứa trẻ đối với cuộc sống:
tin cậy ở những người xung quanh, thẳng thắn, dễ bảo, có sáng kiến và kỷ luật, tôn trọng
uy quyền hay ngược lại, cá nhân ích kỷ không chịu phục tùng, nổi loạn. Tác dụng nhẹ
nhàng mà ổn định của một gia đình lành mạnh, hòa hợp, xây dựng bền chắc, có khả năng
điều chỉnh những bản năng tự nhiên của đứa trẻ, hướng chúng vào mục tiêu rõ ràng,
phối hợp với nhau và hình thành những tính cách hài hòa, phát triển toàn diện về mặt cá
nhân cũng như về mặt xã hội”. Cũng theo tác giả [14, tr.15] “Việc chung sống dưới một
mái nhà và có một huyết thống như đã định nghĩa GIA ĐÌNH, chưa đủ để gắn bó các
thành viên của nó. Chất kết dính thực thụ của mọi tế bào gia đình là tình yêu lẫn nhau
giữa những người được chung sống với nhau. Có những đứa trẻ và ngay cả người lớn
không có quan hệ họ hàng đôi khi lại được cả gia đình nhận nuôi coi như đạt mức là
những thành viên thực thụ. Ngược lại có một số thành viên gia đình hầu như không bao
giờ có thể hòa hợp với nhau một cách đáng kể trong lòng cái xã hội nhỏ đó.”
Trong mối quan hệ gia đình, để tạo nên một bầu không khí tâm lý hòa hợp, lành
mạnh và bền chặt đòi hỏi mỗi thành viên cần phải biết thể hiện sự quan tâm – yêu thương,
sự giúp đỡ - tương trợ cũng như sự tin tưởng, chia sẻ dành cho những người thân yêu
của mình. “Gia đình nào cũng có người phải đi làm, sản xuất, lao động,… Có thể theo
giờ giấc nhất định, có thể làm nặng nhọc ở ngoài đồng…Hãy chăm sóc nhau từ chiếc
xe, chiếc áo đi mưa, cái nón, cái mũ… trước hết ở vợ, ở chồng gương mẫu cho con cái
noi theo. Sự quan tâm này tạo không khí tình cảm chăm sóc nhau. Nó giản dị nhưng có
ý nghĩa đính kết các thành viên trong gia đình, tạo thành tổ ấm. Mỗi niềm vui ở cơ quan,
trường học, nơi làm việc, đem về chia vui hợp lý để cả nhà cùng vui chung, nhất là
những phần thưởng vật chất, tinh thần: giấy khen, được đề bạt, tăng lương… cần chia
18



vui với các thành viên trong gia đình. Mỗi lúc ốm đau, có nỗi buồn riêng nào đó cũng
cần cho các thành viên biết ở mức độ cần thiết, nhất là giữa con cái với cha mẹ, vợ chồng, anh – em để mọi người chia sẻ, chăm sóc. Lúc ốm đau, buồn chán con người rất
cần thiết sự an ủi, động viên của người thân để cùng chia sẻ, làm vơi đi nỗi buồn hoặc
sợ hãi về bệnh tật. Nhiều gia đình có thói quen, nếp sống chăm sóc người ốm đau bệnh
tật, hoặc hụt hẫng niềm tin. Cách chia sẻ làm vơi đi nỗi đau của mỗi thành viên trong
gia đình, tạo không khí gắn bó ruột thịt, cho dù có khi là đơn giản, vụng về, nhưng chân
thực.” [5, tr.40]
1.3.3.3. Tổ chức thực hiện những công việc chung trong gia đình
Ngày nay với cuộc sống ngày càng hiện đại, mối quan hệ giữa vợ chồng ngày
càng trở nên bình đẳng hơn, nên việc thực hiện những công việc chung trong trong gia
đình đều được cả hai cùng quyết định và thực hiện cùng với sự giúp đỡ của con cái.
Công việc nội trợ bộn bề từ dọn dẹp nhà cửa, giặt giũ quần áo, đi chợ, nấu ăn, rửa chén
bát, chăm sóc con cái,… không thể nào đặt hết gánh nặng lên người mẹ, người vợ để họ
phải chịu trách nhiệm hết được. Thay vào đó người chồng và những người con cũng cần
phải biết hợp tác trong việc cùng thực hiện những công việc trong gia đình. Đây cũng là
cách để thể hiện sự đoàn kết, tinh thần tập thể giữa các thành viên trong gia đình với
nhau.
Khi gia đình chuẩn bị có một sự kiện gì đó như giỗ chạp, lễ Tết, cưới hỏi,… thì
những công việc trong gia đình trở nên nhiều hơn thường ngày. Việc tất cả các thành
viên trong gia đình đều tham gia thực hiện công việc chung bằng một thái độ chủ động,
vui vẻ khiến cho bầu không khí tâm lý gia đình trở nên tươi vui, gắn bó, thân thiết với
nhau. Ngược lại nếu công việc của gia đình bị dồn hết cho một hoặc hai thành viên nào
đó dễ khiến họ dễ cảm thấy bực bội, khó chịu vì phải hoàn thành lượng công việc vượt
quá sức của mình, trong khi các thành viên khác lại thiếu ý thức tham gia. Việc phân
chia công việc trong gia đình nếu không hợp lý sẽ dễ dẫn đến mâu thuẫn, cãi vả. Vợ
chồng đôi khi ỷ lại vào người kia, con cái ỷ lại vào cha mẹ, anh chị em tỵ nạnh nhau.
Chính điều này dễ dẫn đến tâm trạng tiêu cực ở một hoặc vài cá nhân nào đó trong gia
đình. Trong khi đó, cảm xúc có sự lây lan tâm lý cũng như cách một thành viên nào đó

ứng xử ra sao cũng sẽ được phản ánh lại từ những thành viên khác. Chẳng hạn khi người
vợ bận rộn đầu tắt mặt tối với đủ thứ việc trong nhà, trong khi đó người chồng lại nhàn
19


nhã ngồi xem bóng đá sẽ dễ khiến người vợ nổi cáu. Và thường thì khi người vợ phản
ứng như vậy người chồng cũng sẽ phản ứng lại một cách tiêu cực. Con cái khi thấy cha
mẹ cãi vả thì tâm trạng cũng sẽ buồn bã, chán nản. Chính vì vậy, có thể nói việc tổ chức
thực hiện công việc chung trong gia đình là một yếu tố quan trọng trong việc tạo ra bầu
không khí tâm lý gia đình tích cực hay tiêu cực.
1.3.3.4. Ý thức xây dựng cuộc sống gia đình
Bầu không khí tâm lý gia đình phụ thuộc rất nhiều vào sự vun vén, bồi đắp của
các thành viên trong gia đình đặc biệt là người cha, người mẹ. Người cha, người mẹ
chính là người đưa cả gia đình mình vào khuôn khổ, hình thành nên nếp sống, truyền
thống tốt đẹp của gia đình. Trong gia đình mỗi người đều có những công việc riêng với
giờ giấc khác biệt. Tuy nhiên người cha, người mẹ nên thiết lập cho gia đình mình một
giờ giấc sinh hoạt chung cố định trong gia đình: đó có thể là bữa cơm gia đình, mỗi buổi
tối xem TV cùng nhau,… giống như tác giả Ngô Công Hoàn đã viết trong cuốn Tâm lý
học gia đình “Để cho không khí gia đình yên vui, êm ấm “Trong ấm, ngoài êm”, gia
đình nhất thiết phải xây dựng một nếp sống ổn định: ăn, ngủ, sinh hoạt (may mặc, giải
trí,…) theo một hướng nhất định.” [5, tr.38]
Gia đình cũng cần tổ chức không gian sống sạch sẽ, gọn gàng, ngăn nắp, thoáng
đãng, ấm cúng,… để mọi thành viên đều cảm thấy thoải mái nhất khi trở về nhà, khi
được ngồi trên chiếc ghế sô-pha đó, hay khi được ngửi những bộ quần áo thơm tho và
được ủi phẳng phiu. Người vợ, người mẹ có ý thức trong việc tìm tòi những món ăn
ngon, học cách trang trí nhà cửa sạch đẹp,... Người chồng, người cha có ý thức trong
việc gánh vác những công việc nặng nhọc trong gia đình hay học hỏi để biết cách sửa
chữa những đồ dùng, vật dụng trong gia đình (điện, TV, tủ lạnh, xe máy,…) khi cần đến.
Người con có ý thức trong việc học tập, vâng lời cha mẹ, nhường nhịn anh chị em để ba
mẹ vui lòng. Chính những việc nhỏ nhặt ấy cũng đủ khiến tâm trạng của mỗi người trở

nên vui vẻ, thoải mái và hài lòng về nhau. Ngoài ra, gia đình cũng cần đặt ra những quy
tắc riêng đòi hỏi các thành viên phải thực hiện theo, chẳng hạn như ai đi đâu, làm gì
cũng cần thông báo với gia đình một tiếng; bữa cơm gia đình phải ăn cùng nhau; trong
bữa cơm gia đình không được nhắc tới những chuyện không vui vẻ khiến người khác
bực bội, khó chịu hay khi thành viên nào đó nói chuyện với mình không được cứ cắm
cúi vào điện thoại lơ đễnh, thiếu tôn trọng người nói. Đó không phải là sự hà khắc hay
ép buộc mà đó chính là những sợi dây để kết nối, gắn bó mọi người lại với nhau, không
20