BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HỒ CHÍ MINH

HỒ TUẤN VŨ

CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HỮU HIỆU CỦA HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI
BỘ TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Chuyên ngành: KẾ TOÁN Mã
ngành: 62.34.30.01

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. VÕ VĂN NHỊ

TP Hồ Chí Minh – Năm 2016


i
LỜI CAM ĐOAN

Bằng danh dự khoa học, tôi xin cam đoan luận án này do tôi thực hiện với sự
hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Võ Văn Nhị.
Trừ một số kết quả được công bố trong các bài báo và công trình do tôi thực
hiện thì tất cả số liệu và kết quả ở luận án này là trung thực, rõ ràng và chưa được ai
công bố trong các công trình khoa học.
Những nội dung từ các nguồn tài liệu khác được tôi kế thừa, tham khảo ở trong
luận án này đều được trích dẫn đầy đủ trong danh mục tài liệu tham khảo.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN HỒ
TUẤN VŨ

ii
LỜI CẢM ƠN

Đầu tiên, tôi muốn gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, lãnh đạo Viện đào tạo sau
đại học, Ban chủ nhiệm khoa và quý giảng viên Khoa Kế toán, trường đại học kinh tế TP
Hồ Chí Minh đã tạo mọi điều kiện tốt nhất trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu
và thực hiện và bảo vệ luận án các cấp.
Gửi lời cảm ơn sâu sắc đến nhà giáo ưu tú: PGS.TS. Võ Văn Nhị, người hướng
dẫn khoa học đã tận tình giúp đở, hướng dẫn tôi từ trong suốt quá trình học tập và làm
luận án.
Gửi lời cảm ơn tới sự hỗ trợ, đánh giá các ý kiến trong suốt quá trình khảo sát
và thu thập dữ liệu của các đơn vị: Lãnh đạo vụ chế độ kế toán và kiểm toán (Bộ tài
chính); Ngân hàng nhà nước; Hiệp hội ngân hàng; Hiệp hội kế toán và kiểm toán Việt
Nam; Hiệp hội kế toán viên công chứng Anh tại Việt Nam; Hiệp hội kế toán viên công
chứng Australia tại Việt Nam; Học viện ngân hàng, Trường đại học ngân hàng Tp Hồ Chí
Minh, Học viện tài chính, Đại học kinh tế Đà Nẵng, Đại học Duy Tân, Đại học Đông Á;
Tạp chí kế toán và kiểm toán; Tạp chí khoa học và đào tạo ngân hàng (Học viện ngân
hàng); Tạp chí ngân hàng (Ngân hàng nhà nước); Ban lãnh đạo và nhân viên các ngân
hàng thương mại Việt Nam
Gửi lời cảm ơn các Thầy, Cô trong hội đồng đánh giá luận án các cấp, đã đóng
góp nhiều ý kiến quý báu để luận án được hoàn chỉnh.
Cuối cùng, gửi lời cảm ơn đến tất cả các anh, chị em bạn bè, đồng nghiệp và gia
đình đã động viên, giúp đở để tôi hoàn thành được luận án.
TÁC GIẢ LUẬN ÁN HỒ
TUẤN VŨ


iii

MỤC LỤC
Lời cam đoan .................................................................................................................i Lời cảm
ơn ....................................................................................................................ii Mục lục
..........................................................................................................................iii Danh mục
bảng..............................................................................................................viii Danh mục hình
vẽ .........................................................................................................ix Danh mục các chữ viết
tắt .............................................................................................xi PHẦN MỞ ĐẦU
..........................................................................................................1
1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................1
2. Mục tiêu nghiên cứu..................................................................................................2
3. Câu hỏi nghiên cứu ...................................................................................................3
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................3
5. Phương pháp nghiên cứu...........................................................................................4
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ...............................................................4
7. Kết cấu của luận án ...................................................................................................5
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN .............................7
1.1. Các nghiên cứu công bố ở nước ngoài ..........................................................7
1.1.1. Các nghiên cứu về hệ thống kiểm soát nội bộ ...........................................7
1.1.2. Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của
HTKSNB .....................................................................................................12
1.2. Các nghiên cứu công bố trong nước...............................................................23
1.2.1. Các nghiên cứu liên quan đến lý luận về kiểm soát nội bộ ........................23
1.2.2. Các nghiên cứu về KSNB tại các đơn vị cụ thể .........................................25
1.2.3. Nghiên cứu hệ thống KSNB trong các ngân hàng thương mại ..................28
1.3. Một số nhận xét về các công trình nghiên cứu ..............................................31
1.3.1. Đối với các công trình nghiên cứu nước ngoài ..........................................31
1.3.2. Đối với các công trình nghiên cứu trong nước...........................................32
1.4. Khe hổng nghiên cứu và định hướng nghiên cứu của tác giả ......................32



iv
1.4.1. Xác định khe hổng nghiên cứu ...................................................................32
1.4.2. Định hướng nghiên cứu của tác giả ............................................................33
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................34
CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU.....................35
2.1. Một số vấn đề chung về hệ thống kiểm soát nội bộ và sự hữu hiệu của
hệ thống kiểm soát nội bộ .............................................................................35
2.1.1. Hệ thống kiểm soát nội bộ ..........................................................................35
2.1.2. Sự hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ................................................40
2.1.3. Báo cáo của BASEL về hệ thống KSNB ...................................................42
2.2. Các lý thuyết nền có liên quan ........................................................................46
2.2.1. Lý thuyết lập quy (regulatory theory) .........................................................46
2.2.2. Lý thuyết ủy nhiệm (Agency theory) .........................................................47
2.2.3. Lý thuyết thể chế (institutional theory).......................................................48
2.2.4. Lý thuyết bất định của các tổ chức (Contingency theory of
Organizations) ............................................................................................49
2.2.5. Lý thuyết về tâm lý học xã hội của tổ chức (Social psychology of organization
theory)....................................................................................50
2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của hệ thống KSNB ....................51
2.3.1. Môi trường kiểm soát .................................................................................51
2.3.2. Đánh giá rủi ro ...........................................................................................53
2.3.3. Hoạt động kiểm soát ...................................................................................55
2.3.4. Thông tin và truyền thông ..........................................................................57
2.3.5. Giám sát ......................................................................................................58
2.3.6. Thể chế chính trị .........................................................................................62
2.3.7. Lợi ích nhóm ..............................................................................................64
2.4. Mô hình nghiên cứu đề xuất và giả thuyết nghiên cứu ................................66
2.4.1. Mô hình nghiên cứu....................................................................................66
2.4.2. Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................68
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................................69



v
CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .....................................................70
3.1. Phương pháp nghiên cứu và quy trình nghiên cứu ......................................70
3.1.1. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................70
3.1.2. Quy trình nghiên cứu và ............................................................................70
3.2. Nguồn dữ liệu, phương pháp thu thập và phân tch dữ liệu
trong nghiên cứu định tính .........................................................................73
3.2.1. Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu .......................................73
3.2.2. Đối tượng khảo sát trong nghiên cứu định tính .........................................75
3.2.3. Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định tính ..............................76
3.2.3.1. Quy trình thực hiện .............................................................................76
3.2.3.2. Phương pháp phân tích dữ liệu định tính ............................................77
3.3. Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu trong
nghiên cứu định lượng........................................................................... . 77
3.3.1. Nguồn dữ liệu của nghiên cứu định lượng............................................... 77
3.3.2. Đối tượng khảo sát và mẫu khảo sát trong nghiên cứu định lượng........... 77
3.3.2.1. Đối tượng khảo sát ..............................................................................77
3.3.2.2. Quy mô mẫu khảo sát..........................................................................78
3.3.3. Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng .......................... 79
3.4. Phương trình hồi quy tổng quát ..................................................................83
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................................85
CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN .....................................86
4.1. Kết quả nghiên cứu về thực trạng và đánh giá về sự hữu hiệu của hệ
thống KSNB của các NHTM Việt Nam ................................................................86
4.1.1. Thực trạng về hoạt động các NHTM Việt Nam .......................................86
4.1.2. Thực trạng về hệ thống KSNB của các NHTM Việt Nam .......................92
4.2. Kết quả nghiên cứu định tính khám phá các nhân tố ảnh hưởng đến
sự hữu hiệu của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ............................94

4.2.1. Phương pháp và quy trình thực hiện ........................................................94
4.2.1.1. Phương pháp thực hiện ......................................................................94


vi
4.2.1.2. Quy trình thực hiện ............................................................................95
4.2.2. Kết quả nghiên cứu định tính ....................................................................97
4.2.3. Đánh giá sự phù hợp kết quả nghiên cứu định tính về các nhân tố ảnh hưởng
đến sự hữu hiệu của hệ thống các NHTM Việt Nam .....................99
4.3. Kết quả nghiên cứu định lượng và bàn luận .................................................101
4.3.1. Mẫu nghiên cứu ..........................................................................................102
4.3.2. Kết quả đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của hệ
thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ..................................................102
4.3.2.1. Tổng hợp kết quả kiểm định chất lượng thang đo .........................103
4.3.2.2. Kết quả phân tích các nhân tố khám phám (EFA) .........................110
4.3.2.3. Phân tích khám phá hồi quy đa biết (MRA) ..................................114
4.3.2.4. Kết quả kiểm định giả thuyết các nhân tố ảnh hưởng đến sự
hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ......................................119
4.3.2.5. Bàn luận từ kết quả nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến sự
hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ........................................120
KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ............................................................................................125
CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ..........................................126
5.1. Kết luận ............................................................................................................126
5.1.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB trong các
NHTM Việt Nam...................................................................................126
5.1.2. Mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến sự hữu hiệu của hệ thống
KSNB trong các NHTM Việt Nam ........................................................127
5.2. Quan điểm và định hướng tăng cường sự hữu hiệu của hệ thống
KSNB trong điều kiện hội nhập.....................................................................128
5.2.1. Quan điểm về xây dựng giải pháp nhằm tăng cường sự hữu hiệu của

hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ..........................................128
5.2.2. Định hướng tăng cường sự hữu hiệu của hệ thống KSNB trong các
NHTM Việt Nam.....................................................................................129


vii
5.3. Giải pháp tăng cường sự hữu hiệu của hệ thống KSNB trong NHTM
Việt Nam .........................................................................................................131
5.3.1. Giải pháp tăng cường sự hữu hiệu của hệ thống KSNB trong NHTM
Việt Nam .................................................................................................131
5.3.2. Điều kiện để thực hiện các giải pháp..........................................................135
5.4. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo .............................137
KẾT LUẬN CHUNG ..................................................................................................139
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ...............................xii TÀI LIỆU THAM
KHẢO ..........................................................................................xiv PHỤ LỤC
.....................................................................................................................xxviii


viii
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Tổng hợp kết quả của các nghiên cứu trước về SHH của HTKSNB .......... 15
Bảng 1.2. Định nghĩa và đo lường các biến của các nghiên cứu trước........................ 17
Bảng 3.1. Số lượng mẫu và cơ cấu đối tượng khảo sát ................................................ 79
Bảng 4.1. Số lượng các loại hình ngân hàng................................................................ 87
Bảng 4.2. Kết quả nghiên cứu định tính các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu
hiệu của HTKSNB ...................................................................................... 98
Bảng 4.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu HTKSNB trong các NHTM
Việt Nam ..................................................................................................... 99
Bảng 4.4. Kết quả thống kê ý kiến đánh giá của chuyên gia về các nhân tố ảnh
hưởng đến sự hữu hiệu của hệ thống KSNB ................................................ 100

Bảng 4.5. Kết quả thống kê ý kiến các chuyên gia về tiêu chí đo lường sự hữu
hiệu của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ............................... 100
Bảng 4.6. Thống kê mẫu khảo sát định lượng ............................................................. 102
Bảng 4.7. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo môi trường kiểm soát....................... 104
Bảng 4.8. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo Đánh giá rủi ro ................................. 104
Bảng 4.9. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo Hoạt động kiểm soát ........................ 105
Bảng 4.10. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo Thông tin truyền thông .................. 106
Bảng 4.11. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo Giám sát ......................................... 106
Bảng 4.12. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo thể chế chính trị ............................. 107
Bảng 4.13. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo Lợi ích nhóm ................................. 107
Bảng 4.14. Kiểm định Cronbach Alpha thang đo Sự hữu hiệu của hệ thống KSNB .. 108
Bảng 4.15. Bảng tổng hợp kết quả kiểm định chất lượng thang đo các nhân tố ảnh
hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB ....................................................... 109
Bảng 4.16. Kết quả kiểm định các giả thuyết về nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu
hiệu của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ............................. 119
Bảng 4.17. Tầm quan trọng của các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của hệ
thống KSNB trong các NHTM Việt Nam................................................. 123
Bảng 5.1. Trật tự các nhân tố tác động đến sự hữu hiệu của hệ thống ....................... 127


ix
DANH MỤC HÌNH VẼ
Hình 1.1. Mô hình mối liên hệ giữa KSNB với hoạt động tài chính ............................ 8
Hình 1.2. Mô hình mối liên hệ giữa KSNB với việc đạt được mục tiêu....................... 8
Hình 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chiến lược KSNB ............................................ 9
Hình 1.4. Mối quan hệ giữa KSNB với hiệu quả KTNB .............................................. 10
Hình 1.5. Các nhân tố tác động đến sự hữu hiệu của HTKSNB .................................. 13
Hình 1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB .............................. 14
Hình 1.7. Tổng hợp các nghiên cứu có liên quan đến HTKSNB.................................. 22
Hình 1.8. Mô hình tác động của các nhân tố của KSNB tới chất lượng KS rủi ro ....... 27

Hình 1.9. Mô hình các yếu tố tác động đến hiệu quả của HTKSNB ............................ 29
Hình 1.10. Mô hình tác động của KSNB đến hiệu quả hoạt động và rủi ro của các
NHTM Việt Nam ........................................................................................ 29
Hình 1.11. Mô hình tác động của KSNB đến hiệu quả tài chính NHTM Việt Nam .... 30
Hình 1.12. Mô hình tác động của KSNB đến rủi ro phá sản NHTM Việt Nam ........... 30
Hình 2.1. Các mục tiêu của hệ thống kiểm soát nội bộ................................................. 39
Hình 2.2. Các mục tiêu của hệ thống kiểm soát nội bộ................................................. 39
Hình 2.3: Khái quát quy trình đánh giá rủi ro .................................................................53
Hình 2.4. Cơ cấu kiểm soát nội bộ ................................................................................ 59
Hình 2.5: Mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của
HTKSNB trong các NHTM Việt Nam ......................................................... 67
Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu hỗn hợp ...................................................................... 71
Hình 3.2. Quy trình nghiên cứu chi tiết ........................................................................ 72
Hình 3.3. Các bước thực hiện nghiên cứu..................................................................... 73
Hình 3.4: Quy trình phân tích dữ liệu định tính ............................................................ 76
Hình 3.5: Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng .............................. 83
Hình 4.1. Vốn điều lệ của một số ngân hàng sau sáp nhập........................................... 88
Hình 4.2. Tỷ lệ an toàn vốn của hệ thống ngân hàng.................................................... 88
Hình 4.3. Tăng trưởng tín dụng và tăng trưởng GDP ................................................... 89
Hình 4.4. ROA của hệ thống ngân hàng Việt Nam....................................................... 91


x
Hình 4.5. ROE của hệ thống ngân hàng Việt Nam ....................................................... 91
Hình 4.6. Tiến trình khám phá nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB
qua nghiên cứu định tính ............................................................................... 97
Hình 4.7. Kiểm định về tính thích hợp của phương pháp và dữ liệu thu thập
(KMO and Bartlett’s Test) ............................................................................ 111
Hình 4.8. Kiểm định mức độ giải thích của các biến quan sát đối với nhân tố ảnh
hưởng đến sự hữu hiệu của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ... 112

Hình 4.9. Ma trận nhân tố xoay (Rotated Component Matrix*) ................................... 113
Hình 4.10. Kiểm định tương quan từng phần của các hệ số hồi quy (Coeficients*) .... 115
Hình 4.11. Kiểm định mức độ giải thích của mô hình (Model Summary) ................... 116
Hình 4.12. Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình (phương sai – ANOVA) ............ 116
Hình 4.13. Đồ thị phân tán của phần dư chuẩn hóa ...................................................... 118
Hình 4.14. Đồ thị giá trị dự đoán chuẩn hóa ................................................................. 119


xi
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
AAA

Hội kế toán Hoa Kỳ

AICPA

Hiệp hội kế toán viên công chứng Hoa Kỳ

BASEL

Basel Committee on Banking Supervision
(Ủy ban Basel an toàn về hoạt động ngân hàng)

BCTC

Báo cáo tài chính

BKS

Ban kiểm soát


BTC

Bộ Tài Chính

CoBIT

Control Objectives for Information and Related Technology
(Các mục tiêu kiểm soát trong công nghệ thông tin và các lĩnh vực có liên
quan)

COSO

Committee Of Sponsoring Organizations

ERM

Enterprise Risk Management Framework
(Quản trị rủi ro doanh nghiệp)

FEI

Hiệp hội các nhà quản trị tài chính

HTKSNB

Hệ thống kiểm soát nội bộ

IIA


Hiệp hội kiểm toán viên nội bộ IMA

Hiệp hội kế toán viên quản trị ISA

Chuẩn

mực kiểm toán quốc tế
ISACA

Information System Audit and Control Association
(Hiệp hội về kiểm soát và kiểm toán hệ thống thông tin)

KSNB

Kiểm soát nội bộ

NHNN

Ngân hàng nhà nước

NHTM

Ngân hàng thương mại

VSA

Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trên thế giới, do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu đã có
rất nhiều ngân hàng lớn lâm vào tình trạng khủng hoảng và phá sản, điển hình là ngân
hàng Lehman Brothers với lịch sử lâu đời. Từ sự sụp đổ của ngân hàng Lehman
Brothers, các ngân hàng lớn khác trên thế giới như: Citibank, Merrill, Morgan Stanley,
Freddie Mac, UBS,... cũng gặp tình trạng tương tự với những khoản lỗ khổng lồ, sa thải
hàng chục ngàn nhân viên mỗi năm.
Ở Việt Nam, các ngân hàng thương mại (NHTM) vừa là những nhà tài trợ vốn
lớn vừa là công cụ quan trọng để nhà nước định hướng cho sự vận động của thị trường
tài chính, nhằm thực hiện mục tiêu, chính sách tiền tệ trong từng thời kỳ. Tuy nhiên,
hiệu quả hoạt động của các NHTM chưa thực sự xứng tầm với tiềm năng của nó. Các
ngân hàng liên tục để nợ xấu tăng cao, hiệu quả sử dụng đồng vốn thấp, một số ngân
hàng rơi vào tình trạng khó khăn buộc phải sáp nhập hoặc bị mua lại bởi ngân hàng nhà
nước.
Đứng trước thực trạng trên, để đảm bảo ổn định nền kinh tế có thể hội
nhập sâu rộng với khu vực và thế giới, đặc biệt khi Việt Nam tham gia vào AEC và TPP,
NHNN Việt Nam đã có nhiều biện pháp để ổn định thị trường tiền tệ ngân hàng
như: yêu cầu tăng vốn điều lệ, tăng tỷ lệ dự trữ bắt buộc, sáp nhập, mua lại các
ngân hàng yếu kém,...Trong bối cảnh đó, để có thể tồn tại và phát triển, bản thân mỗi
một NHTM cần có những giải pháp để quản trị ngân hàng của mình đảm bảo hiệu quả
hoạt động. Trong những giải pháp để hệ thống ngân hàng đảm bảo hiệu quả, phát triển
ổn định và bền vững thì tăng cường sự hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ
(HTKSNB) trong các NHTM được đặc biệt quan tâm.
Mặt khác, khi nghiên cứu đặc điểm của các NHTM Việt Nam, tác giả nhận thấy
rằng hoạt động của hệ thống các NHTM Việt Nam cũng có những đặc điểm riêng biệt
như: có sự can thiệp, quản trị sâu của nhà nước để phục vụ các mục tiêu chính trị, xã
hội. Hoạt động quản lý của bản thân từng ngân hàng chịu sự tác động



2
mạnh mẽ từ các cơ quan chức năng ở bên ngoài thuộc hệ thống quản lý của nhà nước.
Bên cạnh đó, tình trạng lợi ích nhóm trong các ngân hàng cũng đã ảnh hưởng đến công
tác quản lý và hiệu quả hoạt đông của các ngân hàng. Nói cách khác, ngoài các yếu tố
nội tại của hoạt động quản lý nói chung và HTKSNB nói riêng thì việc cùng lúc chịu sự
chi phối quá sâu của nhà nước và các nhóm lợi ích cũng là đặc điểm riêng có của hệ
thống các NHTM Việt Nam.
Khi khảo cứu các nghiên cứu trong nước và quốc tế liên quan đến các nhân
tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB các NHTM, tác giả nhận thấy trên thế giới
đã có một số tác giả nghiên cứu và nhận định các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu
của HTKSNB trong các ngân hàng như: môi trường kiểm soát; thông tin và truyền
thông; đánh giá rủi ro; hoạt động kiểm soát; giám sát; công nghệ thông tin,...Tuy nhiên,
chưa có một công trình nghiên cứu nào ở trong nước xác định nhân tố nào có thể tác
động đến sự hữu hiệu của HTKSNB trong các ngân hàng, đặc biệt là các NHTM. Do đó,
việc nghiên cứu tìm ra các nhân tố nội tại bên trong và các nhân tố bên ngoài có ảnh
hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB trong các NHTM để nhằm nâng cao năng lực quản
lý của các ngân hàng, đảm bảo các ngân hàng hoạt động có hiệu quả, đáp ứng mục tiêu
ổn định nền tài chính tiền tệ của nước nhà là một yêu cầu cấp thiết hiện nay. Xuất phát
từ tính cấp thiết này, tác giả chọn đề tài: "Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu
của hệ thống kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam" làm luận án
tiến sĩ của mình.
2. Mục tiêu nghiên cứu
- Mục tiêu tổng quát: Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của
HTKSNB trong các NHTM Việt Nam.
- Mục tiêu cụ thể: Trên cơ sở mục tiêu tổng quát của đề tài, các mục tiêu cụ thể
được xây dựng như sau:
+ Hiểu được nhân tố nào ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB trong các
NHTM Việt Nam.



3
+ Nhận dạng các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB trong các
NHTM Việt Nam.
+ Đề xuất mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của
HTKSNB trong các NHTM Việt Nam.
3. Câu hỏi nghiên cứu
Để giải quyết các mục tiêu nghiên cứu cụ thể đã đặt ra, các câu hỏi nghiên cứu
hình thành tương ứng như sau:
Câu hỏi số 1: Các nhân tố nào ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB
trong các NHTM Việt Nam?
Câu hỏi số 2: Có mối quan hệ nào giữa các nhân tố như: Môi trường kiểm soát,
đánh giá rủi ro, thông tin và truyền thông, hoạt động kiểm soát, giám sát, thể chế chính
trị, lợi ích nhóm?
Câu hỏi số 3: Những nhân tố này có ảnh hưởng như thế nào đến sự hữu hiệu
của HTKSNB trong các NHTM Việt Nam?
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu:
Đề tài tập trung nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của
HTKSNB trong NHTM Việt Nam.
- Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu được thực hiện đối với các NHTM Việt Nam không bao gồm các
NHTM nước ngoài, các NHTM có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam (Phụ lục 1: Danh
sách các ngân hàng thương mại Việt Nam).
Luận án giới hạn về không gian và thời gian như sau :
+ Về không gian: khảo sát thực nghiệm trong luận án được thực hiện tại một
số các NHTM nhà nước và NHTM cổ phần Việt Nam có quy mô lớn (vốn điều lệ từ
3.500 tỷ đồng trở lên) tại một số thành phố lớn ở Việt Nam vì hầu hết các đơn vị này
đều có trụ sở chính tại đó. (Địa bàn thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hà Nội)



4
+ Về thời gian: khoảng thời gian để việc thực hiện khảo sát là đoạn từ năm
2010 đến năm 2015
5. Phương pháp nghiên cứu
Khi thực hiện luận án, tác giả đã sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp,
là phương pháp nghiên cứu có sự kết hợp giữa phương pháp nghiên cứu định tính
và phương pháp nghiên cứu định lượng. Cụ thể là :
- Phương pháp nghiên cứu định tnh: Trong phương pháp này, tác giả sử dụng
khảo sát, phỏng vấn các chuyên gia có trình độ, kinh nghiệm và liên quan trực tiếp đến
lĩnh vực nghiên cứu để quy nạp và khẳng định các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu
hiệu của HTKSNB trong các NHTM Việt Nam.
- Phương pháp nghiên cứu định lượng: trên cơ sở các nhân tố ảnh
hưởng đã được xác định bằng phương pháp nghiên cứu định tính, tác giả sẽ tiến hành
kiểm định các nhân tố tác động và đo lường mức độ tác động của các nhân tố tới sự
hữu hiệu của HTKSNBtrong các NHTM Việt Nam.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
* Ý nghĩa khoa học
Trên cơ sở kế thừa kết quả của các tác giả trước khi nghiên cứu về các nhân
tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB, luận án đã khám phá các nhân tố ảnh
hưởng đến sự hữu hiệu của HTKSNB trong các NHTM và chỉ ra mức độ cũng như thứ tự
ảnh hưởng của các nhân tố đến sự hữu hiệu của HTKSNB ở các NHTM trong điều kiện
cụ thể ở Việt Nam.
* Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả của luận án đã xây dựng được mô hình các nhân tố tác động đến sự
hữu hiệu của HTKSNB trong các NHTM Việt Nam là tài liệu tham khảo cho các đơn vị
và nhà nghiên cứu khi nghiên cứu về HTKSNB nói chung và HTKSNB trong các
NHTM nói riêng.
Kết quả của luận án là cơ sở để Ngân hàng nhà nước xây dựng cơ chế
chính sách trong KSNB các ngân hàng, các NHTM hoàn thiện HTKSNB trong ngân hàng
của mình.



5
7. Kết cấu của luận án
Nội dung chính của luận án cụ thể như sau:
Phần mở đầu:
Ở phần này, tác giả đã những nội dung tổng quan của luận án như: tính cấp
thiết, mục tiêu nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, ý
nghĩa khoa học và thực tiễn, kết cấu của luận án.
Chương 1: Tổng quan các nghiên cứu có liên quan
Ở chương này, tác giả trình bày về tổng quan các nghiên cứu trên thế giới và ở
Việt Nam có liên quan đến HTKSNB, các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu hiệu của
HTKSNB, trên cơ sở đó đưa ra những kết quả đạt được của các nghiên cứu trước và
các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, nhằm rút ra được khe hổng cần nghiên cứu của
luận án.
Chương 2: Cơ sở lý thuyết và mô hình nghiên cứu
Ở chương này, tác giả trình bày các vấn đề lý luận về HTKSNB, sự hữu hiệu của
HTKSNB, các lý thuyết nền giải thích sự tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến sự
hữu hiệu của HTKSNB. Qua đó, tác giả sẽ xây dựng thang đo, mô hình nghiên cứu đề
xuất và các giả thuyết nghiên cứu của luận án.
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu
Ở chương này, tác giả trình bày quy trình nghiên cứu chung của luận án, các
bước thực hiện cụ thể trong quy trình nghiên cứu, các phương pháp sử dụng trong
nghiên cứu nghiên cứu, nguồn để lấy dữ liệu sơ cấp và thứ cấp, cách thức chọn mẫu,
các bước phân tích và xử lý dữ liệu trong nghiên cứu.
Chương 4: Kết quả nghiên cứu và bàn luận
Ở chương này, tác giả trình bày thực trạng HTKSNB của các NHTM Việt Nam giai
đoạn 2010 -2015; các kết quả thu được trong các bước nghiên cứu định tính và nghiên
cứu định lượng, đồng thời dựa trên các kết quả thu được sẽ đưa ra các bàn luận về kết
quả đạt được trong nghiên cứu.



6
Chương 5: Kết luận và hàm ý chính sách.
Ở chương này, tác giả trình bày các vấn đề như: kết luận từ kết quả nghiên cứu,
các gợi ý chính sách đối với các tổ chức có liên quan nhằm tăng cường sự hữu hiệu của
HTKSNB trong các NHTM Việt Nam, các hạn chế mà luận án chưa thực hiện được và gợi
ý các hướng nghiên cứu trong thời gian tới.


7
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC CÓ LIÊN QUAN
Trên thế giới cũng như ở Việt Nam, có nhiều tác giả đã nghiên cứu về các khía
cạnh khác nhau của hệ thống kiểm soát nội bộ. Ở chương này, tác giả thực hiện việc hệ
thống hóa, phân tích và đánh giá các nghiên cứu đã thực hiện có liên quan đến
HTKSNB, sự hữu hiệu của HTKSNB và các nhân tố tác động đến sự hữu hiệu của
HTKSNB. Qua đó xác định khe hổng nghiên cứu và đưa ra các định hướng nghiên cứu
của luận án.
1.1. Các nghiên cứu công bố ở nước ngoài
Qua quá trình tra cứu và tham khảo nhiều tài liệu khác nhau đối với các
mảng vấn đề liên quan đến luận án mà tác giả dự định nghiên cứu. Tác giả nhận
thấy đã có rất nhiều công trình nghiên cứu liên quan các yếu tố của HTKSNB, tác
động của HTKSNB tới các đối tượng, cũng như các nhân tố ảnh hưởng đến sự hữu
hiệu của HTKSNB, đến hiệu quả của doanh nghiệp tại nhiều quốc gia trên thế giới
đã được các tác giả khác nhau thực hiện trong thời gian vừa qua. Tác giả xin nêu
ra một số các công trình tiêu biểu như sau:
1.1.1. Các nghiên cứu về hệ thống kiểm soát nội bộ
 Nghiên cứu hệ thống KSNB theo hướng quản trị
Trên cơ sở báo cáo COSO năm 1992, tổ chức COSO đã tiến hành nghiên cứu về

hệ thống quản trị rủi ro doanh nghiệp (ERM). Trong nghiên cứu này, ERM được xây
dựng gồm 8 bộ phận bao gồm: môi trường nội bộ, thiết lập mục tiêu, nhận diện sự
kiện, đánh giá rủi ro, đối phó rủi ro, các hoạt động kiểm soát, thông tin truyền thông và
giám sát. Vào năm 2004, COSO chính thức ban hành ERM làm nền tảng trong việc quản
trị rủi ro doanh nghiệp. Ngoài ra, các nghiên cứu của các tác giả như: Merchant, K.A
(1985); Anthonny, R.N và Dearden, J.Bedford (1989); Laura F.Spira và Micheal Page
(2002); Yuan Li, Yi Liu, Younggbin Zhao (2006) đều cho rằng KSNB có mối quan hệ
với công tác quản trị doanh nghiệp, điều này thể hiện cụ thể ở việc: KSNB có vai trò
định hướng thị


8
trường của doanh nghiệp và KSNB có tác động đến hoạt động phát triển sản
phẩm mới của doanh nghiệp.
Tác giả Mawanda, (2008) khi thực hiện nghiên cứu để kiểm tra những ảnh
hưởng của KSNB đối với hoạt động tài chính tại các trường đại học ở Uganda đã chứng
minh rằng có mối quan hệ giữa HTKSNB và hoạt động tài chính của
doanh nghiệp. Mô hình mối quan hệ được tác giả thể hiện ở hình 1.1


9
Kiểm soát nội bộ
* Môi trường kiểm soát
* Kiểm toán nội bộ
* Hoạt động kiểm soát

Hoạt động tài chính
* Tính thanh khoản
* Trách nhiệm
* Báo cáo


Các biến trung gian
* Chính sách của Hội đồng quản trị
* Hội đồng giáo dục quốc gia
* Bộ giáo dục
Hình 1.1. Mô hình mối liên hệ giữa KSNB với hoạt động tài chính
(Nguồn: mô hình của Mawanda, (2008))
Tác giả William & Kwasi, (2013) khi thực hiện nghiên cứu về tính hiệu quả của
HTKSNB ở các ngân hàng khu vực phía đông của Ghana đã đưa ra kết luận rằng:
HTKSNB hỗ trợ nhà quản lý trong việc đạt được các mục tiêu của đơn
vị mình.
Hệ thống kiểm soát nội bộ
* Kiểm soát quản lý
* Kiểm soát kế toán nội bộ
* Kiểm toán nội bộ

Đạt được các mục tiêu của công
ty
* Tiến hành kinh doanh một cách có trật tự và hiệu
quả
* Đảm bảo an toàn tài sản
* Phòng ngừa và phát hiện các gian lận và sai sót
* Đảm bảo chính xác và đầy đủ hề sơ kế toán và
chuẩn bị kịp thời các thông tin tài chính đáng tin
cậy

Hình 1.2. Mô hình mối liên hệ giữa KSNB với việc đạt được mục tiêu
(Nguồn: mô hình của William & Kwasi, (2013))
Các tác giả Varipin Mongkolsamai & Phapruke Ussahawanitchakit, (2012) khi
nghiên cứu ảnh hưởng của chiến lược KSNB đến hiệu quả hoạt động của các doanh

nghiệp niêm yết Thái Lan nhấn mạnh rằng: có bốn nhân tố tác động đến


chiến lược KSNB, bao gồm: (1) Tầm nhìn điều hành minh bạch, (2) Kiến thức của
nhân viên, (3) Sự đa dạng của các giao dịch kinh doanh, (4) Nhu cầu của các
bên liên quan.
Tầm nhìn điều
hành minh
bạch


Chiến lược kiểm
soát nội bộ

Kiến thức của
nhân viên

Hiệu quả hoạt
động của tổ
chức

- Môi trường kiểm
soát
- Đánh giá rủi ro
- Hoạt động kiểm
soát
- Hệ thống thông
tin truyền thông
- Giám sát


Sự đa dạng của các
giao dịch kinh
doanh

Nhu cầu của các
bên liên quan

Tư duy làm
việc nhóm

Biến kiểm
soát
- Số tuổi của công ty
- Quy mô của công
ty

Hình 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chiến lược KSNB
(Nguồn: Varipin Mongkolsamai & Phapruke Ussahawanitchakit, (2012))
 Nghiên cứu HTKSNB theo hướng kiểm toán độc lập và kiểm toán nội bộ
Trong lĩnh vực kiểm toán độc lập, các chuẩn mực kiểm toán Hoa Kỳ và chuẩn
mực kiểm toán quốc tế cũng chuyển sang sử dụng Báo cáo COSO làm nền tảng đánh
giá hệ thống kiểm soát nội bộ, bao gồm:
- Chuẩn mực SAS 78 (1995): Xem xét KSNB trong kiểm toán báo cáo tài chính.
Các định nghĩa, nhân tố của KSNB trong báo cáo COSO (1992) đã được trình bày vào
chuẩn mực này.
- Chuẩn mực SAS 94 (2001): Ảnh hưởng của công nghệ thông tin đến việc xem
xét KSNB trong kiểm toán báo cáo tài chính
- Chuẩn mực ISA 315 “Hiểu biết về tình hình kinh doanh, môi trường hoạt động
đơn vị và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu” đã yêu cầu kiểm toán viên



cần có hiểu biết đầy đủ về KSNB và định nghĩa “HTKSNB là một quá trình do bộ máy
quản lý, Ban giám đốc và các nhân viên của đơn vị chi phối, được thiết lập để cung
cấp một sự đảm bảo hợp lý nhằm thực hiện ba mục tiêu: Báo cáo tài chính đáng
tin cậy, pháp luật và các quy định được tuân thủ, hoạt động hữu hiệu và hiệu quả.
HTKSNB được thiết kế nhằm giảm thiểu những rủi ro kinh doanh có khả năng đe dọa
đến việc đạt được những mục tiêu trên”.
- Chuẩn mực ISA 265 “Thông báo về những khiếm khuyết của KSNB”: yêu cầu
kiểm toán viên độc lập thông báo về các khiếm khuyết của KSNB do kiểm toán viên
phát hiện được cho những người có trách nhiệm trong đơn vị.
Trong lĩnh vực kiểm toán nội bộ, một số công trình nghiên cứu cũng đề cập
đến mối quan hệ giữa KSNB và kiểm toán nội bộ, điển hình là cuốn sách của các tác
giả Victor Z.Brink và Herbert Witt (1941) về “Kiểm toán nội bộ hiện đại - đánh giá các
hoạt động và hệ thống kiểm soát”. Ngoài ra, hiệp hội kiểm toán viên nội bộ (IIA) đã
đưa ra định nghĩa và các mục tiêu KSNB bao gồm: độ tin cậy và tính trung thực của
thông tin; tuân thủ các chính sách, kế hoạch, thủ tục, luật pháp và quy định; bảo vệ tài
sản; sử dụng hiệu quả và kinh tế các nguồn lực; hoàn thành mục tiêu cho các hoạt
động hoặc các chương trình.
Các tác giả Karagiogos, Drogalas, Dimou, (2014) khi nghiên cứu tính hiệu quả
của HTKSNB trong ngành ngân hàng Hy Lạp đã cho rằng ở các ngân hàng đã tồn tại và
thành công thì tất cả các thành phần của KSNB đóng góp vai trò rất
quan trọng trong hiệu quả của kiểm toán nội bộ.


Kiểm soát nội bộ

Hiệu quả của kiểm toán nội bộ

* Môi trường kiểm soát
* Đánh giá rủi ro

* Hoạt động kiểm soát
* Hệ thống thông tin truyền thông
* Giám sát
Hình 1.4. Mối quan hệ giữa KSNB với hiệu quả KTNB
(Nguồn: mô hình của Karagiogos, Drogalas, Dimou, (2014))