TR
NG
I H C C N TH
KHOA NÔNG NGHI P & SINH H C NG D NG

VÕ MINH LUÂN

THEO DÕI S SINH TR
NG VÀ SINH S N C A
U PHAN RANG NUÔI NH T T I THÀNH PH
N TH

Lu n v n t t nghi p
Ngành: CH N NUÔI - THÚ Y

n Th , 5/2012


TR
NG
I H C C N TH
KHOA NÔNG NGHI P & SINH H C NG D NG

Lu n v n t t nghi p
Ngành: CH N NUÔI - THÚ Y

Tên

tài:

THEO DÕI S SINH TR

NG VÀ SINH S N C A
U PHAN RANG NUÔI NH T T I THÀNH PH
N TH

Giáo viên h ng d n:
Th.S NGUY N TH TUY T NHUNG
PGS.TS NGUY N TH KIM ÔNG

n Th , 5/2012

Sinh viên th c hi n:
VÕ MINH LUÂN
MSSV: LT10066
L p: CNTY K36


TR
NG
I H C C N TH
KHOA NÔNG NGHI P & SINH H C NG D NG

Lu n v n t t nghi p
Ngành: CH N NUÔI - THÚ Y

Tên

tài:

THEO DÕI S SINH TR
NG VÀ SINH S N C A

U PHAN RANG NUÔI NH T T I THÀNH PH
N TH

n Th , ngày……tháng 05 n m 2012
CÁN B H

NG D N

Th.s Nguy n Th Tuy t Nhung

n Th , ngày……tháng 05 n m 2012
DUY T B MÔN

…………………………………………

PGS.TS Nguy n Th Kim ông

n Th , ngày……tháng 05 n m 2012
DUY T C A KHOA NÔNG NGHI P & SH D
Tr ng khoa

………………………………….


I CAM OAN
Kính g i: Ban lãnh o Khoa Nông Nghi p & Sinh H c
trong B môn Ch n nuôi.

ng D ng và các th y cô


Tôi tên Võ Minh Luân là sinh viên l p Ch n nuôi - Thú y, khóa 36 liên thông (2010 2012). Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a chính b n thân tôi.
ng
th i t t c các s li u, k t qu thu
c trong thí nghi m hoàn toàn có th t và ch a
công b trong b t k t p chí khoa h c khác. N u có gì sai trái tôi xin hoàn toàn ch u
trách nhi m tr c Khoa và B môn.

C n Th , ngày….. tháng 05 n m 2012
Sinh viên th c hi n

Võ Minh Luân

i


IC MT
Tr c h t con xin g i l i bi t n chân thành nh t n cha, m và ông ngo i ã luôn
quan tâm ch m sóc, tin t ng và ng viên con trong su t th i gian v a qua.
Lu n v n t t nghi p i h c là c m t quá trình dài h c t p và nghiên c u c a b n
thân. Bên c nh nh ng n l c c a cá nhân, tôi còn
c s ng h , chia s , giúp
c a gia ình, b n bè và c a quý th y cô.
Xin chân thành c m n cô Nguy n Th Tuy t Nhung, cô Nguy n Th Kim ông và
th y Nguy n V n Thu ã t n tình d y b o, h ng d n, ng viên, giúp
tôi hoàn
thành tài t t nghi p.
Xin g i l i c m n n các th y cô B môn Ch n nuôi và B môn Thú y ã h t lòng
truy n t nh ng kinh nghi m, ki n th c quý báu tôi hoàn thành t t khóa h c.
Xin c m n s h ng d n và ch b o t n tình c a th y c v n h c t p Tr
ã dành cho tôi trong su t th i gian h c t p và th c hi n tài này.


ng Chí S n

Tôi xin chân thành bi t n anh Tr ng Thanh Trung, anh Hu nh Hoàng Thi, anh
Nguy n H u Lai, b n Tr n Th
p, b n Hu nh Ng c Tú, b n Nguy n Th M Hiên,
b n Tr n Th M Lành, b n Nguy n Lê Thu H ng, b n L u Nguy n Tâm Th o, b n
Tr n Th Ki u Trinh, b n Nguy n Hà Qu c Khánh, b n Ph m Y n Hu nh, và b n
oàn Hi u Nguyên Khôi ã t n tình giúp tôi trong su t th i gian qua.
Cu i cùng xin trân tr ng c m n h i
lu n v n th t s có giá tr khoa h c.

ng ánh giá lu n v n ã óng góp ý ki n

Xin trân tr ng c m n và kính chào!

ii


CL C
Trang

I CAM OAN .................................................................................................................. i
I C M T .......................................................................................................ii
C L C............................................................................................................iii
DANH SÁCH CH

VI T T T........................................................................vi

DANH SÁCH B NG...................................................................................vii

DANH SÁCH HÌNH ..................................................................................viii
DANH SÁCH BI U
TÓM L

.....................................................................................ix

C .........................................................................................................x

CH

NG 1:

TV N

CH

NG 2: C

S

............................................................................... 1

LÝ LU N ........................................................................ 3

2.1 KHÁI QUÁT V THÀNH PH C N TH .......................................... 3
2.1.1 V trí .......................................................................................................................... 3
2.1.2 Khí h u ..................................................................................................................... 3
2.1.3 Th y v n .................................................................................................................. 3
2.2 S
C V C U PHAN RANG ........................................................................ 3

2.2.1 Vài nét v con c u Vi t Nam ................................................................................ 3
2.2.2 Tên g i và ngu n g c c u Phan Rang ................................................................. 4
2.2.3 c i m ngo i hình....................................................................................... 5
2.2.4 c i m sinh tr ng ..................................................................................... 5
2.2.5 c i m sinh s n........................................................................................... 7
2.2.6 T p tính sinh h c c a c u............................................................................... 7
2.3
C I M SINH LÝ C A C U................................................................. 8
2.3.1 B máy tiêu hóa ...................................................................................................... 8
2.3.2 S nhai l i ................................................................................................................ 9
2.3.3 H sinh thái vi sinh v t d c ......................................................................... 9
2.3.3.1 Vi khu n ....................................................................................................... 9
2.3.3.2 Vi khu n phân gi i x ................................................................................ 10
2.3.3.3 Vi khu n phân gi i carbohydrat không ph i x (NFC) ........................................ 10
2.3.3.4 Vi khu n lên men lactic.............................................................................. 10
2.3.3.5 Vi khu n phân gi i protein ........................................................................ 10
2.3.3.6 Nguyên sinh ng v t (Protozoa)............................................................... 10
2.3.3.7 N m............................................................................................................ 11
2.3.3.8 Tác ng t ng h c a h vi sinh v t d c ............................................... 11
iii


2.3.3.9 Môi tr ng d c ....................................................................................... 11
2.3.4 S tiêu hóa th c n c a gia súc nhai l i ...................................................... 12
2.3.4.1 Tiêu hóa ch t x ................................................................................................... 12
2.3.4.2 Tiêu hóa tinh b t và
ng ..................................................................................12
2.3.4.3 Tiêu hóa protein…………………………………………………………….. 12

2.3.4.4 Tiêu hóa ch t béo……………………………………………………………… 13

2.3.5 S h p thu các d

ng ch t gia súc nhai l i ............................................... 13

2.3.5.1 H p thu các acid béo bay h i (VFA:Volatile fatty acid ) ........................... 13
2.3.5.2 H p thu amoniac........................................................................................ 13
2.3.5.3 S h p thu urê ............................................................................................ 14
2.3.5.4 H p thu glucose.......................................................................................... 14
2.3.5.5 H p thu các ion và các vitamin .................................................................. 14
2.3.5.6 H p thu và chuy n ng

c acid amin t máu vào d c ............................. 14

2.4 NHU C U DINH
NG C A C U ................................................................ 15
2.4.1 Nhu c u v t ch t khô ............................................................................................ 15
2.4.2 Nhu c u protein và n ng l ng...........................................................................15
2.4.3 Nhu c u n c ........................................................................................................ 17
2.5 TH C N TRONG NGHIÊN C U .................................................................... 17
2.5.1 C lông tây.............................................................................................................17
2.5.2. Bìm bìm................................................................................................................. 18
2.5.3 Bã bia ...................................................................................................................... 18
2.5.4 Urê...........................................................................................................................19
2.5.5 Bã u nành ........................................................................................................... 20
2.5.6 M cá tra .............................................................................................. 20

CH

NG 3 PH


NG TI N VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN C U.......22

3.1 A I M VÀ TH I GIAN NGHIÊN C U...................................................... 22
3.2 PH
NG TI N NGHIÊN C U .......................................................................... 22
3.2.1 D ng c nghiên c u .............................................................................. 22
3.2.2 ng v t............................................................................................... 22
3.2.3 Chu ng tr i ........................................................................................... 22
3.2.4 Th c n................................................................................................. 23
3.3 PH
NG PHÁP NGHIÊN C U ............................................................................ 24
3.3.1 Ph ng pháp ti n hành ........................................................................................24
3.3.2 Các ch tiêu theo dõi ............................................................................................ 25
3.3.3 Ph ng pháp x lý s li u ...................................................................................26

CH

NG 4: K T QU VÀ TH O LU N................................................... 27
iv


4.1
C
M NGO I HÌNH C A C U PHAN RANG TRONG NGHIÊN
C U...................................................................................................................... 27
4.2 S SINH TR
NG C A C U
C VÀ C U CÁI QUA CÁC THÁNG

TU I
.............................................................................................................. 28
4.3 KÍCH TH
C CÁC CHI U O VÀ TR NG L
NG C A C U CÁI
TRÊN 24 THÁNG TU I..................................................................................... 30
4.4 CÁC CH TIÊU SINH LÝ THÔNG TH
NG C A C U CÁI SINH S N
TRÊN 24 THÁNG TU I..................................................................................... 31
4.5 TU I CÓ PH N X NH Y CÁI VÀ PH I GI NG C A C U

C..... 32

4.6 KH N NG SINH S N C A C U CÁI ..................................................... 33

4.7 TH C N DÙNG NUÔI C U TRONG TH I GIAN THEO DÕI NGHIÊN
C U...................................................................................................................... 35

CH

NG 5 : K T LU N VÀ

NGH ......................................................... 38

5.1. K T LU N ............................................................................................................ 38
5.2.

NGH ................................................................................................................ 38

TÀI LI U THAM KH O ........................................................................................... 39


v


DANH SÁCH CH
DM

V t ch t khô

OM

V t ch t h u c

CP
EE
CF
Ash

m thô
Béo thô
thô
Khoáng t ng s

NDF

trung tính

ADF

acid


ME

ng l

ng trao

n

C m u

X

Trung bình

SE

Sai s chu n

VSV

Vi sinh v t

BSCL

i

ng B ng Sông C u Long

g


Gram

kg

Kilogram
Th c n

vi

VI T T T


DANH M C B NG
trang
B ng 1: Màu s c lông và

c

B ng 2: Chi u o c a c u tr
B ng 3: Kh n ng sinh tr

m ngo i hình ....................................................5
ng thành .............................................................6

ng c a c u Phan Rang..............................................6

B ng 4: M t s ch tiêu sinh s n c a c u ............................................................7
B ng 5: Nhu c u dinh d ng trong ngày cho t ng tr ng c a c u trong u ki n nhi t
i .................................................................................................................... 16

B ng 6: M t s kh u ph n cho c u có th tr ng và n ng su t s a khác nhau
(kg/con/ngày).................................................................................................... 17
B ng 7: Thành ph n hóa h c và giá tr dinh d

ng c a c lông tây................... 18

B ng 8: Thành ph n hóa h c và giá tr dinh d

ng c a bìm bìm....................... 18

B ng 9: Thành ph n hóa h c và giá tr dinh d

ng c a bã bia........................... 19

B ng 10: Thành ph n hóa h c và giá tr dinh d

ng c a bã

u nành ...............20

B ng 11: Thành ph n acid béo trong m cá tra Vi t Nam .................................21
B ng 12: T l % th c li u trong kh u ph n ......................................................25
B ng 13: Tr ng l

ng c a c u

c và c u cái qua các tháng tu i..................... 28

B ng 14: Các chi u o dài thân, cao vai, cao khum, sâu ng c, vòng ng c, r ng ng c,
r ng hông, vòng ng và tr ng l ng c a c u sinh s n trên 24 tháng tu i ..........30

B ng 15: Các ch tiêu sinh lý thông th ng: thân nhi t, nh p tim, nh p th c a c u cái
sinh s n trên 24 tháng tu i ..............................................................................31
B ng 16: Tu i có ph n x nh y cái và ph i gi ng c u

c................................ 32

B ng 17: Kh n ng sinh s n c a c u cái ........................................................... 33
B ng 18: Thành ph n hóa h c và giá tr dinh d ng c a th c n dùng trong nghiên
c u.................................................................................................................... 35
B ng 19: L ng d ng ch t tiêu th (g/con/ngày), t l CP và ME trong các kh u
ph n c a c u cái sinh s n và c u t ng tr ng ...................................................36

vii


DANH M C HÌNH
Trang
Hình 1: Chu ng nuôi c u trong nghiên c u ......................................................22
Hình 2: C lông tây và bìm bìm trong nghiên c u............................................. 23
Hình 3: Bã

u nành và bã bia trong nghiên c u ...............................................23

Hình 4: M cá và urê dùng trong nghiên c u .................................................... 24
Hình 5: o ngo i hình c a c u ......................................................................... 26
Hình 6: C u cái trong nghiên c u ..................................................................... 27
Hình 7: C u

c trong nghiên c u.................................................................... 27


viii


DANH M C BI U
Trang

Bi u

1: Tr ng l

Bi u

2: T l

ng c a c u

c và c u cái 0 – 24 tháng tu i ....................29

c a c u ...............................................................................34

ix


TÓM L

C

nghiên c u c
m ngo i hình, s sinh tr ng và sinh s n c a c u Phan Rang
nuôi t i C n Th trên c s ó chúng tôi ti n hành th c hi n

tài: “
C
U
THEO DÕI S SINH TR NG VÀ SINH S N C A C U PHAN RANG NUÔI
GIAM T I THÀNH PH C N TH ”. Thí nghi m
c th c hi n trên 50 con c u
có m t t i tr i k t h p v i s sách nghiên c u ghi chép v gia ph t 2008 – 2012.
C u cái sinh s n trong thí nghi m
c nuôi v i 5 kh u ph n khác nhau. Kh u ph n
1: s d ng cho c u cái khô và mang thai 4 tháng u. Kh u ph n 2: s d ng cho c u
cái mang thai 1 tháng cu i và nuôi 1 con 6 tu n cu i. Kh u ph n 3: s d ng cho c u
cái nuôi 1 con 6 tu n u và nuôi 2 con 6 tu n cu i. Kh u ph n 4: s d ng cho c u
cái nuôi 2 con 6 tu n u. Kh u ph n 5: s d ng cho c u t ng tr ng, sau ó c u s
c cân tr ng l ng, o ngo i hình: cao khum, cao vai, dài thân, vòng ng c, r ng
ng, sâu ng c, r ng hông, r ng khum. C u s sinh v a mói
ra s
c cân ngay
sau ó, ti p t c cân vào lúc 3 tháng tu i, 6 tháng tu i, 9 tháng tu i, 18 tháng tu i và
24 tháng tu i. Nhi t
c o b ng nhi t k vào lúc sáng s m, thân nhi t, nh p tim
c o tr c ti p
K t qu theo dõi cho th y: c u Phan Rang là gi ng c u lông m n, u r ng h i dài
trán dô, hàm dài kh e, c dài m m m i có c ch c n i và nh n v phía u. Mình n
r ng, l ng th ng ng c sâu dài, b ng to v a ph i, hai chân tr c th ng cân i, hai
chân sau c ng ch c ch n, các kh p thanh g n, hông r ng h i nghiêng. Tr ng l ng
trung bình c a c u c s sinh là 1,68 kg, c u cái là 1,95 kg. Tr ng l ng trung bình
c u c 3 tháng tu i là 11,2 kg và c u cái là 11,1 kg. Tr ng l ng trung bình c a
c u c 9 tháng tu i là 29 kg và c u cái là 26,2 kg. Tr ng l ng trung bình c a c u
c trên 24 tháng tu i là 49,5 kg và c u cái là 36,5 kg. Thân nhi t c a c u cái sinh
s n trên 24 tháng tu i là 38,90 C, nh p tim là 79,4 l n/phút, nh p th là 23,1 l n/phút.

Tu i có ph n x nh y cái c a c u c gi ng là 5,56 tháng, tu i s d ng ph i gi ng là
10 tháng. T l sinh 1 con là 38,9 %, 2 con là 50 %, 3 con là 11,1 %. Tu i ng d c
l n u c a c u cái trung bình là 5 tháng, tu i ph i gi ng trung bình là 10,86 tháng.
Chu k
ng d c trung bình là 16,5 ngày, trung bình th i gian mang thai là 148 ngày.
S con/ trung bình là 1,78, kho ng cách l a trung bình là 213 ngày.
Chúng tôi có nh n xét là c u Phan Rang r t thích nghi v i môi tr ng, th c n và
ch m sóc nuôi d ng trong i u ki n nuôi nh t t i thành ph C n Th
c bi t là v
ngo i hình, kh n ng t n d ng th c n lên s phát tri n c a c th . T l
cao h n
h n so v i c u Phan Rang nuôi t i các vùng, mi n khác. Chúng tôi ngh nên nuôi
c u thành ph C n Th
t n d ng ngu n th c n xanh trong t nhiên.

x


CH

NG 1:

TV N

Nh ng n m g n ây, i s ng kinh t , xã h i
c nâng lên, nhu c u tiêu th th c
ph m ch t l ng cao t ng lên áng k , trong ó th t c u
c coi là s n ph m có ch t
ng cao, th m ngon và b d ng. Ch n nuôi c u ang có chi u h ng phát tri n
không ch riêng Ninh Thu n, Bình Thu n mà ã lan n các t nh mi n ông Nam

B , Tây Nguyên và
ng B ng Sông C u Long. Các h ch n nuôi c u ti p t c u
nâng t ng àn trong t ng h và xu t bán c u cái gi ng cho nh ng a ph ng
khác K t qu phân tích thành ph n hóa h c c dài l ng (v trí x ng s n 12) c a
c u cho th y hàm l ng n c 74 - 75 %, protein 21,7 - 22,3 %, lipid 1,86 - 1,88 %
và khoáng t ng s 1,11 - 1,21 % (Tr n Quang Hân, 2007). Th tr ng tiêu th s n
ph m ch n nuôi c u khá a d ng, phong phú và n nh không ch hi n t i mà còn
lâu dài th tr ng n i a và xu t kh u ( Nguy n V n Thu, 2010). C u có nh ng
c tính là d nuôi, thích nghi v i khí h u, ngu n th c n c a vùng và th t c u l i
giàu m, ít cholesterol, mùi v th m ngon c tr ng…nên trong th i gian g n ây
ch n nuôi c u ang
c nghiên c u phát tri n các t nh
ng B ng Sông C u
Long ( BSCL). Ngu n th c n chính c a c u ch y u là các lo i th c n thô s n có
t i a ph ng. M c n c a c u ch b ng 1/10 so v i bò (Kohn et al. 2005).
Vi t Nam hi n nay t nh nuôi c u nhi u nh t là Ninh Thu n. Ninh thu n là vùng t
khô h n, khí h u nóng khô và ít m a nh t Vi t Nam. àn c u u tiên ng i Pháp
a vào n m 1906 chúng ã thích nghi và phát tri n khá t t t i t Ninh Thu n và t o
thành th ng hi u c u Phan Rang.
n cu i n m 2004 àn c u Ninh Thu n
kho ng 45.000 con,
u này ch ng t c u phát tri n
t Ninh Thu n là phù h p
(Lê ng nh & Lê Minh Châu, 2005).
ng B ng Sông C u Long c u
c nuôi nhi u nh t hi n nay t nh B n Tre và
Trà Vinh. u n m 2007 Trung Tâm Khuy n Nông H u Giang và Trung Tâm Gi ng
Sóc Tr ng ã mua c u Phan Rang v nuôi th nghi m các nông h và ng i dân
các t nh
ng B ng Sông C u Long c ng r t quan tâm n vi c nuôi c u

cung
c p th t cho cho nhân dân.
Th gi i có r t nhi u nghiên c u v dinh d ng, s sinh tr ng và phát tri n c a
c u, nh ng Vi t Nam còn ít các nghiên c u v c u, c bi t
BSCL nói chung
và thành ph C n Th nói riêng. Nuôi c u là m t ngh r t m i m
i v i ng i
dân
BSCL vì v y ng i ch n nuôi ch a hi u bi t nhi u v
c
m gi ng, sinh
tr ng phát tri n và sinh s n c a c u Phan Rang
c nuôi
BSCL. Nh m
t
nh ng n n t ng b c u cho nghiên c u và ph ng h ng nuôi c u Vi t Nam
chúng tôi ti n hành
tài : “ THEO DÕI S SINH TR NG VÀ SINH S N C A
C U PHAN RANG NUÔI NH T T I THÀNH PH C N TH ”.

xi


M c tiêu c a

tài:

Nghiên c u c m ngo i hình, s sinh tr ng và sinh s n c a c u Phan Rang nuôi
nh t trong i u ki n môi tr ng, th c n c a thành ph C n Th . ánh giá kh n ng
phát tri n c a àn c u, t ó

xu t ph ng h ng ch n nuôi c u thành ph C n
Th .

xii


CH

NG 2: C

2.1 KHÁI QUÁT V THÀNH PH

S

LÍ LU N

C N TH

2.1.1 V trí
C n Th là m t thành ph n m trên h u ng n c a sông H u. Di n tích n i thành là
53 km2. Thành ph C n Th có t ng di n tích t nhiên là 1.389,59 km2 và dân s vào
kho ng 1.209.192 ng i, m t dân s tính n 2011 là 870 ng i/km2 là thành ph
ông dân th 4 t i Vi t Nam và là thành ph hi n i và l n nh t c a c vùng h l u
sông Mê Kông.
Thành ph C n Th có các i m c c sau:
C c B c là ph

ng Th i Thu n, qu n Th t N t.

C c Tây là xã Th nh L i, huy n V nh Th nh.

C c Nam là xã Tr
C c ông là ph

ng Xuân A, huy n Th i Lai.
ng Tân Phú, qu n Cái R ng.

2.1.2 Khí h u
Khí h u C n Th là khí h u nhi t i v i 2 mùa rõ ràng: mùa m a (tháng 5 n
tháng 11) và mùa khô (tháng 12 n tháng 4).
m trung bình là 83%. L ng m a
0
trung bình 1.635 mm. Nhi t
trung bình 27 C.
2.1.3 Th y v n
Cùng v i vùng Tây Nam B , thành ph C n Th có h th ng sông ngòi, kênh r ch
khá ch ng ch t tr i dài kh p a bàn thành ph . Sông H u là con sông chính, ch y
phía ông c a thành ph qua toàn b 5 qu n n i thành. Ngoài ra còn có sông Th t
N t ch y trong a ph n huy n C
và qu n Th t N t, sông Ô Môn ch y trong a
ph n huy n Th i Lai và qu n Ô Môn, sông C n Th b t ngu n t huy n Phong
n
r i
ra sông H u ranh gi i gi a qu n Ninh Ki u và qu n Cái R ng, qua b n Ninh
Ki u.
2.2 S

L

C V C U PHAN RANG


2.2.1 Vài nét v con c u Vi t Nam
Ng i ta cho r ng loài c u
c con ng i thu n hoá s m nh t. Nh ng u tiên có
l là vùng Tây Á vì các khu r ng r m Tây Á có r t nhi u loài c u hoang s ng thành
t ng àn. Nh ng Vi t Nam thì ng c l i, c u là ng v t
c ch n nuôi mu n
n các thú nông nghi p khác. T i Vi t Nam s xu t hi n c a àn c u ch m i
kho ng 100 n m tr l i ây, u tiên th y xu t hi n t i biên gi i phía B c do s du
nh p t các n c nh Trung Qu c, Mông C và n
. Mi n Trung xu t hi n u
tiên t i Khánh Hoà và Ninh Thu n. Ngày 17/1/2004 n c ta ã nh p 30 con c u t
xiii


Úc: 15 con (8 c, 7 cái) Dorper và 15 con (7 c, 8 cái) White Suffolk. Hi n nay
c 10 con c u con thu n ch ng xu t hi n kho ng 100 con lai. Tr ng l ng c u
thu n
sinh là 3 kg c u lai là 3,8 kg.T l nuôi s ng là 90 % c hai u ít b nh t t
và d nuôi. ng tr ng c a àn con thu n 3 kg/tháng. ng tr ng c a àn con lai 4,2
kg/tháng. C u Phan Rang t ng 2 - 2,5 kg/tháng. Hi n nay Ninh Thu n là t nh nuôi
c u nhi u nh t, k
n là Bình Thu n, ng Nai, Bình D ng. ng B ng Sông C u
Long t nh nuôi nhi u nh t là B n Tre. Kho ng 6000 con c u nuôi t i B n Tre phát
tri n r t t t. Ngoài ra Trà Vinh, C n Th , Ti n Giang, Tây Ninh, Long An c ng b t
u nuôi, nh ng còn r t ít.
2.2.2 Tên g i và ngu n g c c u Phan Rang
C u Phan Rang, m t cái tên th t hi n lành mà nóng b ng (n ng nh “Phan” và nóng
nh “Rang”)
c nhóm nghiên c u c a vi n ch n nuôi, tr ng nông nghi p II Hu
và s nông nghi p Ninh Thu n t cho khi ti n hành kh o sát àn c u có nguy c b

tiêu di t. Giáo s Lê Vi t Ly - Vi n Ch n Nuôi Qu c Gia ngay t
u ã nhìn nh n
ây là loài gia súc quý hi m và có nhi u tri n v ng. T nh ng n m u c a th p k
90 th k tr c, ông và nh ng ng i ng s ã có nh ng kh o sát ban u và a ra
nh ng khuy n cáo làm n n t ng c b n cho s nghiên c u và phát tri n con c u Phan
Rang.
tài “B o t n ngu n gen v t nuôi” trong nh ng n m qua ã giúp khôi ph c
l i giá tr c a ngành ch n nuôi c u cho ng i dân nghèo Ninh Thu n và các t nh
lân c n.
Theo các lão nông
a ph ng thì gi ng c u Phan Rang xu t x t vùng Nhi t i
n
,
c ng i Chà Và a vào, c ng có gi thuy t cho r ng các giáo s truy n
o Kitô ã mang chúng vào cách ây hàng t m n m cùng v i cây x ng r ng, và
do ó con c u
c c ng ng ng i công giáo
ây coi nh món quà c a chúa,
nên h quý con c u và xem nó nh quà t ng c a chúa và tr i qua bao n m tháng,
ng i ta v n còn nuôi gi nó. H n n a Ninh Thu n có nhi u dân t c, nhi u tôn
giáo kiêng n th t heo, th t bò, ch dùng th t dê, c u nh ng khi ti c tùng, cúng gi và
nh ng ngày t t. Nh v y, con dê, c u
ây có
u ki n
t n t i và phát tri n dù
m c r t th p.
C u Phan Rang
c các giáo s truy n o a vào Ninh Thu n t th i k Pháp
thu c có ngu n g c t
n

, Pakistan và Châu Phi (Theo Lê Vi t Ly, àm V n
Ti n 1994). Qua nhi u m t nhân gi ng trong dân gian và qua ch n l c, con c u ã
t n t i và thích nghi v i u ki n sinh thái c a vùng t khô c n c a Ninh Thu n
ngày nay ta có gi ng c u mang tên Phan Rang.

xiv


2.2.3

c

m ngo i hình

ng 1: Màu s c lông và

c

m ngo i hình

Ngo i hình

(n)

(%)

Lông tr ng

80


80.00

Lông nâu

11

11.00

m tr ng

3

3.00

m nâu

4

4.00

2

2.00

Lông nâu
Lông tr ng
Lông en

o t n gen c u Phan Rang- Viên Ch n Nuôi- 2003


V phân lo i ng v t thì c u thu c l p ng v t có vú ( Mammalia), b gu c ch n
(Artiodactyla), b ph nhai l i ( Ruminantia), h ph dê c u ( CapiaRovanae).
C u Phan Rang có màu tr ng (80 %), m t s ít có màu lông nâu (11 %) s ít còn l i
là lông nâu i m tr ng ho c tr ng
m nâu ho c lông nâu en, m t s con có m t
en ho c tr ng nh ng ph n l n là m t tr ng, có
m m t v t tr ng s ng m i và 2
d i en 2 bên má. Toàn thân c u ph m t l p lông, lông ph n hông n i dài nh t t
11 - 12 cm, lông ph n l ng n i ng n nh t kho ng 8 cm. Lông nh m n và không
xo n, lông c u c khô h n c u cái nh ng không rõ r t nh
dê. Ð u c c u ng n,
m i dô, không s ng, không có râu c m, thân hình tr , ng c sâu và n , b ng to g n,
mông n , 4 chân nh và khô, móng h , vú nh và treo, núm vú ng n (2 cm). C u t o
con v t th hi n h ng s n xu t th t.
2.2.4

c

m sinh tr

Kh n ng sinh tr

ng

ng c a c u Phan Rang r t nhanh, t s sinh

n 1 tháng tu i

( l68,67 g/ngày) sau ó t c
sinh tr ng ch m d n (86,66 - 137,33g/ngày). Tháng

th hai th ng là tháng kh ng ho ng vì l ng s a gi m th p mà c u con thì ch a
quen n nhi u c . Sau ó s c l n tr l i bình th ng. Kh n ng sinh tr ng c a c u
trong i u ki n qu ng canh nh sau: Tr ng l ng s sinh c a c u là 2,20 kg, lúc 3
tháng tu i 13,98 kg. Tu i tr ng thành bình quân con cái n ng 38,96 ± l,34 kg, con
c 42,64 ± 1,70 kg.

xv


ng 2 Chi u o c a c u tr

ng thành

Chi u o

Con cái

Dài thân

64,4

63,0

Cao vai

60,0

59,5

Cao khum


62,8

62,0

Sâu ng c

25,8

28,0

ng ng c

16,6

16,1

Vòng ng c

70,0

78,0

ng hông

13,7

14,0

7,3


6,5

Vòng ng
Ngu n www.cucchannuoi.gov.vn

ng 3: Kh n ng sinh tr

ng c a c u Phan Rang

Tu i

Kh i l

sinh

2,20

3 tháng tu i

13,9

Con

c tr

Con cái tr

ng thành


ng (kg)

42,6 ± 1,70

ng thành

38,9 ± 1,34

Ngu n: />
xvi

Con

c


2.2.5

c i m sinh s n

ng 4: M t s ch tiêu sinh s n c a c u

Ch tiêu
Con

n v tính

L

ng


c

Tu i có ph n x nh y

Tháng

5

Tu i s d ng ph i gi ng

Tháng

10

Tháng

6

Tu i ph i gi ng

Tháng

9-10

Chu k

Ngày

16-17


Ngày

150

Con cái
Tu i

ng d c l n

ng d c

Th i gian mang thai
con/

u

Con

Kho ng cách l a

Tháng

s
c u con/l a/n m
(Ngu n: Lê

ng

1,25-0,43(sinh


n 75,8% - kép 24,17%)
8,02 + 0,82

a

1,4

Con

1,7

nh và Lê Minh châu (2005))

C ng nh dê, c u là lo i gia súc s m thành th c v sinh d c. C u c 5 tháng tu i ã
có bi u hi n ph i gi ng, nh ng ng i ta th ng s d ng lúc 10 tháng tu i. C u cái 6
tháng ã ng d c và tu i ph i gi ng u tiên th ng vào lúc 9 - 10 tháng. Th i gian
mang thai kho ng 150 ngày, chu k
ng d c t 16 - 17 ngày, mùa ng d c không
rõ r t nh ng vào các tháng mùa xuân mát m th ng ng d c nhi u và t l th thai
cao. Theo dõi 120 l a
xã Tân An thì th y s c u 1 con là 91 con chi m 75,83
% c u sinh ôi 21 con chi m 17,5 % và c u sinh ba có 8 con chi m 6,67 %. Nh v y
c u sinh ôi và sinh ba chi m g n 1/4 (24,l7 % ) trong lúc
n là 75,83 %, t l
m n
nh v y là
t
m c trung bình so v i các gi ng c u th t khác
(www.vcn.vnn.vn).

xvii


2.2.6 T p tính sinh h c c a c u
T p tính b y àn: c u th ng s ng t p trung thành b y àn. Vi c di chuy n và tìm
ki m th c n theo b y, bán kính ho t ng cách chu ng không xa (th ng d i
500m). Khi i n, c b y c u l l t kéo nhau i theo s h ng d n c a con u àn.
Con u àn không nh t thi t ph i là con c to nh t trong b y mà có th là m t con
c u cái, ho c m t con tr ng thành nào ó t ra rành r
ng i l i v .
N u ta ch nuôi m t con c u n l , hay vì m t lý do nào ó ta tách h n m t con ra khi
àn
nh t riêng, con c u ó s be be la hét khan c , và t ra bu n bã không màng
n chuy n n u ng, ít ra c ng vài ba ngày u (Vi t Ch ng, 2004).
Tính hi n lành: c u là v t nuôi hi n lành, không qu y phá, tính tình i m
v i con ng i. R t hi m khi th y c u xung t v i nhau.

m, g n g i

Thích n i cao ráo: trông àn c u ch m ch p nh ng trèo leo r t gi i. Chúng thích
i cao ráo, tránh vùng m th p. C u r ng có kh n ng leo trèo lên nh ng d c núi cheo
leo và thích ngh ng i vùng cao ráo, mát m .
C u nhà khi ch n th ngoài ng, gi a bu i no nê, chúng c ng tìm n nh ng t ng
á cao hay nh ng mô t, s n i
n m ngh . Chu ng nuôi c u có sàn cao m i
thích h p v i cách s ng c a chúng.Trong tr ng h p nuôi v i b y àn l n, t i v
nh t t m vào khu t r ng, thì khu t ó c n ph i cao ráo và s ch s m i t t.
T p tính n u ng: c u là loài ng v t n t p, có kh n ng s d ng h u h t các lo i
th c n thô xanh, nhi u ch t x . C u có c u t o môi m ng, linh ho t nên ngoài vi c
g m c chúng còn có kh n ng b t các lo i lá cây, hoa, thân cây b i, cây h

u
thân g h t dài. C u thích n
cao t 0,5 m tr xu ng, n ch m ch , không b
phí th c n. Khi nuôi nh t trong chu ng thì c trong máng
c c u ng n r t t
t n, chúng không s c s o, không vung v y h t
nh cách n c a dê. Ngoài ra, c u
còn có kh n ng ch u khát r t gi i.
2.3

C

M SINH LÝ C A C U

2.3.1 B máy tiêu hóa:
Gi ng nh
trâu bò, d dày c a c u c ng có 4 túi (túi d c , túi d t ong, túi d lá
sách, túi d múi kh ). Trong ó 3 túi là: d c , d t ong, d lá sách không ti t ra
d ch tiêu hóa. S tiêu hóa th c n ch y u x y ra d c và d t ong, do h sinh
v t m trách. c u tr ng thành, d c chi m th tích kho ng 80 % th tích d
dày, ây là n i lên men chính. D ch d c là môi tr ng thu n l i cho vi sinh v t d
c phát tri n (pH = 8), có
c
u này vì n c b t c a c u là dung d ch m có
+
+
tính ki m, ch a nhi u ion Na , NH4 , … trung hòa acid sinh ra do quá trình lên men
c a vi sinh v t. Nhi t
trong d c là 38 - 410C,
m 80 – 90 %. D c có môi

tr ng y m khí, n ng oxy nh h n 1 % (Nguy n Thi n và inh v n Bình, 2007).
xviii


Mi ng và r ng c u r t thích h p cho vi c l y và nghi n th c n, các tuy n n c b t r t
phát tri n và ti t ra m t l ng r t l n n c b t giúp cho quá trình nhai l i và nhào
tr n th c n
c d dàng th m chí trong m t s tr ng h p n c b t v n ti t khi gia
súc không n.
D c chi m kho ng 80 % toàn b dung tích d dày, s tiêu hóa d c có ý ngh a
r t l n. Ng i ta th y 50 – 65 % v t ch t khô tiêu hóa c a kh u ph n ã
c tiêu hóa
d c , 30 – 50 % cellulose và hemicellulose ã
c tiêu hóa t i ây nh lên men
c a h vi sinh v t trong d c mà không có s tham gia c a men cellulose và
hemicellulose ti t ra t gia súc, ây là i m n i b t c a gia súc a v so v i gia súc
c v (Mc Donal et al., 2002).
Sau d c là d t ong, d này
c n i v i d c b ng m t mi ng l n và s di chuy n
th c n gi a hai d dày này khá d dàng. K d t ong là d lá sách có hình c u ph nhu
mô ng n s p x p sao cho ch t tiêu hóa chuy n gi a các khe t i d múi kh , ph n l n
c và các ch t n gi i
c h p thu d lá sách. Gi a d t ong và d lá sách có m t
mi ng n m t cái van gi th c n l i trong d c cho t i khi
ng kính c a th c
n gi m xu ng còn 1 - 2 mm. D múi kh hay còn g i là d dày th c, n m phía sau d lá
sách, ây ph n còn l i c a th c n mà vi sinh v t c a d c ch a lên men nh ng có kh
ng tiêu hóa s
c tiêu hóa b ng enzyme.Tá tràng, k t tràng và ru t non có ch c
ng t ng t nh

ng v t d dày n. Ru t già là ph n cu i cùng, ru t th a có
m t túi mù n m phía tr c m t l ng.
2.3.2 S nhai l i
Th c n
c nu t xu ng d c và lên men
ó. Ph n th c n ch a
c nhai k
n m trong d c và d t ong s
c lên và nhai l i trong xoang mi ng. Th c n
c nhai k và th m n c b t l i
c nu t tr l i d c .
Th i gian nhai l i ph thu c vào b n ch t v t lý c a th c n, tr ng thái sinh lý c a
con v t, c c u kh u ph n. Th c n thô trong kh u ph n càng ít thì s nhai l i
càng ng n. C ng nhai l i m nh nh t vào bu i sáng, bu i chi u và g n sáng.
2.3.3 H sinh thái vi sinh v t d c
H vi sinh v t d c r t ph c t p và ph thu c nhi u vào kh u ph n. H vi sinh v t
d c g m có 3 nhóm chính: vi khu n, nguyên sinh ng v t (Protozoa) và n m.
2.3.3.1 Vi khu n
Vi khu n chi m s l ng l n nh t trong vi sinh v t d c , v i h n 60 loài, th ng có
kho ng 109-10 10 t bào/g ch t ch a d c . Trong d c vi khu n d i d ng t do
chi m kho ng 30 %, còn l i 70 % bám vào các m u th c n, trú ng các n p g p bi u
mô và bám vào nguyên sinh ng v t.

xix


Vi khu n d i d ng t do trong d ch d c ph thu c vào các ch t hoà tan, ng
th i c ng có m t s l ng vi khu n di chuy n t m u th c n này sang m u th c n
khác. Th c n liên t c chuy n kh i d c cho nên ph n l n vi khu n bám vào th c n
s b tiêu hóa i. Vì v y s l ng vi khu n d ng t do trong d ch d c r t quan tr ng

xác nh t c công phá và lên men th c n.

2.3.3.2 Vi khu n phân gi i x
Chi m m t t l nh (<10%) trong t ng s các lo i vi khu n. T i d c , men phân
gi i x c a vi khu n phân gi i x
c bài ti t
tiêu hóa ch t x , ây là lo i vi
khu n quan tr ng nh t trong d c , chúng phân gi i
c cellulose, hemicellulose và
pectin, i u ó r t có ý ngh a i v i s tiêu hóa th c n loài nhai l i.
2.3.3.3 Vi khu n phân gi i carbohydrat không ph i x (NFC)
S l ng c a chúng t ng lên khi cho gia súc n nh ng kh u ph n giàu carbohydrat d
lên men (tinh b t,
ng, glucose, lactose, galactose,…) nh các lo i th c n h t,
c , c xanh t i, r m t.
2.3.3.4 Vi khu n lên men lactic
Có tác d ng lên men
ng, chúng phát tri n nhanh khi d c có ch a ít
streptococus, vi khu n lactic chi m u th khi kh u ph n n giàu c khô ho c th c
n tinh.
2.3.3.5 Vi khu n phân gi i protein
Trong s nh ng loài vi khu n phân gi i protein và sinh amoniac thì
Peptostreptococus và Clostridium có kh n ng l n nh t. S phân gi i protein và
acid amin
s n sinh ra amoniac trong d c có ý ngh a quan tr ng c bi t c v
ph ng di n ti t ki m nit c ng nh nguy c d th a amoniac. Amoniac c n cho
các loài vi khu n d c
t ng h p nên sinh kh i protein c a b n thân chúng.
2.3.3.6 Nguyên sinh


ng v t (Protozoa)

Protozoa có s l ng ít h n vi khu n nh ng to h n vi khu n nên kh i l ng t ng
ng sinh kh i vi khu n, trong 1 ml d ch d c ch a 105-106 protozoa. Khi kh u
ph n có nhi u tinh b t,
ng thì s l ng protozoa t ng lên. Protozoa
c chia
thành 2 nhóm chính là Entodineomorphs và Holatrich; nhóm Entodineomorphs phát
tri n m nh khi gia súc n kh u ph n có nhi u x cùng v i tinh b t; nh ng nhóm
Holatrich phát tri n m nh khi kh u ph n có nhi u x nh ng
c b sung b ng r
m t ho c c non. Protozoa tiêu hóa tinh b t,
ng là chính nh ng m t vài loài có
kh n ng phân gi i cellulose.
Protozoa phân hu tinh b t và

ng r i d
xx

tr

chúng trong c

th d

i d ng


polydextrin, do ó protozoa có kh n ng m cho pH c a d c . Nhi u nghiên c u
cho th y protozoa không th xây d ng protein b n thân t các amid

c. Khi m t
protozoa trong d c cao, m t t l l n vi khu n b protozoa n và tiêu hóa. Tr ng
h p nhóm Entodinia nhi u (kho ng 2 tri u con protozoa/ml d ch d c ) thì t t c vi
khu n t do trong d ch d c s b n m t i, chi m kho ng 30 % t ng l ng sinh
kh i (Coleman, 1975)
2.3.3.7 N m
N m là sinh v t u tiên xâm nh p và tiêu hóa thành ph n c u trúc th c v t b t u
t bên trong, làm gi m
b n ch t c a c u trúc này và làm t ng s phá v các
m nh trong quá trình nhai l i. S phá v này t o u ki n cho vi khu n và men c a
chúng bám vào c u trúc t bào và ti p t c quá trình phân gi i cellulose. Trong t t c
các lo i n m y m khí có m t trong d c , chúng ta có th chia ra làm 5 loài, bao
g m: Neocallim, Piromyces, Caecomyces, Orpinomyces, Anaeromyces (Nguy n
n Thu, 2006).
N m có m t
kho ng 103 - 104/ml d ch d c . Vai trò c a n m trong s phân h y
ch t x t i d c
c th hi n ch : chúng thích nh c trên nh ng ch t x c a
th c v t trong d c c u và gia súc nhai l i. Chúng phá v c u trúc carbohydrate có
vách x c a t bào th c v t, t o u ki n cho vi khu n bám vào c u trúc t bào ti n
hành lên men phân h y.
2.2.3.8 Tác

ng t

ng h c a h vi sinh v t d c

VSV d c , c th c n và bi u mô d c , k t h p v i nhau trong quá trình tiêu hóa
th c n, loài này phát tri n trên s n ph m c a loài kia.
Trong i u ki n bình th ng gi a vi khu n và protozoa c ng có s c ng sinh có l i,

c bi t là trong tiêu hóa x . Tiêu hóa x m nh nh t khi có m t c vi khu n và
protozoa. Protozoa nu t và tích tr tinh b t, h n ch t c
sinh acid lactic, h n ch
gi m pH t ng t, nên có l i cho vi khu n phân gi i x .
Tuy nhiên gi a các nhóm vi khu n khác nhau c ng có s c nh tranh ngu n d ng
ch t v i nhau. Khi gia súc n kh u ph n giàu tinh b t nh ng nghèo protein thì s
ng vi khu n phân gi i cellulose s gi m và do ó t l tiêu hóa x th p. M t
khác, protozoa n và tiêu hóa vi khu n, do ó làm gi m t c
và hi u qu chuy n
hóa protein trong d c . Lo i b protozoa s làm t ng s l ng vi khu n trong d c .
Thí nghi m trên c u cho th y t l tiêu hóa v t ch t khô t ng 18 % khi không có
protozoa trong d c . Tuy nhiên cho n bây gi thì v n còn nhi u tranh lu n v
vi c có nên lo i b protozoa hay không.
2.3.3.9 Môi tr

ng d c

Theo Preston and Leng (1991), môi tr

ng d c ph thu c vào: lo i và kh i l ng th c
xxi


n n vào.
S nhào tr n theo chu k thông qua s co bóp c a d c . S ti t n
S h p thu các d

c b t và nhai l i.

ng ch t t d c .


S chuy n d ch các ch t xu ng b máy tiêu hóa.
2.3.4 S tiêu hóa th c n c a gia súc nhai l i
2.3.4.1 Tiêu hóa ch t x
Cellulose và hemicellulose là thành ph n chính c a t bào th c v t, chúng liên k t
v i lignin t o thành polyme b n v ng v lý h c và hóa h c. M t n v cellulose
g m hai phân t glucose, cellulose nguyên ch t là m t chu i các cenlobiose l p i
l p l i b i các liên k t -1,4. Nh v y cellulose nguyên ch t g m các
ng n
glucose.
Ng c l i hemicellulose c ng là m t polyme nh ng ngoài
ng glucose chúng còn
ch a
ng D-galactose, D-mantose, D-xilose và L-anabiose. Khi lignin liên k t v i
cellulose, hemicellulose hay protein trong thành ph n t bào s làm cho thành ph n
t bào tr nên b n v ng và r t khó tiêu hóa. Do ó nh ng th c n giàu lignin nh
m r , c khô...th ng có t l tiêu hóa th p.
Trong d c vi khu n phân gi i ch t x ti t ra enzym và c t cellulose thành các
cellulose (có hai glucose), sau ó cellulose ti p t c b phân hu thành glucose và lên
men thành các acid béo bay h i, CO2, CH4 và ATP.
2.3.4.2 Tiêu hóa tinh b t và

ng

Tinh b t và
ng
c vi khu n và protozoa tiêu th r t nhanh. Protozoa ng hóa
tinh b t bi n thành polydextin d tr trong c th c a chúng. Khi protozoa b
chuy n xu ng d múi kh và ru t non polydextin
c tiêu hóa d dàng b i men

tiêu hóa c a v t ch . Ng c l i vi khu n phân hu tinh b t và
ng thành các
ng n sau ó lên men ti p t c thành các acid béo bay h i, CO2, CH4 và ATP.
ATP là ngu n cung c p n ng l ng cho chính t bào vi sinh v t. Nh ng nghiên c u
g n ây cho th y không ph i t t c tinh b t u b tiêu hóa d c mà m t ph n
c chuy n xu ng ph n d i c a d dày b n túi, nh ng th c n không b lên men
d c g i là “th c n by pass” (hay th c n thoát tiêu). Tinh b t,
ng “thoát tiêu”
kh i d c s
c tiêu hóa d múi kh .
2.3.4.3 Tiêu hóa protein
Protein
c phân gi i thành peptid và acid amin
peptidase c a vi khu n. Ph n l n các acid amin ti p t c
thành NH3, acid béo bay h i. Sau ó vi sinh v t d c t
cho c th chúng t NH3. S tiêu hóa protein d c
xxii

b i men protease và men
b vi khu n lên men
bi n
ng h p protein và acid amin
ã t o ra m t l ng l n NH3