VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LÊ THỊ HIẾU

BIẾN ĐỔI VĂN HÓA VÙNG VEN BIỂN NGHỆ AN
QUA NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP
THỊ XÃ CỬA LÒ
Chuyên ngành: Văn hóa học
Mã số: 9229040

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

HÀ NỘI - 2018


Công trình được hoàn thành tại:
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học:
PGS. TS. TRẦN THỊ AN

Phản biện 1:

PGS. TS. TRẦN ĐỨC NGÔN

Phản biện 2:

PGS. TS. LƯƠNG HỒNG QUANG

Phản biện 3:

TS. ĐỖ LAN PHƯƠNG

Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, họp tại:
Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam,
477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội.
Vào hồi

giờ

ngày

tháng

năm 2018

Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Thư viện Học viện Khoa học Xã hội


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Biến đổi văn hóa là hiện tượng tất yếu nảy sinh trong quá trình vận động
và phát triển. Nó có thể được nhận thấy chậm hơn so với biến đổi xã hội nhưng để lại
những tác động lâu dài. Vì vậy, biến đổi văn hóa luôn được các nhà nghiên cứu quan
tâm dưới nhiều góc nhìn, để đánh giá những tác động của nó đến sự phát triển của

con người và xã hội.
1.2. Văn hóa biển, hiện đang được Nhà nước và nhiều nhà nghiên cứu quan
tâm. Đảng Cộng sản Việt Nam đã ban hành Nghị quyết 09-NQ/TW, ngày 9/2/2007
“Về chiến lược biển Việt Nam đến năm 2020”: Phấn đấu để nước ta trở thành một
quốc gia mạnh về biển, giàu lên vì biển, kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế xã
hội với đảm bảo an ninh và bảo vệ môi trường.
Hiện nay, các vấn đề về kinh tế, văn hóa biển và chủ quyền biển đảo đang
được nhận thức một cách đầy đủ nhất. Việc nghiên cứu những vấn đề về biến đổi văn
hóa vùng biển ngoài ý nghĩa bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống còn có ý nghĩa
về chính trị.
1.3. Nghệ An có 82 km bờ biển, có nhiều cư dân định cư lâu đời ở các làng ven
biển. Trong hơn 2 thập kỷ qua, trước xu thế chung của cả nước, Nghệ An có tốc độ
tăng trưởng kinh tế khá nhanh. Thực tế này đã đưa đến những biến đổi văn hóa ở các
vùng nói chung, văn hóa các làng biển nói riêng.
Thông qua trường hợp thị xã Cửa Lò, có thể thấy sự phát triển kinh tế đã kéo
theo những thay đổi trong văn hóa của cư dân vùng biển. Sự xuất hiện những luồng
văn hóa mới đan xen với văn hóa truyền thống của một làng ngư nghiệp trong bối
cảnh đô thị hóa đã trở thành một thị xã vừa giữ ngư nghiệp vừa phát triển du lịch,
dịch vụ.
Từ những lí do trên tôi chọn vấn đề “Biến đổi văn hóa vùng ven biển Nghệ
An qua nghiên cứu trường hợp thị xã Cửa Lò” làm đề tài luận án tiến sĩ.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Luận án đặt mục tiêu nghiên cứu về biến đổi văn hóa dưới tác động của kinh tế
biểu hiện trong mối quan hệ gia đình và trong thực hành tín ngưỡng; từ đó chỉ ra
những xu hướng biến đổi văn hóa của cộng đồng cư dân ven biển ở thị xã Cửa Lò
trong bối cảnh hiện nay.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Phân tích thực trạng biến đổi văn hóa gia đình qua tác động của kinh tế.



2
Phân tích thực trạng biến đổi văn hóa qua hoạt động tín ngưỡng của cư dân
vùng biển Cửa Lò.
Phân tích xu hướng và những vấn đề đặt ra trong biến đổi văn hóa của cư dân
Cửa Lò trong bối cảnh hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án tập trung nghiên cứu về biến đổi văn hóa của cư dân vùng biển Cửa Lò.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
3.2.1. Phạm vi nội dung
Luận án, chúng tôi giới hạn nghiên cứu ở hai khía cạnh: Biến đổi văn hóa qua
hoạt động kinh tế gia đình (trong quan hệ gia đình) và biến đổi văn hóa qua thực hành
tín ngưỡng (đi lễ đền làng, tín ngưỡng đi biển, lễ hội)
3.2.2. Phạm vi không gian, thời gian
Phạm vi không gian: Luận án được khảo sát cộng đồng cư dân sống tại 3
phường: Nghi Tân, Nghi Thủy, Nghi Hải.
Phạm vi thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu những biến đổi văn hóa từ
khi thành lập Thị xã Cửa Lò (1994) đến thời điểm nghiên cứu luận án (2013 - 2017).
4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu của luận án
4.1. Cách tiếp cận
Luận án sử dụng các cách tiếp cận chuyên ngànhVăn hóa học. Bên cạnh đó
luận án sử dụng các cách tiếp cận liên ngành như Nhân học, Sử học, Xã hội học…
4.2. Phương pháp nghiên cứu
4.2.1. Phương pháp quan sát tham dự
Tác giả đã thực hiện phương pháp quan sát tham dự đối với một số hoạt động
của người dân trên địa bàn phường: Tham gia một số bữa ăn gia đình vào dịp giỗ, tết;
vào ngày rằm, mồng một, tham dự Lễ kỷ niệm 20 năm thành lập thị xã Cửa Lò, Lễ
hội Sông nước Cửa Lò được tổ chức vào dịp 30/4;1/5; tham dự vào các cuộc họp khối
của người dân.

4.2.2. Điều tra xã hội học
Luận án sử dụng phương pháp điều tra thông qua bảng hỏi tới người dân tại
phường Nghi Thủy, Nghi Tân, Nghi Hải.
4.2.3. Phỏng vấn sâu
Phỏng vấn cán bộ lãnh đạo thị xã, cán bộ phường, ban quản lý đền làng.
Phỏng vấn người dân trên địa bàn các phường..., độ tuổi từ 18 đến 80 tuổi.
4.2.4. Phương pháp thảo luận nhóm
Chủ đề chính cho các cuộc thảo luận nhóm tập trung vào những biến đổi văn
hóa qua hoạt động kinh tế, hoạt động tín ngưỡng.


3
4.2.5 Phân tích tài liệu thứ cấp
Luận án thu thập các văn bản báo cáo tại các ban ngành: Công an; Hội liên
hiệp Phụ nữ; phòng Văn hóa; Chi cục Thống kê Thị xã....
5. Đóng góp mới về khoa học của luận án
Từ nghiên cứu trường hợp cộng đồng cư dân ven biển Cửa Lò ở phương diện
biến đổi văn hóa qua hoạt động kinh tế gia đình và hoạt động tín ngưỡng của cư dân
vùng ven biển Nghệ An, luận án đóng góp vào nhận thức chung trong nghiên cứu
văn hóa.
Qua hoạt động kinh tế, luận án chỉ ra sự thay đổi vị thế của từng cá nhân trong
gia đình cư dân vùng biển.
Thông qua nghiên cứu về những biến đổi trong thực hành tín ngưỡng, luận án
góp phần làm sáng tỏ thêm các quan điểm của các nhà nghiên cứu đi trước về biến
đổi văn hóa.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
6.1. Ý nghĩa lý luận
6.1.1. Góp phần làm sáng rõ những vấn đề lý luận về mối quan hệ giữa văn hóa
truyền thống và văn hóa hiện đại trong bối cảnh hiện nay của cư dân vùng biển.
6.1.2. Làm rõ hơn sự biến đổi văn hóa của cộng đồng cư dân vùng ven biển

trong tác động của du lịch và ảnh hưởng của hiện đại hóa nhìn từ cộng đồng cư dân
của một thị xã ven biển.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ là tài liệu tham khảo cho các nhà quản lí, các
cấp có thẩm quyền trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
Luận án còn góp phần vào nhận thức người dân và chính quyền địa phương về
những giá trị văn hóa truyền thống từ đó tiếp tục phát huy trong đời sống hiện đại.
7. Bố cục luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án gồm 4
chương chính sau:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và địa bàn nghiên cứu
Chương 2: Biến đổi văn hóa qua hoạt động động kinh tế gia đình
Chương 3: Biến đổi văn hóa qua thực hành tín ngưỡng
Chương 4: Xu hướng và những vấn đề đặt ra qua biến đổi văn hóa ở Cửa Lò
hiện nay


4
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU
1.1. Tổng quan nghiên cứu về biến đổi văn hóa cư dân vùng biển ở Việt Nam
1.1.1. Nghiên cứu biến đổi văn hóa qua hoạt động kinh tế
Từ thời đại sắt sớm, cư dân vùng biển đã có những thay đổi lớn trong nghề
nghiệp. Vấn đề này, tác giả Tống Trung Tín đã đề cập trong bài viết Văn hóa biển
nhìn từ góc độ khảo cổ học. Tác giả Nguyễn Đăng Vũ (2008), nhìn từ bối cảnh đương
đại, khi đề cập đến sự biến đổi văn hóa làng của cư dân vùng biển Quảng Ngãi thông
qua nghề nghiệp.
Trong bài viết Vài nhận xét về cách ứng xử của người Việt trước biển, tác giả
Từ Chi và Phạm Đức Dương (1996) đã nhấn mạnh đến yếu tố tiếp nhận nghề nghiệp

từ biển và là một yếu tố, cầu nối quan trọng trong giao lưu tiếp xúc văn hóa giữa các
cộng đồng tộc người ven biển.
Trong nghiên cứu Cộng đồng ngư dân ở Việt Nam (2002), từ việc khảo sát một
số làng chài của ngư dân ven biển miền Trung, tác giả Nguyễn Duy Thiệu đã So
sánh, làm rõ những biến đổi của các tổ chức nghề cá, tác động của quá trình đổi mới
lên nghề cá.
Đề cập đến bản chất nghề nghiệp là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến những biến
đổi về quan hệ trong gia đình ngư dân, trong nghiên cứu Tìm hiểu về phân công lao
động nam nữ trong gia đình ngư dân ven biển miền trung, (1998) tác giả Lê Tiêu La
và Lê Ngọc Hùng đặc biệt quan tâm đến vấn đề phân công lao động và vai trò của các
thành viên trong gia đình ngư dân ven biển.
Các công trình nghiên cứu về biến đổi văn hóa biển qua hoạt động kinh tế đã
phản ảnh rõ đặc trưng về nghề nghiệp của cư dân miền biển. Những nghiên cứu về
biến đổi “văn hóa biển” dưới tác động của kinh tế của cư dân vùng biển ở nước ta
còn khá khiêm tốn so với yêu cầu thực tiễn đặt ra.
1.1.2. Nghiên cứu biến đổi văn hóa từ khía cạnh tín ngưỡng
Nghiên cứu về sự biến đổi nguồn gốc, nghi lễ thờ cá Voi tại các vùng miền ở
nước ta qua giao lưu tiếp xúc giữa các nền văn hóa, được nhiều nghiên cứu quan tâm
tìm hiểu. Bàn về nguồn gốc của tục thờ cá Voi, một số người cho rằng tục thờ cá Voi
ban đầu vốn là của người Chăm, trải qua quá trình giao lưu tiếp xúc cảm hóa, được
người Việt tiếp nhận phong tục này. Làm rõ hơn vấn đề này trong bài viết Giao lưu
văn hóa Việt - Chăm, nhìn từ tục thờ cá Ông, Nguyễn Thanh Lợi (2003) đã đưa ra
những dẫn chứng, chứng minh rõ nét hơn nguồn gốc tục thờ cá Voi Ông mà người
Việt tiếp thu được từ người Chăm


5
Trong cuốn Lễ tục lễ hội truyền thống xứ Thanh, tác giả Hoàng Anh Nhân
(2006) chỉ ra sự phong phú trong việc thờ cá Voi ở Thanh Hóa. Tác giả Nguyễn
Thanh Lợi (2006) cho biết:Tục thờ cá Ông của người Việt ngày nay đã có những biến

đổi rất cơ bản qua đối tượng thờ tự, nghi lễ, diễn xướng, kiến trúc, bài trí.
Bàn về nguồn gốc xuất xứ của tục thờ cá Voi, tác giả Ngô Đức Thịnh (2004)
chỉ ra 2 yếu tố: một là tục thờ cá - một tín ngưỡng dân gian nguyên thủy; hai là từ
thực tiễn cuộc sống mà người đi biển tích lũy được trong quá trình tiếp xúc với cá
Voi.
Đề cập đến vấn đề biến đổi trong nghi thức thờ cá Voi, tác giả Trần Xuân
Phong (2006) nhấn mạnh trong quá trình tiếp biến văn hóa, người Việt đã có những
thay đổi, biến cải rất cơ bản.
Tục thờ Tứ Vị Thánh Nương hiện rất phổ biến ở nhiều làng ven biển người
Việt, đặc biệt là miền biển Trung Bộ, trung tâm là Đền Cờn (Nghệ An). Theo Ninh
Viết Giao, ngoài đền Cờn còn có hơn 30 làng khác nữa ở Quỳnh Lưu (Nghệ An) thờ
Tứ Vị Thánh Nương.. Trong bài viết Tìm hiểu sự hình thành truyền thuyết Tứ vị
thánh nương (qua các nguồn thư tịch, truyền thuyết dân gian và tục thờ cúng, tác giả
Trần Thị An làm rõ thêm về quá trình phát triển thành vị trí trung tâm của đền Cờn
Tín ngưỡng thờ Tứ vị Thánh nương được thờ phổ biến ở cửa Trương Quảng
Nam, cửa Cờn Nghệ An, cửa Triều ở Thanh Hóa, cửa Lác ở Nam Định. Ngoài ra, tục
này còn được thực hành tại đền Lộ ven sông Hồng và trở thành Tứ vị Thánh mẫu,
tiếp nối tín ngưỡng thờ Mẫu của cư dân Việt cổ. Vấn đề này đã được Trần Thị An
(2016) lý giải trong bài Truyền thuyết dân gian với việc kết nối các dạng thức không
gian biển Việt Nam . Sự khác biệt trong Lễ hội đền Cờn (Trung bộ), Lễ hội đền Lộ
(Bắc bộ) cũng đã được các nghiên cứu khác đề cập đến. Trong cuốn Lễ hội cổ truyền
không có các lễ thức hay trò diễn này, mà trọng tâm của lễ hội lại đặt vào lễ cấp thủy/
rước nước - một lễ thức điển hình của cư dân trồng lúa nước..
Làm rõ hơn về những thay đổi trong tục thờ Tứ vị Thánh nương, Lê Thanh
Tùng (2013) khẳng định vai trò quan trọng của tín ngưỡng Tứ vị Thánh nương trong
đời sống tâm linh của cư dân ven biển Hải Phòng, nguồn gốc của tục thờ Tứ vị Thánh
nương và nét tương đồng trong văn hóa từ vùng Hải Dương, Thanh Hóa, Nghệ An ở
các làng xen kẽ nông ngư.
Tô Duy Hợp và Đặng Vũ Cảnh Linh (2008), đi sâu nghiên cứu về quá trình
phát triển và biến đổi của văn hóa biển đảo qua giao lưu và tiếp xúc, tác động liên tục

của con người và bối cảnh xã hội.
Đề cập đến biến đổi về tín ngưỡng của cư dân vùng biển thời kỳ đổi mới tác
giả Lê Hồng Lý (2002) đã đề cập đến những tác động của nền kinh tế thị trường.


6
Từ những nghiên cứu các tác giả, một lần nữa khẳng định thêm trong quá trình
giao lưu phát triển hoạt động văn hóa tín ngưỡng của cư dân vùng biển có sự biến đổi.
1.2. Nghiên cứu về văn hóa vùng ven biển Nghệ An
1.2.1. Từ góc độ các hoạt động kinh tế
Đề cập đến văn hóa biển một cách tổng thể, tác giả Ninh Viết Giao (2001)
trong công trình Văn hóa làng biển ở xứ Nghệ đã làm rõ hơn về nguồn gốc xuất xứ,
đặc trưng nghề nghiệp của cư dân xứ Nghệ.
Trong cuốn Nghề, làng nghề thủ công truyền thống Nghệ An, tác giả Ninh
Viết Giao (1998) đã xếp Phương Cần vào danh mục làng nghề, làng buôn. Theo ông,
ngư dân vùng Phương Cần có thế mạnh về nghề buôn và nghề thủ công, đây cũng là
một nét đặc trưng rất riêng của cư dân ven biển Nghệ An. Trong cuốn Quỳnh Lưu
phong thổ ký, Hồ Tất Tố nhấn mạnh đến thế mạnh trong buôn bán nghề cá
Trong bài viết Cửa Sót - Thiên nhiên và con người, tác giả Nguyễn Duy Thiệu
(1983) chỉ rõ nghề thuần túy của cư dân chủ yếu sống bằng nghề đánh cá biển.
Tìm hiểu nguyên nhân sự thích ứng với biển từ phương diện sinh kế của người
Việt trong bối cảnh đương đại, Trần Thị An (2015) chỉ ra hai nguyên nhân chính: Sự
vơi cạn nguồn lợi từ biển và sự phát triển du lịch đã tác động mạnh đến người dân,
khiến họ chuyển dịch sinh kế của mình việc hoàn toàn khai thác biển sang việc đồng
thời vừa khai thác biển vừa kinh doanh du lịch theo thời vụ.
1.2.2. Từ góc độ thực hành tín ngưỡng
Bài viết Tục thờ cá Ông ở ven biển Nam Trung bộ, Nguyễn Thanh Lợi (2006)
cho biết ở một số nơi thờ Tứ vị Thánh nương là do dân ở Quỳnh Lưu mang theo
trong cuộc di dân như: đền Lộ (Thường Tín, Hà Tây), đền Tống Hậu ở cửa Lạch Lác,
Trực Ninh, Nam Định, đình Lớn/đình Bà Càn ở Cảnh Dương (Quảng Bình)... Có nơi

thì rước chân hương ở đền Cờn về hợp tự tại đền làng mình như đình Phong Cốc
(Quảng Ninh).
Trong cuốn Phong tục tập quán xứ Nghệ, tác giả Lê Tài Hòe (2013) nghiên
cứu về nét đặc trưng và những biến đổi trong phong tục tín ngưỡng của ngư dân vùng
biển Nghệ An.
Bàn về sự tiếp biến trong văn hóa biển bài viết Biển xứ Nghệ nhìn từ văn hóa,
tác giả Phan Thắng đã đề cập đến vấn đề hình thành và phát triển và những vấn đề
liên quan đến biến đổi trong văn hóa của vùng ven biển Nghệ An.
Qua tổng quan công trình nghiên cứu của các tác giả có thể thấy:
Thứ nhất: Các nghiên cứu thể hiện được hoạt động kinh tế của cư dân vùng
biển... Tuy nhiên, hầu hết những nghiên cứu về biến đổi “văn hóa biển” còn quá
khiêm tốn so với yêu cầu thực tiễn đặt ra, đặc biệt là còn thiếu những công trình


7
nghiên cứu về biến đổi văn hóa cư dân vùng biển mang tính hệ thống, toàn diện và
sâu sắc về nội dung cũng như phương pháp luận.
Thứ hai: Ở Nghệ An từ trước tới nay đã có một số công trình, bài viết đề cập
đến vấn đề về biển đổi văn hóa của cư dân vùng biển qua hoạt động kinh tế và tín
ngưỡng... Tuy nhiên, nghiên cứu về những biến đổi văn hóa của cư dân vùng biển ở
Nghệ An đến thời điểm hiện nay chưa nhận được nhiều sự quan tâm.
Trên cơ sở kế thừa các nghiên cứu của các tác giả đi trước về tư liệu lẫn cách
tiếp cận, luận án “Biến đổi văn hóa vùng ven biển Nghệ An qua nghiên cứu trường
hợp thị xã Cửa Lò” sẽ góp phần làm rõ thêm một số vấn đề còn bỏ ngỏ.
1.3. Các khái niệm
1.3.1. Biến đổi văn hóa
Luận án tiếp cận biến đổi văn hóa của Deninis O’Neil qua lý giải tác giả Hà
Đình Thành.
Tếp cận khái niệm biến đổi văn hóa và đặt nó trong bối cảnh phát triển dưới sự
chi phối tác động của kinh tế. Khi nghiên cứu các nội dung trong quan hệ gia đình, xã

hội của cư dân ven biển đặt trong hoạt động kinh tế gia đình, trong hoạt động tín
ngưỡng từ đó làm rõ xu hướng biến đổi.
1.3.2 Khái niệm vùng ven biển
Vùng ven biển (coastal area) là vùng chuyển tiếp giữa biển và lục địa
Vùng ven biển Nghệ An bao gồm 1 thị xã và 3 huyện: Thị xã Cửa Lò, huyện
Nghi Lộc, huyện Diễn Châu và huyện Quỳnh Lưu
1.3.3. Khái niệm văn hóa gia đình
Luận án sử dụng khái niệm Văn hóa gia đình của tác giả Lê Ngọc Văn. Tiếp
cận khái niệm này để định hình rõ hơn về văn hóa gia đình trước sự biến đổi gắn liền
với sự phát triển kinh tế của cư dân vùng biển.
1.3.4. Khái niệm tín ngưỡng và thực hành tín ngưỡng
Tiếp cận khái niệm về tín ngưỡng của Patrick B. Mullen qua trích dẫn của tác
giả Ngô Đức Thịnh, Frank Proschan.
Thông qua khái niệm để hiểu hoạt động tín ngưỡng còn là hệ thống những
niềm tin và cách thức thể hiện những niềm tin ấy bằng những hành động cụ thể của
con người đối với một hiện tượng siêu nhiên, xã hội, thậm chí là một sự vật nào đó,
hoặc cá nhân có liên quan đến cuộc sống thực tại của họ đã được thiêng hóa để cầu
mong sự che chở, giúp đỡ.
1.4. Cơ sở lý thuyết
Luận án tiếp cận lý thuyết chức năng của B. Malinowski. Malinowski nhấn
mạnh đến các nghi lễ ma thuật của người dân đảo Trobriand ở Thái Bình Dương. Khi


8
họ ra khơi với những nguy hiểm, họ thường dựa vào nghi lễ ma thuật để làm dịu bớt
nỗi sợ để trấn an chính mình về mặt tâm lí, mong được an toàn và được mẻ cá to.
Cách nhìn nhận theo chức năng tâm lý của B. Malinowski để làm rõ hơn về
nhu cầu đời sống tâm linh của cư dân vùng biển Cửa Lò trong bối cảnh hiện nay.
Ở Việt Nam, tác giả Phạm Đức Dương khi bàn đến biến đổi văn hóa, ông quy
văn hóa dưới hai dạng cấu trúc là cấu trúc bề mặt và cấu trúc chiều sâu: Cấu trúc bề

mặt (được gọi là biểu tầng); Cấu trúc chiều sâu (được gọi là cơ tầng) là cấu trúc bên
trong của văn hóa, ít biến đổi.
Sử dụng quan điểm trên của Phạm Đức Dương trong nghiên cứu luận án, để
tác giả chứng minh rõ hơn về đặc trưng trong biến đổi văn hóa của cư dân vùng biển
Cửa Lò hiện nay. Qua khảo sát thực tiễn biến đổi ở Cửa Lò hiện nay chủ yếu về mặt
hình thức, còn bản chất bên trong của văn hóa không có sự thay đổi.
1.5. Địa bàn nghiên cứu
1.5.1. Điều kiện tự nhiên vùng đất Cửa Lò
Thị xã Cửa Lò nằm về phía Đông của tỉnh Nghệ An, với vị trí tiếp giáp: phía
Đông giáp biển Đông, phía Tây giáp huyện Nghi Lộc, phía Bắc giáp huyện Diễn
Châu, phía Nam giáp thành phố Vinh (Nghệ An) và huyện Nghi Xuân (tỉnh Hà Tĩnh).
Bờ biển Cửa Lò dài 10,2 km, bãi biển rộng, cát trắng mịn, bằng phẳng. Cửa Lò
được thiên nhiên ưu đãi 3 hòn đảo lớn, nhỏ là đảo Ngư, đảo Mắt và đảo Lan Châu, là
điều kiện thuận lợi cho du lịch biển Cửa Lò phát triển.
Với những lợi thế đó, khu du lịch biển Cửa Lò - Nghệ An đã nổi tiếng từ
những năm đầu thế kỷ XX.
Theo văn bản ký ngày 05/6/1907 của toàn quyền Đông Dương về việc “cho
phép tiếp tục sử dụng đất ở Cửa Lò”, đây có thể xem là mốc mở đầu cho quá trình
hình thành khu du lịch biển Cửa Lò.
Hiện nay Cửa Lò đã tích cực tận dụng khai thác các cảnh quan và sinh thái
vùng ven biển, kêu gọi đầu tư để phát triển nhanh cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch và
tạo ra nhiều sản phẩm du lịch đa dạng có chất lượng cao.
* Phường Nghi Thủy, Nghi Tân, Nghi Hải
Phường Nghi Thủy: Nghi Thủy là phường nằm phía Bắc thị xã Cửa Lò có diện
tích 175 ha. Toàn phường hiện có 2.032 hộ, 8.800 nhân khẩu, được chia thành 10
khối dân cư.
Phường Nghi Tân: Phường Nghi Tân phía Đông giáp phường Nghi Thủy, phía
Nam phía Bắc, phía Tây giáp huyện Nghi Lộc. Diện tích 108ha, nhân khẩu 9091,
2.328 hộ thuộc hơn 70 dòng họ sinh sống tại 9 khối dân cư, trong đó có 1/3 dân số
theo đạo thiên chúa.



9
Phường Nghi Hải: Phường Nghi Hải cách trung tâm Thị xã Cửa Lò 6 km, với
diện tích 534 ha, dân số gần 10 ngàn người. Toàn phường hiện có 11 khối dân cư với
trên 2.200 hộ dân, trong đó có 02 khối có đồng bào theo đạo Thiên chúa giáo (khối
Tân Nho và khối Tân Lộc).
1.5.2. Truyền thống lịch sử văn hóa vùng đất Cửa Lò
* Về tên gọi vùng đất: Địa danh “Cửa Lò” theo cách giải thích của người dân
địa phương hiện nay là cách nói chệch đi và gọn lại của tên gọi “Cửa Lùa” trước đây.
Về nguồn gốc tên gọi của vùng đất Cửa Lò đến thời điểm hiện nay đang còn
nhiều ý kiến khác nhau.
* Lịch sử văn hóa vùng đất Cửa Lò
Theo cuốn An Tĩnh cổ lục của tác giả H. L. Bretone thì “vào đầu thế kỷ XV,
Cửa Lò chưa có ngọn núi, từ đường cái quan đến Cửa Lò là một hòn đảo mà hai dòng
chảy của sông Cấm lượn quanh bắt đầu từ làng Đò Cấm (gần ga Đò Cấm). Nhánh bắc
cửa sông vẫn giữ nguyên cho đến ngày nay. Nhánh Nam hình thành nên Cửa Xá,
ngày nay hầu như đã bị cát bồi đắp hoàn toàn.
Vào năm 1469, Thái úy - Đô đốc Nguyễn Sư Hồi (con trai trưởng của Thái sư
Cương Quốc công Nguyễn Xí) được giao chỉ huy lực lượng thủy quân làm nhiệm vụ
bảo vệ vùng biển phía nam quốc gia Đại Việt. Tại Nghệ An ông chọn vùng Cửa Xá
cạnh làng Thượng Xá làm đại bản doanh (Cửa Xá là nơi con sông Cấm đổ ra biển.
Bao bọc Cửa Xá là núi, như những bức tường thành tự nhiên che chắn cho vùng đất
này).
Sau Nguyễn Xí, Nguyễn Sư Hồi, công cuộc khai phá đất đai, kiến lập làng xã
dọc ven biển Cửa Xá - Cửa Lò được tiếp nối bởi Hoàng hậu Hoàng Thị Lê, Đô đốc
tướng quân Phùng Phúc Kiều. Hầu hết các làng xã dọc ven biển Cửa Lò, chủ yếu
được hình thành từ nửa cuối thế kỷ XV trở về sau.
Cư dân trong vùng từ xưa đã có thêm nghề phụ như: Nghề nấu muối, nghề
mộc, trong đó có nghề còn truyền mãi và ngày càng ưu việt như nghề đóng tàu

thuyền. Ngoài ra còn có nghề trồng dâu nuôi tằm dệt lụa, làm nón, chế biến nước
mắm, bện đay, đan lưới và đan lát đổ dùng bằng tre.
Bên cạnh phong tục thờ Thành Hoàng và các vị thần dân gian quen thuộc ở
nhiều vùng nông thôn đất Việt, người dân địa phương còn thờ cá Ông và cả những vị
thần trong lĩnh vực nông nghiệp, thương nghiệp…
1.5.3. Quá trình phát triển kinh tế
1.5.3.1. Bối cảnh tác động đến sự phát triển kinh tế tại Cửa Lò
Cửa Lò đổi mới từ sau Đại hội VI (tháng 12/1986) của Đảng.
Từ những năm 90 của thế kỷ XX, vùng ven biển nhận được nhiều đầu tư lớn,


10
dần tạo ra những trung tâm công nghiệp hướng ngoại. Cơ cấu kinh tế biển chuyển
theo hướng tăng tỷ trọng công nghiệp, dịch vụ, giảm tỷ trọng nông, ngư nghiệp.
Sự thay đổi về kinh tế kéo theo những chuyển biến trong văn hóa, cụ thể quá
trình hình thành xã hội thông tin và kinh tế tri thức đã tạo điều kiện thuận lợi cho giao
lưu, hội nhập và phát triển.
Bên cạnh đó những thách thức mới trong văn hóa được đặt ra, sự tiếp thu thiếu
chọn lọc văn hóa ngoại lai làm ảnh hưởng đến văn hóa truyền thống.
1.5.3.2. Từ ngư nghiệp truyền thống sang phát triển kinh tế dịch vụ, du lịch
* Ngư nghiệp truyền thống
Cư dân sinh sống trên địa bàn thị xã vốn xuất phát từ các làng chài nhỏ ven
biển. Ở các làng chài đại bộ phận đàn ông làm nghề đánh cá biển và làm thêm nhiều
nghề phụ khác để kiếm sống
Những hoạt động mưu sinh truyền thống trước đây của cư dân Cửa Lò được
thể hiện qua hoạt động buôn bán tại chợ Lò.
Tư liệu sản xuất, phương pháp đánh bắt truyền thống của ngư dân chủ yếu là đi
lộng và đi khơi.
Cá sau khi đánh bắt từ biển về, ngoài phần lớn tiêu thụ tươi, bán cho con buôn
và mang ra chợ Lò và các chợ lân cận thuộc huyện Nghi Lộc, thành phố Vinh, số còn

lại được đem về làm cá khô, chế biến nước mắm.
Việc phân công lao động trong các gia đình cư dân hoàn toàn mang tính tự
nhiên, gắn với đặc thù công việc.
Ngoài nghề đi biển, phụ nữ trong gia đình phải buôn bán thêm ở các chợ
vùng lân cận. Mặc dù nghề đi biển cho thu nhập không cao, thường gặp rủi ro từ
thiên nhiên, nhưng những cư dân ở Cửa Lò vẫn luôn ý thức phải truyền nghề cho
con cái họ.
* Chuyển đổi từ ngư nghiệp sang kinh doanh dịch vụ
Một hiện trạng phổ biến trong quá trình đô thị hóa ở Cửa Lò là việc chuyển đổi
nghề nghiệp của người dân, từ ngư nghiệp sang kinh doanh, dịch vụ,....
Quá trình chuyển đổi nghề nghiệp từ ngư nghiệp truyền thống sang kinh
doanh, dịch vụ, du lịch bắt đầu từ năm 2000 và phát triển mạnh từ năm 2008 đến nay.
Số còn lại còn bám nghề là do có thu nhập ổn định từ nghề đi biển. Mặt khác
hầu hết các sản phẩm đánh bắt được của đều có thị trường tiêu thụ thuận lợi.
Trong bối cảnh toàn thị xã Cửa Lò đang đẩy nhanh tốc độ phát triển các ngành
kinh tế, trong đó phát triển nhất là ngành du lịch đã tạo ra môi trường thuận lợi để
người dân trên địa bàn mở rộng các hình thức kinh doanh buôn bán, nâng cao thu
nhập và chuyển đổi nghề nghiệp.


11
Một số hộ gia đình vẫn theo nghề truyền thống nhưng có sự chuyển đổi
phương thức làm ăn mới để đem lại hiệu quả hơn.
Hiện trạng chuyển dịch cơ cấu lao động trong ngư nghiệp giảm, kinh doanh
dịch vụ tăng là điều tất yếu xảy ra hiện nay ở Cửa Lò.
Nguyên nhân là do trong những năm gần đây Cửa Lò ưu tiên phát triển kinh tế
du lịch, thị xã đã và đang huy động các nguồn lực để đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng
nhằm tạo điều kiện cho du lịch phát triển.
Tiểu kết chương 1
Nghiên cứu về biến đổi văn hóa cư dân vùng biển đã được nhiều nhà nghiên

cứu khoa học xã hội quan tâm bằng nhiều cách tiếp cận khác nhau.
Cửa Lò là vùng đất được hình thành và khai phá từ sớm, ở vào vị trí địa lý
thủy, bộ đều thuận lợi, lại là nơi có nhiều danh lam thắng cảnh.
Cửa Lò là vùng đất giàu truyền thống văn hóa, lịch sử, cư dân nơi đây đã xây
dựng cho mình những nét văn hóa mang đặc trưng riêng của cư dân vùng biển xứ Nghệ.
Cửa Lò là đô thị ven biển vùng Bắc Trung bộ đang trong giai đoạn biến đổi có
sự kết nối giữa văn hóa biển truyền thống và văn hóa biển đô thị, vừa đậm chất dân
gian vừa cởi mở linh hoạt trong phát triển kinh tế.


12
Chương 2
BIẾN ĐỔI VĂN HÓA QUA HOẠT ĐỘNG KINH TẾ GIA ĐÌNH
2.1. Biến đổi quan hệ giữa bố mẹ và con cái
2.1.1. Biến đổi qua định hướng nghề nghiệp
Trước đây ngay từ khi còn nhỏ con trai trong gia đình nối nghiệp bố, được bố
truyền nghề, truyền kinh nghiệm.
Ngày nay, khi nghề nghiệp thay đổi theo hướng mở rộng, con cái trong gia
đình có quyền chọn cho mình một nghề riêng. Mọi người có thêm cơ hội để tìm kiếm
công việc phù hợp. Đây là cơ sở quan trọng để nhiều người không nối nghề.
Đây cũng là những nguyên nhân làm thay đổi sự ràng buộc giữa bố mẹ với con
cái trong gia đình.
Mặc dầu sự ràng buộc của bố, mẹ tới con cái được cởi bỏ song vai trò người
bố, người mẹ trong gia đình truyền thống vẫn luôn được truyền dạy cho con cái trong
cuộc sống thường ngày.
2.1.2. Biến đổi qua nhu cầu cuộc sống và phát triển kinh tế
Nhu cầu nói chuyện và chia sẻ. Trước đây mỗi thành viên trong gia đình
thường chia sẻ về nhu cầu cuộc sống làm thế nào để có đủ cơ ăn, áo mặc mọi người
trong gia đình không phải chịu đói rét. Ngày nay, những chia sẻ đó nó được thể hiện
phong phú hơn không chỉ dừng lại ở nhu cầu ăn, ở, mặc mà còn hưởng thụ.

Nhu cầu việc truyền dạy cho con cái trong gia đình. Trước đâyhầu như bố, mẹ
giáo dục con cái về đạo đức, nhân cách làm người nhiều hơn. Còn ngày nay khi kinh
tế phát triển bố, mẹ truyền dạy cho con kỹ năng tư duy, kỹ năng cạnh tranh...
Trước đây, hầu hết quyền thừa hưởng tài sản bố mẹ đương nhiên sẽ thuộc về
con trưởng. Ngày nay, quan niệm con trưởng là người thừa hưởng nhà ở do bố mẹ để
lại không còn nặng nề. Con trưởng có thể nhường lại nhà cho con thứ để ra ở riêng,
để phù hợp với việc kinh doanh buôn bán. Thậm chí có những gia đình con cái tách
hẳn bố mẹ để dễ làm ăn buôn bán.
Kỹ năng sinh tồn trong xã hội được những cư dân quan tâm, trai hay gái, số
lượng con nhiều hay ít không phải là vấn đề chính mà cái cần thiết nhất chính là việc
nuôi dạy để con phát triển toàn diện.
Khi kinh tế khả giả việc phân chia tài sản cho con cái trong gia đình công bằng
hơn, con trai cũng như con gái đều được bố mẹ chia đều tài sản.
Khi lớp trẻ ít quan tâm đến ngư nghiệp truyền thống, họ buộc phải chuyển sang
kinh doanh, dịch vụ, du lịch. Thời gian dành cho công việc nhiều hơn, mọi người trở
nên bận rộn ít có thời gian chăm sóc gia đình.


13
Sự tác động của kinh tế vô hình chung đã tách dần mối quan hệ mật thiết giữa
ông, bà, bố mẹ và con cái. Người lớn bận công việc, trẻ em bận đi học, nhiều gia đình
không có lấy một bữa cơm chung gia đình, bố mẹ con cái ít có thời gian bên nhau.
Nhiều gia đình bố mẹ phó mặc việc chăm sóc con cho người giúp việc, cho ông bà
hay các con tự chăm sóc lẫn nhau.
Cái cốt lõi trong gia đình là tình yêu thương của bố, mẹ tới con cái vẫn không
thay đổi. Đó chính là những giá trị văn hóa truyền thống hoàn toàn không mất đi
trong bối cảnh kinh tế, xã hội có nhiều đổi thay.
2.2. Biến đổi quan hệ anh, chị, em trong gia đình
Với gia đình cư dân truyền thống họ thường tương trợ nhau trong cuộc sống
cùng hộ trợ nhau trong nghề nghiệp.

Ngày nay, do nhu cầu làm ăn lớn đòi hỏi vốn để phát triển kinh doanh vì vậy
anh, chị, em trong gia đình đã hợp sức nhau lại để phát triển kinh tế.
Các thành viên trong gia đình sử dụng các kỹ năng trong kinh doanh để hộ trợ
và phát triển, biết vượt qua, điều tiết các mối quan hệ khi có những xung đột xảy ra.
Mô hình kinh doanh khép kín theo nhóm hộ gia đình góp phần vừa thúc đẩy phát
triển kinh tế, vừa tạo ra mối liên hệ bền chặt về tình cảm của anh, chị, em.
2.3. Biến đổi vai trò của người phụ nữ trong gia đình
2.3.1. Biến đổi vai trò người phụ nữ trong cuộc sống hàng ngày
Ngày trước, người đàn ông trong gia đình đóng một vai trò quan trọng, hầu
như mọi công việc đều do người chồng quyết định.
Và ngày nay, khi kinh tế phát triển, phụ nữ có nhiều cơ hội hơn để tìm cho
mình công việc phù hợp. Chính sự thay đổi của hoàn cảnh xã hội và ý thức làm chủ
cuộc sống đã làm biến đổi vai trò của người phụ nữ trong đời sống gia đình.
2.3.2. Biến đổi vai trò người phụ nữ trong kinh doanh
Người phụ nữ miền biển bây giờ đã biết chủ động hơn trong cuộc sống, không
quá phụ thuộc vào người chồng.
Vai trò của người phụ nữ trong phát triển kinh tế thể hiện trên nhiều lĩnh vực
du lịch, dịch vụ, chế biến hải sản, tiểu thủ công nghiệp, sản xuất nông nghiệp.
Từ văn hóa ứng xử trong kinh doanh, đã giúp người phụ nữ có được mạng lưới
khách hàng bền vững, giúp họ có thu nhập ổn định thường xuyên hơn.
Sự phát triển kinh tế đã làm thay đổi tư duy, nhận thức của những cư dân ven
biển theo hướng tích cực hơn. Vị trí của người đàn ông và người phụ nữ xích lại gần
nhau hơn.


14
Tiểu kết chương 2
Biến đổi văn hóa là hiện tượng phổ biến trong gia đình cư dân hiện nay, dưới
tác động của nền kinh tế, quá trình biến đổi trở nên phức tạp hơn. Quan hệ giữa các
thành viên trong gia đình có nhiều thay đổi theo hướng mở từ đó kéo theo vị trí của

từng cá nhân có nhiều thay đổi
Vai trò, vị thế của người phụ nữ trong gia đình được khẳng định rõ hơn trên
mọi lĩnh vực đời sống.
Hiện trạng phổ biến hiện nay ở Cửa Lò là sự nhìn nhận văn hóa mới trên
phương diện kinh tế nhiều hơn, cách nhìn nhận đó đã dẫn đến những biến đổi văn
hóa.Tuy nhiên, bên cạnh những biến đổi tích cực, thì những biến đổi tiêu cực đang
được đặt ra tại Cửa Lò hiện nay.


15
Chương 3
BIẾN ĐỔI VĂN HÓA QUA THỰC HÀNH TÍN NGƯỠNG
3.1. Biến đổi văn hóa qua thực hành tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Trước đây, giỗ, tết là dịp để con cháu sum vầy tưởng nhớ những người đã
khuất, tỏ lòng tôn kính tổ tiên. Đây là dịp gia đình sum họp gắn kết mối quan hệ anh
em trong gia đình.
Ngày nay, khi quan hệ xã hội được mở rộng, giỗ còn là dịp những thành viên
trong gia đình mời các đối tác làm ăn, bạn bè... đến thăm gia đình.
Như vậy thương mại hóa xuất hiện ngay trong lễ vật cúng người đã khuất, nó
trở nên rất bình thường trong nếp sống của những cư dân Cửa Lò.
Khi cuộc sống khả giả hơn, tinh thần hướng về tổ tiên được nhiều người trong
gia đình quan tâm, đây là dịp báo đáp tới những người đã khuất.
Những bất ổn, sự khắc nghiệt, rủi ro của kinh tế thị trường là một nguyên nhân
khiến các gia đình tìm đến nhiều hơn với các hoạt động tâm linh, trong gia đình.
Ngược lại chính sự phát triển về kinh tế giúp cho các hoạt động tín ngưỡng có điều
kiện khôi phục phát triển, gắn kết các mối quan hệ.
3.2. Biến đổi văn hóa qua thực hành tín ngưỡng đi biển
Môi trường biển thường hiểm nguy, con người luôn cảm thấy mình bé nhỏ
trước biển khơi, nên cần đến sức mạnh siêu nhiên để bảo vệ.
Dù đi khơi, hay đi lộng họ đều rất xem trọng tín ngưỡng. Cá voi là vị thần

được người dân xem trọng, đây là vị thần bảo mệnh, che chở để họ luôn được bình an
giữa muôn trùng biển khơi.
Trước đây, phụ nữ tuyệt đối không được xuống thuyền và khi chồng ra khơi
người vợ phải luôn hướng về người chồng. Ngày nay, tín ngưỡng đó nó có nhiều thay
đổi và không còn khắt khe như trước, phụ nữ vẫn có thể xuống thuyền tham gia đi
biển, chia sẻ những khó khăn vất vả cùng với người chồng.
Như vậy, sự biến đổi tín ngưỡng đi biển còn đóng một vai trò quan trọng trong
việc gắn kết các mối quan hệ gia đình với nhau.
3.3. Biến đổi văn hóa qua thực hành tín ngưỡng thờ thành hoàng làng
Trước đây, vào ngày rằm, mồng một, ngày tết, ngày thành lập làng tất cả mọi
gia đình đều đến đền làng thắp hương cầu xin bình yên. Đi lễ đền làng trở thành tập
quán của người dân từ thuở ấu thơ.
Hiện nay, hoạt động tín ngưỡng đó gần như không có sự thay đổi, mỗi tháng
hai kỳ vào ngày rằm, mồng một tại đền Mai Bảng, đền Yên Lương (phường Nghi
Thủy), đền làng Hiếu (Nghi Hải), có 99% cư dân trong làng đi lễ.


16
Trong bối cảnh hiện nay, khi cư dân Cửa Lò thu nhập nâng cao, đồng tiền kiếm
được trở nên dễ dàng hơn, thúc đẩy kinh tế gia đình ngày một phát triển. Thành công
đó một phần là do sự nổ lực không ngừng của người dân, mặt khác người ta cũng
nghĩ đến việc do thần linh giúp đỡ.
Niềm tin vào thành hoàng làng đã thu hút đông đảo người dân trong làng vừa
đi lễ vừa tham gia sinh hoạt đền làng. Đối tượng đi lễ cũng rất đa dạng và phong phú,
trong số những người đi lễ có cả những công chức, viên chức, học sinh, sinh viên,
ngư dân, nông dân, thương nhân...
Đi lễ còn là dịp để gặp gỡ trao đổi, chia sẻ khó khăn, kinh nghiệm trong cuộc
sống, trong làm ăn kinh tế của người dân trong làng
Mối quan hệ mật thiết giữa cư dân vùng biển với vị thần thành hoàng làng đã
tạo ra căn nguyên trong việc gìn giữ các giá trị văn hóa cộng đồng từ bao đời nay.

Ngoài mục đích đi lễ, đền làng là nơi người dân trong làng trao đổi các thông
tin về công việc làm ăn, gia đình, những vấn đề xã hội...
Tín ngưỡng đền làng là nơi biểu hiện các mối quan hệ xã hội nhu cầu làm ăn
của người dân trong làng.
Qua hoạt động của hội phường, hội đi lễ có ở các làng Mai Bảng, làng Hiếu,
làng Vạn Lộc góp phần củng cố mối quan hệ xóm làng trong thời hiện đại
Như vậy, hoạt động tín ngưỡng đền làng từ xưa đã có vai trò quan trọng trong
việc phát triển mối quan hệ cộng đồng làng. Ngày nay, trong bối cảnh hội nhập và
phát triển tín ngưỡng đền làng có sự biến đổi song nó vẫn đóng vai trò quan trọng
trong gắn kết quan hệ cộng đồng.
3.4. Biến đổi văn hóa qua thực hành lễ hội
3.4.1. Lễ hội đền làng Mai Bảng
Trước dây, lễ hội làng Mai Bảng được tổ chức hàng năm vào ngày giỗ Chiêu
Trưng Vương Lê Khôi (3/5 âm lịch). Những nghi thức rước thần truyền thống thể
hiện tính gắn kết cộng đồng giữa làng xã, dòng họ và những người dân trong làng.
Từ 10 năm nay, các nghi thức rước được giản lược dần, trong đó bỏ nghi thức
rước qua dòng họ điều này đồng nghĩa với việc giảm ý nghĩa gắn kết giữa làng với
dòng họ.
Từ năm 2015, trong lễ hội xuất hiện thêm một chặng rước mới: sau khi rước
thần từ đền Cửa Lạch về đền làng Mai Bảng, rước thêm một chặng từ đền Mai Bảng
vòng xung quanh thị xã. Phương tiện rước ở chặng này là bằng xe điện loại xe phục
vụ khách du lịch) và xe ô tô bán tải.
Ngoài quảng bá hình ảnh du lịch địa phương, những nghi thức mới trong lễ hội
đền làng đã thể hiện được hoạt động kinh tế du lịch của người dân địa phương.


17
3.4.2. Lễ hội đền Vạn Lộc
3.4.2.1. Lễ hội truyền thống
Cứ 3 năm một lần vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu, dân làng Vạn Lộc tổ chức

lễ hội. Lễ hội được bắt đầu từ chiều ngày 11 và kết thúc vào tối ngày 16 tháng Giêng
(âm lịch. Mọi hoạt động trong lễ hội truyền thống tại đền Vạn Lộc đều có sự chung
tay của cộng đồng làng, của các dòng họ. Mối liên kết này tạo cho văn hóa làng ven
biển luôn được hồi sinh và phát triển trong suốt chặng đường dài của lịch sử.
3.4.2.2. Lễ hội mới
Từ năm 2009, trước nhu cầu phát triển của du lịch tại địa phương, lễ hội mới
xuất hiện với tên gọi lễ hội khai trương mùa du lịch Cửa Lò, thời gian tổ chức vào
dịp 30/4 hàng năm. Toàn bộ quy trình lễ hội được tuân thủ theo kịch bản đã được sở
Văn hóa Thể thao & Du lịch xây dựng từ trước.
Lễ hội Sông nước Cửa Lò là lễ hội mới dựa trên mô hình lễ hội Cầu ngư truyền
thống của ngư dân ven biển. Trước nhu cầu phát triển du lịch, nhằm quảng bá với du
khách, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch cùng chính quyền địa phương đã xây dựng
kịch bản lễ hội mới trên cơ sở kịch bản của lễ hội cầu ngư truyền thống, tuy nhiên, lễ
hội này qua thực tế tổ chức hiệu quả đem lại không như mong đợi, người dân địa
phương phản ánh là lãng phí và làm mất tính linh thiêng, không hiệu quả. Văn hóa
truyền thống bị biến đổi sâu sắc.
3.4.3. Biến đổi qua lễ hội cầu ngư
Tín ngưỡng thờ Cá ông gắn liền với mọi hoạt động trong tín ngưỡng thờ đền làng.
Lễ hội này là dịp để mọi cá nhân trong cộng đồng làng thể hiện sự quan tâm, trách
nhiệm với việc chung của làng.Vào 12/2 âm lịch hàng năm làng, Mai Bảng tổ chức kỷ
niệm ngày thành lập làng đồng thời là ngày giỗ Chế thắng phu nhân và làm lễ cầu ngư.
Từ nghi thức ban đầu đến nghi thức cuối cùng đều do người dân và Ban quản
lý đền làng đảm nhận, lễ hội được diễn ra với một tinh thần trách nhiệm và nhiệt tình
của cộng đồng làng.
Trước nhu cầu của cộng đồng từ đầu năm 2017, Lễ cầu Ngư có nhiều biến đổi
song vai trò của cộng đồng làng không hề mất đi
Chính quyền địa phương toàn không tham gia vào nghi lễ thực hành của người
dân, điều đó phát huy vai trò của từng cá nhân khi tham gia vào lễ hội. Đây là một
điểm tiến bộ trong việc tôn trọng tín ngưỡng của cư dân vùng biển, sự can thiệp
không quá sâu vào lễ hội đã làm cho Lễ hội Cầu ngư biến đổi theo nhu cầu của người

dân địa phương.
Lễ hội ngoài đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt của người dân còn đóng vai trò
quan trọng gắn kết cộng đồng, nuôi dưỡng và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống của địa phương.


18
Tiểu kết chương 3
Thực hành văn hóa tín ngưỡng của cư dân Cửa Lò trong bối cảnh kinh tế có
nhiều thay đổi góp phần nuôi dưỡng và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
Sinh hoạt tín ngưỡng tại đền làng đã tạo ra không gian sinh hoạt để phát huy
giá trị văn hóa truyền thống hiệu quả nhất tại các làng ở Cửa Lò hiện nay.
Những lễ hội đậm màu sắc dân gian vùng biển, vẫn thể hiện được vai trò của
cộng đồng trong đó, cộng đồng là trung tâm bảo tồn văn hóa truyền thống trước bối
cảnh biến đổi.
Trước sự biến đổi về văn hóa lễ hội đền làng, lễ hội cầu ngư làng Mai Bảng
mặc dầu xuất hiện thêm những nghi thức mới nhưng được đông đảo người dân ủng
hộ và quan tâm, trở thành phương tiện gắn kết trong cộng đồng làng.
Từ thực tiễn cư dân vùng biển Cửa Lò cho thấy sinh hoạt tín ngưỡng đóng một
vai trò quan trọng trong phát huy các mối quan hệ gia đình, cộng đồng, trong bảo tồn
các giá trị văn hóa truyền thống của cư dân vùng ven biển trong bối cảnh hội nhập và
phát triển. Bên cạnh đó nó cũng tạo ra những mâu thuận làm mai một văn hóa truyền
thống của cư dân vùng biển.


19
Chương 4
XU HƯỚNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA
QUA BIẾN ĐỔI VĂN HÓA Ở CỬA LÒ HIỆN NAY
4.1. Xu hướng biến đổi văn hóa của cư dân vùng ven biển Cửa Lò trong

quá trình phát triển
4.1.1. Văn hóa truyền thống vừa dung hòa vừa phát huy trong văn hóa hiện đại
Hệ quả tích cực của quá trình biến đổi văn hóa là những giá trị truyền thống
tiếp tục được phát huy trong đời sống đương đại. Cụ thể là khi văn hóa gia đình bị chi
phối bởi nhu cầu phát triển kinh tế thì yếu tố văn hóa truyền thống vẫn được gìn giữ
và phát huy vai trò của mình khi người dân biết dung hòa trong cuộc sống.
Văn hóa hiện đại xuất hiện theo nhu cầu cuộc sống của cư dân song những cốt
lõi trong văn hóa truyền thống vẫn được nuôi dưỡng và trở thành một nếp sống trong
xã hội hiện đại.
Trong quá trình biến đổi văn hóa truyền thống và văn hóa hiện đại từng bước
bổ sung, hỗ trợ lẫn nhau thông qua hoạt động kinh tế.
Sự dung hòa giữa văn hóa truyền thống và văn hóa mới được biểu thị rõ nét
qua hoạt động tín ngưỡng của cư dân vùng biển Cửa Lò. Khi người dân vùng biển có
sự chuyển đổi về nghề nghiệp nhu cầu tâm linh theo đó được người dân hướng đến
một mục đích khác. Thay vì cầu mong cho những chuyến đi biển được bình an thì
nay người dân xin việc làm ăn buôn bán được thuận lợi, kinh tế khá giả, sức khỏe dồi
dào...
Trong quá trình phát triển mối quan hệ cộng đồng làng được củng cố qua sinh
hoạt đền làng. Các phong tục tập quán trong tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng của cư
dân vùng biển từ bao đời nay vẫn thế, những bon chen của cuộc sống đời thường,
những hoạt động thương mại của nền kinh tế thị trường gần như không tồn tại trong
không gian đền làng.
Mối quan hệ cộng đồng trong thời hiện đại được củng cố thường xuyên và liên
tục hơn qua sinh hoạt tín ngưỡng
Văn hóa mới xuất hiện khi những giá trị văn hóa truyền thống chưa hoàn toàn
mất đi, mà nó còn được người dân tiếp tục phát huy trong môi trường mới và có sự
dung hòa với nhau. Rõ nét nhất ở đây là sự thay đổi trong các lễ hội tín ngưỡng dân
gian (lễ hội cầu ngư, lễ hội Thành hoàng làng).
Sự tác động kinh tế đến văn hóa thể hiện hai mặt: một mặt, nó tạo điều kiện
thuận lợi để văn hóa địa phương tiếp thu và hình thành những giá trị văn hoá mới;

mặt khác, nó chứa đựng nguy cơ phá vỡ hoặc làm phai nhạt những giá trị văn hoá


20
truyền thống đã được tích tụ.
Văn hóa truyền thống không ngừng bổ sung các giá trị tiên tiến của thời đại,
nhờ vậy văn hóa truyền thống và hiện đại không tách rời nhau.
4.1.2. Mâu thuẫn giữa văn hóa truyền thống và hiện đại qua thực hành văn
hóa
Khi những người con trong gia đình có nhiều cơ hội để tìm kiếm cho mình
những công việc phù hợp, đem lại thu nhập cao. Những chuẩn mực đạo đức nghề
nghiệp các mâu thuận trong gia đình có sự thay đổi. Hệ quả của những mâu thuẫn là
hạnh phúc gia đình có sự suy giảm, vợ xem thường chồng, chồng thiếu tôn trọng vợ,
lối sống buông thả dẫn đến hạnh phúc gia đình tan rã. Khi những chuẩn mực đạo đức
trong văn hóa truyền thống bị mất dần bởi tác động của lối sống trong xã hội hiện đại.
Mâu thuẫn này xuất phát từ sự phát triển kinh tế đến những tác động trong văn
hóa truyền thống, sự nhận thức của từng cá nhân trong quá trình phát triển. Hệ quả
của những mâu thuẫn trong gia đình cư dân vùng biển là biểu hiện của sự không đồng
nhất giữa văn hóa truyền thống và văn hiện đại. Hai yếu tố văn hóa này đang có sự
mâu thuẫn, xung đột lẫn nhau.
Khi kinh tế phát triển, văn hóa được biến thành phương tiện quảng bá, những
thực hành trong văn hóa sẽ bị cuốn theo nhu cầu này. Tuy nhiên, hiệu quả đem lại
không cao, trái lại còn gây phản cảm với người dân. Đó cũng là một minh chứng cho
việc biến văn hóa thành phương tiện hàng hóa để tiếp thu văn hóa hiện đại mà bỏ qua
yếu tố truyền thống tại địa phương. Như vậy, văn hóa truyền thống và văn hóa hiện
đại có sự thay đổi nhất định.
4.1.3. Văn hóa biến đổi theo hình thức bên ngoài song vẫn giữ cái cốt lõi
truyền thống
Dưới tác động của quá trình phát triển kinh tế văn hóa, cư dân Cửa Lò có nhiều
biến đổi từ nhu cầu cuộc sống. Sự thay đổi này mang tính hình thức nhiều hơn, bản

chất bên trong của nghi lễ truyền thống hoàn toàn không có sự thay đổi.
Cùng với sự biến đổi văn hóa trong gia đình vai trò của các thành viên có sự
thay đổi song cái cốt lõi trong gia đình truyền thống vẫn trường tồn.
Cái cốt lõi trong văn hóa truyền thống niềm tin vào thần thành hoàng, thần linh
biển hoàn toàn không thay đổi.
Trong quá trình biến đổi, văn hóa truyền thống luôn tồn tại trong tâm thức của
con người. Sự cải biến ít nhiều trong văn hóa từ hoạt động kinh tế, hoạt động tín
ngưỡng đã cho thấy văn hóa truyền thống vẫn luôn chiếm vị trí bền vững trong đời
sống cộng đồng cư dân vùng biển đó chính là cái cốt lõi bên trong.
Tính bền vững trong văn hóa truyền thống thể hiện ở việc cư dân vùng biển


21
không đồng tình với nghi thức mới trong lễ hội, bởi nó phạm đến vấn đề tâm linh.
Như vậy, dù trong hoàn cảnh nào thì văn hóa truyền thống không bị một yếu tố ngoại
cảnh nào có thể tác động đến làm thay đổi bản chất của nó.
Quá trình chuyển đổi nghề nghiệp của cư dân vùng biển đa phần dựa trên nghề
nghiệp truyền thống. Cụ thể từ ngư nghiệp truyền thống dần dần các mạng lưới dịch
vụ, du lịch thương mại hình thành nhưng mang đặc thù kinh tế biển, các sản phẩm
kinh tế chủ yếu được khai thác từ tài nguyên biển. Đó chính là những nguyên nhân để
văn hóa của cư dân vùng biển chậm biến đổi và nếu có biến đổi thì vẫn mang đậm sắc
thái văn hóa của cư dân vùng biển.
4.2. Vai trò của người dân và chính quyền địa phương trước biến đổi văn hóa
4.2.1. Vai trò của người dân
Bối cảnh phát triển đã tạo cho mỗi cá nhân cơ hội tiếp cận và đổi mới trên mọi
phương diện. Trong đó nhận thức của mỗi cá nhận về văn hóa đóng một vai trò quan
trọng trong kiến tạo bản sắc, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống, tiếp thu các giá trị
văn hóa mới, và dung hòa văn hóa truyền thống với văn hóa hiện đại.
Bối cảnh phát triển đã tạo cho mỗi cá nhân cơ hội tiếp cận và đổi mới trên mọi
phương diện. Các quan hệ gia đình, xã hội, qua thực hành tín ngưỡng là những người

dân và nơi đây đang cố gắng bảo lưu, khôi phục lại các giá trị văn hóa truyền thống
để phù hợp với bối cảnh hiện đại. Trong đó nhận thức về văn hóa đóng một vai trò
quan trọng trong kiến tạo bản sắc, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống, tiếp thu các
giá trị văn hóa mới, và dung hòa văn hóa truyền thống với văn hóa hiện đại một cách
đúng hướng.
4.2.2. Vai trò của chính quyền địa phương
Với chính quyền địa phương quá trình nhận thức, điều hành trong quản lý ảnh
hưởng không nhỏ đến các giá trị văn hóa truyền thống.
Trong tiếp thu văn hóa mới chính quyền địa phương còn thiếu sự dung hòa mối
quan hệ giữa người dân và chính quyền, đang thiên về phát triển kinh tế hơn là chú
trọng đến bản sắc văn hóa truyền thống, đến vấn đề tín ngưỡng của người dân địa
phương.
Bản thân các cấp quản lý đã có sự đồng thuận theo quan niệm với người dân,
khéo léo điều chỉnh các yếu tố văn hóa mới để phù hợp trong quản lý, điều hành.
Qua thực tiễn thực hành tín ngưỡng Cửa Lò chúng ta có thể thấy việc để cộng
đồng cư dân tổ chức lễ hội không phải là giải pháp khả thi toàn diện mà nên có sự kết
hợp giữa chính quyền địa phương, người dân và du khách.
Trước sự phát triển nhanh của kinh tế, những nhu cầu mới trong kinh tế thị
trường làm xuất hiện yếu tố văn hóa mới. Từ bộ máy quản lý, những người có chức


22
vụ cao đến những người thực thi nhiệm vụ văn hóa cần có sự năng động nhạy bén,
đổi mới trong tư duy, nhận thức để dung hòa các yếu tố văn hóa mới với văn hóa
truyền thống, phát huy củng cố các mối quan hệ với cộng đồng lấy người dân làm
gốc, như vậy mới đưa văn hóa trở thành công cụ, phương tiện thúc đẩy sự phát triển
của kinh tế địa phương.
4.3. Nhận định chung về xu hướng biến đổi văn hóa vùng ven biển ở Nghệ An
nói riêng và ven biển Việt Nam nói chung trong quá trình hội nhập và phát triển
Trong hai thập niên gần đây, dưới tác động của quá trình đô thị hóa, văn hóa

vùng ven biển ở Nghệ An có nhiều biến đổi sâu sắc. Cửa Lò là một trường hợp điển
hình đại diện cho đô thị du lịch vùng ven biển Nghệ An có sự biến đổi nhanh, rõ nét
về văn hóa.
Nhu cầu phát triển kinh tế luôn là vấn đề thường trực, hiện hữu trong đời sống
gia đình và cộng đồng cư dân vùng biển hiện nay.
Quá trình biến đổi đó kéo theo những bất cập như chuẩn mực đạo đức trong gia
đình truyền thống bị phá vỡ, nhiều gia đình các ông bố, bà mẹ mải lo làm ăn kinh tế
không chú ý đến sự phát triển của con cái, buông lỏng trong giáo dục, cùng với sự tác
động của lối sống bên ngoài dẫn đến hư hỏng, tình cảm anh,em trong gia đình rạn nứt
khi sự ăn chia trong làm ăn kinh tế không đều... và hàng loạt các vấn đề nảy sinh
trong quan hệ gia đình.
Nhu cầu tín ngưỡng trở thành hiện tượng phổ biến và có xu hướng bùng nổ tại
các địa phương vùng ven biển hiện nay. Sự phát triển của nhu cầu tín ngưỡng trong
thời hiện đại là cơ sở quan trọng để bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của cư
dân vùng biển.
Không chỉ riêng ở Nghệ An mà tại các đô thị có du lịch, lễ hội là yếu tố văn
hóa đầu tiên được chính quyền địa phương lựa chọn để quảng bá thu hút du khách.
Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đời sống của người dân vùng ven biển
có nhiều thay đổi, ảnh hưởng lớn đến bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống. Vì vậy, những tác động vào thực hành văn hóa cần phải phù hợp với phong tục
tập quán và có sự đồng tình của người dân địa phương.
Việc phát triển kinh tế tại các vùng ven biển hiện nay đưa ra nhiều thách thức
đối với việc bảo tồn văn hóa. Sự phát triển của kinh tế tạo môi trường thuận lợi cho
sự hồi sinh và phát triển văn hóa, đồng thời nó cũng làm mất đi những giá trị trong
văn hóa và tâm linh của người dân vùng biển.
Xu hướng hiện nay luôn tạo ra hai mặt tích cực, tiêu cực của quá trình phát
triển trên mọi phương diện. Sự phân định giữa hai mặt này không phải là điều dễ
dàng, thậm chí, khi xuất hiện những sự tác động đó nó mới có sự rạch ròi.



23
Tiểu kết chương 4
Trong quá trình biến đổi, văn hóa cư dân vùng biển Cửa Lò có sự dung hòa
giữa văn hóa truyền thống và văn hóa hiện đại. Sự dung hòa này góp phần bảo tồn và
phát huy các giá trị văn hóa của cư dân vùng biển trong quá trình phát triển.
Tuy nhiên, quá trình biến đổi xuất hiện những mâu thuẫn trong văn hóa.
Những mâu thuẫn này xuất hiện tạo rào cản trong quá trình phát triển, thể hiện sự
không đồng nhất về văn hóa của cư dân vùng biển Cửa Lò.
Nét riêng trong biến đổi văn hóa của cư dân vùng biển Cửa Lò là quá trình biến
đổi diễn ra chậm, mang tính hình thức bên ngoài nhiều hơn chiều sâu bên trong, theo
cách gọi của Phạm Đức Dương là cơ tầng và thượng tầng văn hóa. Các hình thức biến
đổi đều trên cơ sở văn hóa truyền thống và như vậy văn hóa truyền thống có điều kiện
để phát huy và nuôi dưỡng trong xã hội hiện đại.
Biến đổi trong văn hóa của cư dân Cửa Lò phụ thuộc rất lớn vào nhận thức của
chính quyền địa phương và người dân. Việc nhìn nhận văn hóa phù hợp với quy luật
phát triển với bản sắc địa phương sẽ là động lực thúc đẩy kinh tế phát triển, ngược lại
việc tiếp thu văn hóa chạy theo phong trào, thiếu khoa học, thiếu thực tiễn sẽ đem đến
những thất bại.
Việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, tiếp thu văn hóa mới
phụ thuộc rất lớn vào thái độ nhận thức của cá nhân và cộng đồng cư dân vùng biển.
Quá trình đô thị hóa đã đưa mức sống của người dân Cửa Lò đến một hướng phát
triển mới, đưa những cư dân địa phương đến với đô thị nhanh hơn. Xây dựng Cửa Lò
thành đô thị văn minh, hiện đại mang đặc trưng riêng của văn hóa biển cần khai thác
cho mình vốn văn hóa truyền thống vốn tri thức của địa phương là yếu tố quan trọng
trong phát triển hiện nay.