TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT TƯ PHÁP
 

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
KHOÁ 33 (2007-2011)
Đề tài:

HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU
LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

Giảng viên hướng dẫn

Ths.TĂNG THANH PHƯƠNG

Sinh viên thực hiện

NGUYỄN TỐ QUYÊN
MSSV: 5075139
Lớp: Thương mại 2 -K33

Cần Thơ-05/2011


TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT TƯ PHÁP
 

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP

KHOÁ 33 (2007-2011)
Đề tài:

HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU
LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

Giảng viên hướng dẫn

Ths.TĂNG THANH PHƯƠNG

Sinh viên thực hiện

NGUYỄN TỐ QUYÊN
MSSV: 5075139
Lớp: Thương mại 2 -K33

Cần Thơ-05/2011


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
-----------oOo----------- .........................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................

........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
......................................................................... .


NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN
-----------oOo----------- .........................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................

......................................................................... .


Lời cảm ơn
Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, người viết đã nhận được sự
hỗ trợ hết sức quý báo từ quý thầy cô Khoa Luật Trường Đại học
Cần Thơ đã cung cấp kiến thức cũng như kinh nghiệm làm luận văn
tốt nghiệp. Người viết xin gửi lời cám ơn chân thành nhất đến các
thầy cô, đặc biệt là giáo viên hướng dẫn, cùng các bạn trong lớp,
trong khoa đã động viên tinh thần cho người viết trong suốt quá trình
làm luận văn. Mặc dù, đã hết sức cố gắng và nhận được sự dạy bảo,
hướng dẫn giúp đỡ tận tình của Cô Tăng Thanh Phương, nhưng do
thời gian thực hiện đề tài có hạn và kiến thức bản thân còn nhiều hạn
chế nên việc nghiên cứu và trình bày đề tài khó tránh khỏi những
thiếu xót. Người viết kính mong nhận được sự thông cảm và đóng
góp ý kiến của quý thầy cô, cùng các bạn cho đề tài được hoàn thiện
hơn.


MỤC LỤC
Trang
LỜI NÓI ĐẦU.................................................................................................................. 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu đề tài ............................................................................................ 2
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài ............................................................................................. 2
4. Phương pháp nghiên cứu đề tài ..................................................................................... 2
5. Kết cấu đề tài ................................................................................................................. 3
CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU ...................................4
1.1. Các khái niệm có liên quan...................................................................................... 4
1.1.1. Khái niệm hợp đồng......................................................................................... 4

1.1.2. Khái niệm hợp đồng vô hiệu ............................................................................ 5
1.2. Sơ lược về lịch sử phát triển của chế định hợp đồng vô hiệu ............................... 6
1.2.1. Chế định khế ước vô hiệu dưới thời Lê ............................................................ 6
1.2.2. Chế định khế ước vô hiệu dưới thời Nguyễn.................................................... 7
1.3.3. Chế định khế ước vô hiệu dưới thời Pháp thuộc .............................................. 8
1.3. Điều kiện có hiệu lực của hợp đồng ........................................................................ 9
1.3.1. Người tham gia giao kết hợp đồng phải có năng lực giao kết hợp đồng........ 10
1.3.1.1. Cá nhân.................................................................................................. 10
1.3.1.2. Pháp nhân.............................................................................................. 13
1.3.1.3. Hộ gia đình ............................................................................................ 15
1.3.1.4. Tổ hợp tác .............................................................................................. 17
1.3.2. Mục đích và nội dung của hợp đồng không vi phạm điều cấm của pháp luật
không trái đạo đức xã hội ................................................................................................ 17
1.3.2.1. Mục đích của việc ký kết hợp đồng........................................................ 17
1.3.2.2. Nội dung của hợp đồng ......................................................................... 18
1.3.3. Người tham gia giao kết hoàn toàn tự nguyện................................................ 19
1.3.4. Hình thức của hợp đồng phải phù hợp với quy định của pháp luật ................ 20
1.4. Phân loại hợp đồng vô hiệu.................................................................................... 22


1.4.1. Hợp đồng vô hiệu tuyệt đối, hợp đồng vô hiệu tương đối.............................. 23
1.4.2. Hợp đồng vô hiệu từng phần, hợp đồng vô hiệu toàn bộ................................ 25
1.5. Mối quan hệ giữa hợp đồng chính, hợp đồng phụ vô hiệu ................................. 27
1.6. Sự cần thiết của việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu................................................. 30
CHƯƠNG 2: CHẾ ĐỘ PHÁP LÝ VỀ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU................................ 32
2.1. Các trường hợp cụ thể của hợp đồng vô hiệu ...................................................... 32
2.1.1. Hợp đồng vô hiệu do vi phạm điều cấm pháp luật, trái đạo đức xã hội ......... 32
2.1.1.1. Khái niệm............................................................................................... 32
2.1.1.2. Đặc điểm................................................................................................ 32
2.1.2. Hợp đồng vô hiệu do giả tạo ........................................................................... 34

2.1.2.1. Khái niệm............................................................................................... 34
2.1.2.2. Đặc điểm................................................................................................ 35
2.1.3. Hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn....................................................................... 37
2.1.3.1. Khái niệm............................................................................................... 37
2.1.3.2. Đặc điểm................................................................................................ 38
2.1.4. Hợp đồng vô hiệu do bị lừa dối, đe dọa ......................................................... 41
2.1.4.1. Hợp đồng vô hiệu do bị lừa dối ............................................................. 41
2.1.4.2. Hợp đồng vô hiệu do bị đe dọa.............................................................. 43
2.1.5. Hợp đồng vô hiệu do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi
dân sự, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện ............................. 45
2.1.5.1. Khái niệm............................................................................................... 45
2.1.5.2. Đặc điểm................................................................................................ 46
2.1.6. Hợp đồng vô hiệu do người xác lập không nhận thức và làm chủ được hành
vi của mình ...................................................................................................................... 48
2.1.6.1. Khái niệm............................................................................................... 48
2.1.6.2. Đặc điểm................................................................................................ 48
2.1.7. Hợp đồng vô hiệu do vi phạm hình thức........................................................ 48
2.1.8. Hợp đồng vô hiệu do có đối tượng không thể thực hiện được ...................... 54
2.1.8.1. Khái niệm............................................................................................... 54


2.1.8.2. Đặc điểm................................................................................................ 55
2.2. Hậu quả pháp lý của việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu ........................................ 56
2.3. Thời hiệu yêu cầu tòa án tuyên bố hợp đồng vô hiệu.......................................... 59
2.4. Quyền khởi kiện hợp đồng vô hiệu ....................................................................... 61
2.4.1. Chủ thể có quyền khởi kiện ........................................................................... 61
2.4.2. Tính hữu hiệu của quyền khởi kiện................................................................ 62
2.4.2.1. Xác nhận hợp đồng................................................................................ 62
2.4.2.2. Hợp thức hóa hợp đồng ......................................................................... 63
2.4.2.3. Hết thời hiệu khởi kiện .......................................................................... 63

CHƯƠNG 3: THỰC TIỄN TRONG VIỆC TUYÊN BỐ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆUMỘT SỐ TỒN TẠI VÀ HƯỚNG HOÀN THIỆN ..................................................... 64
3.1. Hậu quả pháp lý của việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu ........................................ 64
3.1.1. Tóm tắt bản án số 1 ......................................................................................... 64
3.1.2. Tóm tắt bản án số 2 ......................................................................................... 66
3.1.3. Nhận xét của người viết .................................................................................. 67
3.2. Vi phạm điều kiện về năng lực hành vi của người xác lập hợp đồng ................ 72
3.2.1. Tóm tắt bản án số 3 .......................................................................................... 72
3.2.2. Tóm tắt bản án số 4 .......................................................................................... 73
3.2.3. Nhận xét của người viết ................................................................................... 73
3.3. Hợp đồng vô hiệu một phần hay toàn bộ ............................................................. 78
3.3.1. Tóm tắt bản án số 5 .......................................................................................... 78
3.3.2. Tóm tắt bản án số 6 .......................................................................................... 79
3.3.3. Nhận xét của người viết ................................................................................... 80
3.4. Thời hiệu yêu cầu tòa án tuyên bố hợp đồng vô hiệu.......................................... 83
3.5. Vấn đề vô hiệu hợp đồng liên quan đến hình thức của hợp đồng...................... 87
3.6. Nhận xét chung ....................................................................................................... 92
KẾT LUẬN .................................................................................................................... 96
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
LỜI MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong lĩnh vực Luật tư, hợp đồng được coi là một trong những chế định
pháp lý ra đời từ rất sớm. Ngay từ khi xã hội loài người có sự phân công lao động và
xuất hiện các hình thức trao đổi hàng hóa thì hợp đồng đã hình thành và giữ một vị trí
ngày càng quan trọng trong đời sống của dân cư. Hợp đồng là một trong những
phương thức hữu hiệu cho cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác xác lập và thực
hiện các quyền nghĩa vụ của mình nhằm thỏa mãn các nhu cầu trong sinh hoạt, tiêu dùng

và trong sản xuất, kinh doanh. Cùng với sự phát triển của xã hội, hợp đồng ngày càng
đa dạng và phức tạp. Trong đời sống hằng ngày chúng ta gặp không ít trường hợp hợp
đồng giao kết do bị lừa dối, đe dọa hay vi phạm điều cấm của pháp luật gây ảnh hưởng
nghiêm trọng đến lợi ích chung của xã hội, cũng như quyền lợi chính đáng của các
bên. Xuất phát từ tầm quan trọng và ý nghĩa thiết thực của chế định hợp đồng, Bộ luật
dân sự nước ta đã quy định cụ thể, chi tiết, chặt chẽ về việc xác lập, thực hiện cũng
như các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng nói chung những trường hợp làm vô hiệu
hợp đồng nói riêng. Các quy định đó của Bộ luật dân sự đã tạo ra hành lang pháp lý
thông thoáng và an toàn cho các chủ thể tham gia giao kết hợp đồng.
Thực tiễn giải quyết tại Tòa án thì vấn đề giải quyết các hậu quả khi hợp đồng
bị tuyên vô hiệu không thuần túy chỉ căn cứ vào quy định của Bộ luật dân sự, mà còn
tùy thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có sự thỏa thuận của các bên khi tham gia ký kết
hợp đồng hoặc phụ thuộc vào thời điểm phát sinh tranh chấp. Quá trình thực hiện Bộ
luật dân sự, bên cạnh những mặt tích cực, còn có những vướng mắc nhất là tranh
chấp về hợp đồng dân sự vẫn có xu hướng gia tăng, trong đó các hợp đồng dân sự vô
hiệu do vi phạm về điều kiện có hiệu lực của giao dịch chiếm tỷ lệ không nhỏ. Việc
tuyên bố hợp đồng vô hiệu và giải quyết hậu quả pháp lý khi hợp đồng vô hiệu vẫn là
vấn đề phức tạp mà ngành Tòa án đang gặp phải. Có không ít vụ án đã được xét xử
nhiều lần, với nhiều cấp xét xử khác nhau kể cả cấp xét xử cao nhất là Hội đồng
Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao nhưng vẫn còn những thắc mắc, vẫn có những
quan điểm khác nhau, gây ra nhiều tranh luận phức tạp.
Chính vì lý do này, để hiểu rõ và cụ thể hơn về chế độ pháp lý cũng như từng
trường hợp cụ thể của hợp đồng vô hiệu là rất cần thiết và có ý nghĩa rất quan trọng
trong đời sống xã hội. Nên người viết đã chọn đề tài: “Hợp đồng vô hiệu - Lý luận và
thực tiễn”.

GVHD: Tăng Thanh Phương

1


SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
2. Mục tiêu nghiên cứu
Công cụ đắc lực để xác lập quyền, nghĩa vụ của các chủ thể tham gia giao kết
là hợp đồng. Do đó, hợp đồng phải tuân thủ theo qui định của pháp luật để có hiệu
lực ràng buộc các bên. Bất cứ một vấn đề nào, chỉ cần nắm v ữn g được những kiến
thức cơ bản cũng mang lại những lợi ích nhất định. Khi có tranh chấp, rủi ro bất ngờ
liên quan đến hợp đồng và nếu hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu sẽ khó tránh khỏi tổn
thất, cho nên phải hiểu sâu, hiểu rõ các qui định của pháp luật hiện hành về các
trường hợp vô hiệu của hợp đồng để tiến hành giao kết, thực hiện hợp đồng hiệu quả
hơn. Chính vì vậy, người viết nghiên cứu đề tài để làm rõ các trường hợp cụ thể của
hợp đồng vô hiệu để bảo đảm lợi ích chính đáng cho các bên tham gia giao kết. Hiện
nay vấn đề hình thức của hợp đồng có nên được xem là điều kiện có hiệu lực của hợp
đồng đang được bàn luận đến nhiều. Vì trong thực tế do kiến thức pháp luật của người
dân còn hạn chế nhất là những hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất trong đa
số bộ phận dân cư ở nông thôn thường chỉ được viết tay không công chứng, chứng
thực nên khi tranh chấp xảy ra Tòa án thường tuyên những hợp đồng đó vô hiệu do đó
trong một số trường hợp ảnh hưởng đến quyền lợi của các bên giao kết. Ngoài ra
trong thực tiễn những giao dịch mà một bên là hộ gia đình rất phổ biến nhưng pháp
luật chưa quy định cụ thể những trường hợp này gây lung túng trong quá trình áp
dụng luật của các cơ quan quản lý cũng như các bên trong quan hệ hợp đồng. Cuối
cùng trong quá trình học tập người viết còn thấy những bất cập từ chế định hợp đồng
nói chung, những trường hợp hợp đồng vô hiệu nói riêng nên người viết muốn tập
trung nghiên cứu về đề tài này để từ đó cũng muốn góp một vài ý kiến để hoàn thiện
hơn những quy định của pháp luật về chế định hợp đồng.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Người viết tập trung nghiên cứu các trường hợp của việc tuyên bố hợp đồng vô
hiệu chủ yếu là trong lĩnh vực dân sự và thương mại, từ đó chỉ ra những vướng mắc

còn tồn tại để hoàn thiện những quy định của pháp luật Việt Nam nhằm bảo vệ quyền
và lợi ích chính đáng cho các bên tham gia giao kết hợp đồng.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong qua trình thực hiện, nghiên cứu đề tài, người viết đã sử dụng phương
pháp duy vật biện chứng và phương pháp duy vật lịch sử. Bên cạnh đó, còn có một số
phương pháp khoa học như: phương pháp so sánh, phương pháp phân tích luật viết
phân tích từng câu chữ của luật để từ đó tìm hiểu những quy định của pháp luật hiện
hành để hiểu rõ hơn nội dung, tính chất, đặc điểm của hợp đồng vô hiệu được quy định

GVHD: Tăng Thanh Phương

2

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
trong Bộ luật dân sự nói chung của như những luật chuyên ngành khác có liên quan.
Ngoài ra người viết còn vận dụng phương pháp thu thập tài liệu, phương pháp liệt kê
tổng hợp để thể hiện nội dung của luận văn.
5. Kết cấu đề tài
Bố cục của luận văn được người viết trình bày như sau: Lời nói đầu, Nội dung
và Kết luận. Trong phần nội dung gồm có 3 chương:
Chương 1: Lý luận chung về hợp đồng vô hiệu.
Chương 2: Chế độ pháp lý về hợp đồng vô hiệu.
Chương 3: Thực tiễn trong việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu - một số tồn tại và
hướng hoàn thiện.

GVHD: Tăng Thanh Phương


3

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
CHƯƠNG 1
LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU
1.1. Các khái niệm có liên quan
1.1.1. Khái niệm hợp đồng
Hợp đồng là một công cụ chủ yếu để xác lập quan hệ giữa người và người liên
quan đến tài sản trong một xã hội có tổ chức. Các quan hệ ấy không chỉ hình thành
trong dân sự mà còn cả trong lĩnh vực thương mại, lao động, thậm chí trong lĩnh vực
hành chính. Trong mỗi loại hợp đồng, trong mỗi lĩnh vực có những đặc điểm rất riêng
và do đó, được chi phối bởi những quy định riêng. Tuy nhiên là sản phẩm của sự gặp
gỡ ý chí, tất cả các hợp đồng đều hình thành và vận hành trên cơ sở nguyên tắc tự do
kết ước và những nguyên tắc cơ bản khác mà xoay quanh những nguyên tắc đó, một hệ
thống các quy tắc pháp lý được xây dựng và tạo thành luật về quan hệ kết ước hay còn
gọi là luật chung về hợp đồng1.
Mỗi một hợp đồng có một tên gọi riêng. Ví dụ như hợp đồng mua bán, hợp
đồng thuê, hợp đồng ủy quyền. Thông thường các loại hợp đồng được phân biệt thông
qua chủ thể giao kết hoặc mục đích để xác lập nó. Ví dụ để phân biệt đâu là một hợp
đồng dân sự bình thường đâu là hợp đồng kinh doanh thương mại người ta dựa vào tư
cách chủ thể tham gia giao dịch có phải là thương nhân hay không, có nhằm mục đích
sinh lời không. Nếu cả hai bên là thương nhân và có mục đích sinh lời thì đó là hợp
đồng kinh doanh thương mại. Nếu như chỉ một bên là thương nhân bên kia xác lập hợp
đồng không vì mục đích sinh lợi thì đó là hợp đồng dân sự. Đa số trường hợp tên gọi
của hợp đồng xuất phát từ thói quen thực tiễn giao dịch qua một thời gian dài trong đời
sống dân cư và được người làm luật chấp nhận. Bên cạnh đó cũng có hợp đồng do
sáng kiến của nhà làm luật đề ra rồi giới thiệu với người dân. Ta thấy rằng khi hợp

đồng được các bên xác định bằng một tên gọi cụ thể thì toàn bộ chế độ pháp lý của
hợp đồng đó được áp dụng để chi phối mối quan hệ kế ước liên quan mà không cần sự
bày tỏ của các bên từ đó dẫn đến việc thuận tiện hơn trong việc áp dụng pháp luật nếu
có tranh chấp xảy ra.
Vậy thế nào là hợp đồng trong định nghĩa của luật hiện hành. Pháp luật hiện
hành không có một định nghĩa chung về hợp đồng mà ở những mối quan hệ giao kết
khác nhau người ta có cách định nghĩa khác nhau nhưng có thể mượn cách định nghĩa
về hợp đồng dân sự ở Điều 138 Bộ luật Dân sự để định nghĩa về chế định hợp đồng
1

TS.Nguyễn Ngọc Điện (2004): Giáo trình luật dân sự Việt Nam (quyển 2-tập 1), Khoa luật - Trường ĐH Cần Thơ, tr 4.

GVHD: Tăng Thanh Phương

4

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
nói chung: Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa hai hay nhiều bên nhằm mục đích xác lập,
thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ. Theo định nghĩa này thì hợp đồng được
thành lập do sự hợp tác của hai hay nhiều bên, khi đó giữa các đương sự đã có sự thỏa
thuận, sự thỏa thuận đủ để tạo lập hợp đồng. Điều này có nghĩa là các bên giao kết
thống nhất ý chí về việc ràng buộc lẫn nhau trong quan hệ đặc trưng bằng thái độ xử
sự của một bên nhằm đáp ứng yêu cầu của bên kia. Hợp đồng trong luật Dân sự Việt
Nam làm phát sinh nghĩa vụ pháp lý của các bên và được đảm bảo thực hiện bằng
cưỡng chế Nhà nước chứ không phải một nghĩa vụ tự nhiên, đạo đức. Bên cạnh đó các
nghĩa vụ phát sinh từ hợp đồng phải có tính chất tài sản, nghĩa là định giá được bằng
tiền.

Ở đây sự thỏa thuận tuy cần phải được biểu lộ ra ngoài nhưng trên nguyên tắc
không cần phải thể hiện dưới một hình thức nào cả, chỉ trong những trường hợp đặc
biệt, luật pháp mới đòi hỏi hợp đồng phải theo một hình thức nhất định. Nguyên tắc
này gọi là nguyên tắc thỏa thuận ý chí, một nguyên tắc cơ bản trong luật hợp đồng và
được mặc nhiên công nhận tại Điều 401 Bộ luật Dân sự 2005: “Hợp đồng có thể được
giao kết bằng lời nói, bằng văn bản hay bằng hành vi cụ thể”.
1.1.2. Khái niệm hợp đồng vô hiệu
Người làm luật không định nghĩa cụ thể như thế nào là hợp đồng vô hiệu mà
chỉ xác định hệ quả của sự vô hiệu. Theo khoản 1, Điều 137 Bộ luật Dân sự 2005 quy
định “giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa
vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm xác lập”.
Điều 410 Bộ luật Dân sự năm 2005 không quy định cụ thể về hợp đồng vô hiệu
và hậu quả pháp lý của nó, mà viện dẫn việc áp dụng các quy định từ Điều 127 đến
Điều 138. Vì hợp đồng là một loại giao dịch dân sự, do đó, được phép áp dụng những
quy định về giao dịch dân sự vô hiệu đối với hợp đồng vô hiệu nói chung. Theo đó,
Điều 127 Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định “Giao dịch dân sự không có một trong
các điều kiện được quy định tại Điều 122 của Bộ luật này thì vô hiệu”. Vậy hợp đồng
vô hiệu là hợp đồng không tuân thủ các điều kiện được quy định tại Điều 122 nói trên
và xem như chưa bao giờ xác lập. Về tính chất, vô hiệu hóa một hợp đồng là biện
pháp chế tài dân sự. Chỉ những giao dịch hợp pháp mới làm phát sinh quyền nghĩa vụ
của các bên và được Nhà nước bảo đảm thực hiện. Một hợp đồng phải tuân thủ ba
điều kiện có hiệu lực của hợp đồng và trong một số trường hợp pháp luật có quy định
thêm về hình thức của hợp đồng, tất cả được cụ thể tại Điều 122 Bộ luật Dân sự năm
2005.

GVHD: Tăng Thanh Phương

5

SVTH: Nguyễn Tố Quyên



Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
1.2. Sơ lược về lịch sử phát triển của chế định hợp đồng vô hiệu 2
1.2.1. Chế định khế ước vô hiệu dưới thời Lê
Trong pháp luật triều Lê, các quy định về khế ước được quy định chủ yếu trong
bộ Quốc triều Hình luật. Trong Quốc triều Hình luật không sử dụng khái niệm hơp
đồng hay khế ước, mà thường dùng các khái niệm cụ thể như mua, bán, cho, cầm… và
có tính khái quát hơn là khái niệm văn khế. Mặc dù vậy nhưng khi phân tích một số
quy định có liên quan đến khế ước thì thấy rõ yếu tố “thuận mua, vừa bán” thể hiện tư
tưởng “thỏa thuận”. Quan điểm này rất tiến bộ và cho đến nay vẫn còn phù hợp. Qua
nghiên cứu những quy định có liên quan đến các hình thức mua bán, vay nợ, thuê…
cho thấy, Quốc triều hình luật không đề cập tới khái niệm và yêu cầu chung đối với
một khế ước hợp pháp hoặc vô hiệu. Nhưng xem xét các tình tiết thì có thể khái quát
khế ước chỉ hợp pháp khi có đủ các yếu tố sau:
Bảo đảm các nguyên tắc tự do giao kết khế ước. Mặc dù Quốc triều Hình luật
không có quy định rõ ràng về nguyên tắc này nhưng đó lại là hệ quả đương nhiên của
khái niệm “nhân trị” ảnh hưởng của Khổng giáo, của quan niệm lễ, nghĩa. Trong một
số điều khoản của Quốc triều Hình luật còn nghiêm trị các hành vi cưỡng bức giao kết
khế ước. Ví dụ: người nào ức hiếp mua ruộng đất của người khác thì bị xử biếm hai tư
(Điều 355). Các bên khế ước phải có năng lực pháp luật. Cần lưu ý tới vai trò của
người gia trưởng có quyền cho phép con cháu giao kết một số khế ước mà con cháu
không có tài sản riêng biệt.
Các bên thỏa thuận về nội dung khế ước, không bên nào được lừa dối bên nào
hồng thu lợi riêng một cách bất công. Điều 187 Quốc triều Hình luật quy định trừng
phạt những người mua bán không đúng cân, thước. Ngoài ra khế ước phải tuân theo
hình thức nhất định, nếu có quy định một số trường hợp. Ví dụ trường hợp mua bán nô
tỳ thì phải đem văn tự trình quan để xem xét, nếu không thì phải phạt tiền. (Điều 363
Quốc triều Hình luật). Cuối cùng nội dung của khế ước không được trái với thuần
phong mỹ tục, trật tự công cộng hoặc điều cấm trong Quốc triều hình luật. Theo quan

niệm về thuần phong mỹ tục thời bấy giờ thì mọi khế ước, giao kèo đều phải tôn trọng
quyền của người gia trưởng, nếu xâm phạn thì bị vô hiệu. Vấn đề trật tự công cộng
được hiểu dưới ba gốc độ cơ bản: bảo vệ quyền con người, bảo vệ an ninh quốc gia mà
trước hết là bảo vệ thể chế Nhà nước phong kiến đứng đầu là nhà vua và các nguyên
tắc chủ yếu trong kinh tế.
2

Bộ Tư pháp viện nghiên cứu khoa học pháp lý: Một số vấn đề pháp luật dân sự Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời Pháp thuộc.
NXB Chính trị Quốc gia, năm 1998, tr 47.

GVHD: Tăng Thanh Phương

6

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
Vì vậy khế ước vô hiệu khi trái các nguyên tắc nói trên sẽ làm phát sinh những
hậu quả pháp lý: Về nguyên tắc thì coi như không có khế ước và các bên phải khôi
phục lại tình trạng ban đầu, bên bán phải trả lại tiền cho bên mua và bên mua phải trả
lại hàng cho bên bán. Tùy theo từng trường hợp vi phạm khế ước cụ thể mà bên vi
phạm phải chịu các hình thức trách nhiệm như chế tài hình sự như trượng, roi, biếm,
chém… hoặc bồi thường thiệt hại theo thời giá, bồi thường theo luật định, hoặc phạt
tiền hoặc bắt đi trước công chúng 3 ngày.
1.2.2. Chế định khế ước vô hiệu dưới thời Nguyễn
Cũng giống như trong Quốc triều Hình luật, Hoàng Việt luật lệ không sử dụng
khái niệm khế ước mà thường dùng các khái niệm như mua, bán, vay, thuê…Các điều
kiện để một khế ước hợp pháp không được quy định rõ ràng trong Bộ luật Gia Long,
nhưng căn cứ vào một số điều khoản cụ thể đã rút ra được kết luật rằng khế ước hợp

pháp khi có đủ các điều kiện như sau:
Phải có sự ưng thuận của các bên giao kết và người giao kết phải có năng lực
giao kết khế ước. Nhìn chung Hoàng Việt luật lệ đã chú ý tới năng lực giao kết của cá
nhân, nhưng còn hạn chế quyền năng của người vợ trong gia đình, của con cháu. Cho
nên Hoàng Việt luật lệ đã không tạo ra cho các cá nhân quyền bình đẳng trong giao kết
khế ước và hạn chế quyền tự do của một số chủ thể. Ngoài nội dung khế ước không
trái thuần phong mỹ tục, trật tự công cộng. Các bên có thể thỏa thuận về nhiều điểm
của khế ước và nhà lập pháp chỉ can thiệp khi hành vi của các bên có thể gây hại cho
người khác, cho công đồng và trái với luân thường.
Vì vậy khế ước vô hiệu khi trái với những nguyên tắc nêu trên sẽ không có giá
trị pháp lý và không làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của các bên. Hoàng Việt luật lệ
không có quy định chung về khế ước vô hiệu, mà chỉ quy định trong một số trường
hợp cụ thể đối với khế ước quan trọng như mua, bán, đổi chác, vay mượn…
Tóm lại dưới thời phong kiến ta đã thấy có sự tiến bộ trong các quy định pháp
luật về chế định hợp đồng, quy định khế ước vô hiệu là nhằm bảo vệ những người dân
“thấp cổ bé họng”, bảo vệ trật tự công cộng, bảo vệ sự phát triển của một nhà nước
phong kiến lúc bấy giờ, qua đó ta thấy được sự quan tâm đến người dân đến những
chuẩn mực đạo lý thông thường theo quan niệm Nho giáo, một trình độ lập pháp
đương đối tiến bộ so với sự phát triển của xã hội phong kiến thời bây giờ, đó cũng là
những điều mà ta nên học tập, chọn lọc để xây dựng hoàn thiện hơn về chế định hợp
đồng nói chung cùng chế định hợp đồng vô hiệu nói riêng cho phù hợp với sự pháp
triển của đất nước trong thời đại này.

GVHD: Tăng Thanh Phương

7

SVTH: Nguyễn Tố Quyên



Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
1.2.3. Chế định khế ước vô hiệu dưới thời Pháp thuộc
Khế ước là một trong những căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ. Cho nên những vấn
đề chung về khế ước được Dân luật Bắc Kỳ và Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật quy định
ngay tại chương I của thiên I trong quyển thứ tư. Khác với Quốc triều Hình luật và Bộ
luật Gia Long, Bộ Dân luật Bắc Kỳ và Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật đã đưa ra khái
niệm pháp lý về khế ước như sau: Khế ước là một hiệp ước của một người hay nhiều
người cam đoan với một hay nhiều người khác để chuyển giao, để làm hay không làm
cái gì. Và theo quy định của pháp luật thời Pháp thuộc, một khế ước được hình thành
khi có đủ các điều kiện sau đây: Điều 651 Dân luật Bắc Kỳ và điều 687 Hoàng Việt
Trung Kỳ hộ luật):
 Phải có sự thỏa thuận thống nhất ý chí giữa các bên về hình thức, nội dung khế
ước và mọi điểm mà các bên đưa ra thỏa thuận, hay nói cách khác phải có hai bên hay
người thay mặt của hai bên đồng ý.
 Phải xác định rõ đối tượng của khế ước, đối tượng này thuộc quyền sở hữu hoặc
quyền sử dụng hợp pháp của các bên.
 Phải có một việc đích thực và chính đáng.
 Các bên giao kết khế ước hoàn toàn tự nguyện, không có sự hiểu lầm hoặc
cưỡng bách làm cho trái với lòng tự thuận của các bên.
 Người lập ước phải có đủ tư cách mà pháp luật đã quy định hoặc có người đại
diện hợp pháp. Ví dụ: phải là người thành niên, nếu là người chưa thành niên thì phải
có người đại diện theo pháp luật là cha, mẹ (Điều 683 dân luật Bắc kỳ và Điều 688
Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật).
 Khi khế ước hợp pháp thì quyền lợi của các bên sẽ được pháp luật bảo vệ, các
bên sẽ bị ràng buộc đối với khế ước này và phải nghiêm chỉnh thực hiện nghĩa vụ của
mình. Vậy khế ước vô hiệu là khế ước không có một trong các điều kiện làm cho khế
ước hợp pháp, cụ thể như sau:
 Khế ước vô hiệu do sự hiểu lầm
Xuất phát từ nguyên tắc khế ước chỉ hình thành khi có sự đồng ý của các bên,
pháp luật quy định khi có sự hiểu lầm thì coi như không có sự đồng ý. Vì vậy khế ước

này sẽ coi như không có giá trị tức là bị vô hiệu. Sự hiểu lầm này có thể là chủ thể, đối
tượng hoặc nội dung khế ước, ngoài ra sự hiểu lầm về tư cách, tài năng của một người
lập ước cũng làm cho khế ước vô hiệu, nếu khế ước này phải do chính người đó thực
hiện. (Điều 657 dân luật bắc kỳ và Điều 693 Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật). Nhưng vẫn
GVHD: Tăng Thanh Phương

8

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
có một số trường hợp theo quy định của pháp luật không làm vô hiệu khế ước, Ví dụ
như: hiểu lầm về một điểm không quan trọng mà không có nó thì khế ước vẫn được
hoàn thành và mục đích của các bên vẫn đạt được. Ngoài ra sự hiểu lầm về tư cách
người lập có thể không làm cho khế ước vô hiệu, nếu khế ước không nhất thiết phải do
một người có tư cách đặc biệt thực hiện mà một bên đã đòi hỏi người này thực hiện.
 Khế ước vô hiệu do có sự lừa dối
Trong trường hợp một bên lập mưu đánh lừa bên kia tới mức giá không có mưu
đó bên kia sẽ không giao ước, thì khế ước bị vô hiệu. Ví dụ về sự lừa dối về chất lượng
hàng hóa, bán hàng giả hoặc cố ý che giấu khuyết tật.
 Khế ước vô hiệu do có sự bạo hành
Xuất phát từ nguyên tắc tự do trong đó có yếu tố tự nguyện giao kết khế ước,
pháp luật quy định sự bạo hành làm mất sự đồng ý và do đó khế ước bị vô hiệu. Nhưng
chỉ những sự bạo hành như cưỡng ép bằng cách hành hung hay dọa nạt mà một bên
không thể chống lại được nên phải giao kết để tránh thiệt hại dến tính mạng, sức khỏe
của bản than, vợ, chồng, người thân hay tài sản của mình thì khế ước đó vô hiệu.
Hậu quả pháp lý của khế ước vô hiệu thì về nguyên tắc sẽ không làm phát sinh
quyền và nghĩa vụ của các bên. Pháp luật thời Pháp thuộc không quy định cụ thể về
vấn đề này mà chỉ nêu chung chung rằng “nghĩa vụ…có sự giả dối hoặc phi pháp thì

không có hiệu lực gì”. (Điều 665 Dân luật Bắc kỳ và Điều 703 Hoàng Việt Trung kỳ
hộ luật).
Nói tóm lại qua từng thời kỳ cũng có những sự tiến bộ nhất định trong việc quy
định về chế định hợp đồng vô hiệu như các quy định về các khế ước cụ thể, quy định
về hình thức, chủ thể tham gia khế ước, về việc chấm dứt khế ước như thế nào và chỉ
ra nếu vi phạm những điều kiện gì trong mỗi khế ước cụ thể thì sẽ bị xem là vô hiệu.
Và những điểm hay, tiến bộ đó một phần đã được pháp luật của nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam sau này học tập có chọn lọc để vận dụng vào việc ban hành pháp
lệnh hợp đồng kinh tế năm 1989, Bộ luật Dân sự 1995, Bộ luật dân sự 2005.
1.3. Điều kiện có hiệu lực của hợp đồng
Điều 405 Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định hợp đồng được giao kết hợp pháp
có hiệu lực kể từ thời điểm giao kết, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật
có quy định khác. Nhưng Bộ luật Dân sự năm 2005 không có quy định về hợp đồng
hợp pháp. Trong khi đó, Điều 122 Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định về điều kiện có
hiệu lực của giao dịch dân sự. Vấn đề đặt ra đó là có thể áp dụng Điều 122 để xác định

GVHD: Tăng Thanh Phương

9

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
một hợp đồng thế nào là hợp pháp hay không? Về nguyên tắc là được, đồng thời cần
kết hợp với các quy định cụ thể về điều kiện có hiệu lực đối với một số hợp đồng cụ
thể nếu có.
Bộ luật Dân sự 1995 quy định về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự tại
Điều 131 với bốn điều kiện mang tính bắt buộc. Bộ luật Dân sự 2005 quy định về điều
kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự tại Điều 122, theo đó điều kiện về hình thức chỉ

được coi là điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự nếu pháp luật có quy định.
Chỉ những giao dịch hợp pháp mới làm phát sinh quyền và nghĩa vụ của chủ thể
tham gia giao dịch. Mọi cam kết thỏa thuận hợp pháp có hiệu lực bắt buộc đối với các
bên và được pháp luật bảo vệ. Vậy theo Điều 122 bộ luật dân sự 2005 để một hợp
đồng có hiệu lực phải thỏa các điều kiện sau:
- Người tham gia xác lập hợp đồng phải có năng lực giao kết hợp đồng;
- Mục đích và nội dung của hợp đồng không vi phạm điều cấm của pháp luật,
không trái đạo đức xã hội;
- Người tham gia giao kết hợp đồng phải hoàn toàn tự nguyện;
- Hình thức hợp đồng là điều kiện có hiệu lực của hợp đồng trong trường hợp
pháp luật có quy định.
1.3.1. Người tham gia giao kết hợp đồng phải có năng lực giao kết hợp đồng
Người ở đây được hiểu bao gồm tất cả các chủ thể tham gia giao kết hợp đồng
như cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác.
1.3.1.1. Chủ thể là cá nhân
Cá nhân là chủ thể thường xuyên, quan trọng, chủ yếu của tất cả các quan hệ
hợp đồng nói chung, ngay cả các quan hệ hợp đồng mà hộ gia đình, pháp nhân, tổ hợp
tác thì cũng phải thông qua vai trò của cá nhân. Theo quy định tại Điều 122 thì giao
dịch giữa các bên trong một quan hệ hợp đồng cụ thể nào đó chỉ có hiệu lực khi được
xác lập bởi những người có đầy đủ năng lực hành vi, vì bản chất của bất kỳ một hợp
đồng nào cũng là sự thống nhất ý chí của các bên giao kết và chỉ những người có đầy
đủ năng lực giao kết thì mới nhận thức được hành vi của họ để tự mình thực hiện các
quyền và nghĩa vụ, đồng thời tự chịu trách nhiệm khi có tranh chấp phát sinh. Luật
hiện hành nói rằng các giao dịch dân sự phải do người có năng lực hành vi xác lập thì
mới có giá trị (Điểm a, khoản 1, Điều 122 Bộ luật Dân sự 2005). Đúng là người không
có năng lực hành vi không thể bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền và
nghĩa vụ dân sự. Nhưng người không có năng lực hành vi mà có khả năng có quyền và
GVHD: Tăng Thanh Phương

10


SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
nghĩa vụ dân sự (nghĩa là có năng lực pháp luật), vẫn có thể xác lập thực hiện quyền,
nghĩa vụ mà mình được phép có thông qua vai trò của người đại diện. Vậy chỉ có
những người không có năng lực pháp luật mới không có quyền giao kết hợp đồng
nhằm phát sinh quyền mà người này không được phép có. Không có năng lực hưởng
một quyền, người này không thể xác lập quyền đó dù mình có đầy đủ năng lực hành vi
để tự xác lập hay xác lập hợp đồng thông qua vai trò của người đại diện. Ví dụ theo
khoản 2 Điều 19 luật cán bộ, công chức năm 2008 quy định: “Cán bộ, công chức làm
việc ở ngành, nghề có liên quan đến bí mật nhà nước thì trong thời hạn ít nhất là 05
năm, kể từ khi có quyết định nghỉ hưu, thôi việc, không được làm công việc có liên
quan đến ngành, nghề mà trước đây mình đã đảm nhiệm cho tổ chức, cá nhân trong
nước, tổ chức, cá nhân nước ngoài hoặc liên doanh với nước ngoài”. Vậy trong thời
gian ít nhất 5 năm kể từ thời điểm có quyết định nghĩ hưu cán bộ, công chức đó sẽ
không được ký kết bất cứ hợp đồng nào liên quan đến bí mật nhà nước, những ngành
nghề mà trước đây mình đảm nhiệm. Ở đây không phải là người cán bộ, công chức đó
không tự mình thực hiện hợp đồng đó được (năng lực hành vi) mà vì người đó không
có khả năng hưởng quyền được ký kết các loại hợp đồng đó (năng lực pháp luật). Ví
dụ cụ thể hơn là người giám hộ không được đem tài sản của người được giám hộ tặng
cho người khác (Điều 69 Bộ luật Dân sự 2005), điều này không phải vì người giám hộ
không được phép tự mình tặng cho (năng lực hành vi), mà vì người giám hộ không có
năng lực pháp luật được hưởng quyền tặng cho đối tượng là tài sản của người được
giám hộ, trong khi đó người được giám hộ có quyền bán tài sản của mình (năng lực
pháp luật) nhưng không có quyền tự mình thực hiện quyền đó (năng lực hành vi) mà
phải thông qua người giám hộ.
Nếu năng lực pháp luật là tiền đề, là quyền dân sự khách quan của chủ thể, thì
năng lực hành vi là khả năng hành động của chủ thể tạo ra các quyền, thực hiện quyền

và nghĩa vụ của họ. Ngoài ra, năng lực hành vi dân sự còn bao hàm cả năng lực trách
nhiệm dân sự khi vi phạm nghĩa vụ dân sự.
Ý chí phát sinh nghĩa vụ khi nào các bên giao kết có đầy đủ năng lực cần thiết
để tạo lập hợp đồng. Mặt khác người kí kết hợp đồng nhiều khi không cam kết cho
chính mình mà chỉ đại diện cho một người khác chiếu theo một sự ủy quyền.
- Điều 19 Bộ luật dân sự 2005: “Người thành niên có năng lực hành vi dân sự
đầy đủ”. Người thành niên là người đủ 18 tuổi trở lên (Điều 18 Bộ luật dân sự 2005),
do đó người chưa đủ 18 tuổi trở xuống là người chưa thành niên và trên nguyên tắc
không có năng lực kí kết hợp đồng trừ một số trường hợp pháp luật có quy định khác.
Ngoài ra, những người bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh mà không thể nhận thức được
GVHD: Tăng Thanh Phương

11

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
hành vi của mình, và các người nghiện ma túy hay chất kích thích khác có thể bị Tòa
án ra quyết định người đó mất năng lực hành vi dân sự hoặc hạn chế năng lực hành vi
(Điều 22, Điều 23 Bộ luật dân sự 2005). Người kí kết hợp đồng mà không có năng lực
hành vi dân sự thì hợp đồng bị tuyên vô hiệu.
Khoản 2 Điều 139 Bộ luật dân sự 2005: “Cá nhân, pháp nhân, chủ thể khác có
thể xác lập, thực hiện giao dịch dân sự thông qua người đại diện. Cá nhân không được
để người khác đại diện cho mình nếu pháp luật qui định họ phải tự mình xác lập, thực
hiện giao dịch đó”. Có hai loại đại diện: đại diện theo pháp luật và đại diện theo ủy
quyền. Người đại diện theo pháp luật của người dưới 18 tuổi, của người mất năng lực
hành vi dân sự là cha mẹ hoặc người giám hộ. Đại diện theo ủy quyền xuất phát từ hợp
đồng ủy quyền, theo đó một người ủy quyền cho một người khác để nhân danh mình
kí kết hợp đồng. Hợp đồng phát sinh hiệu lực đối với người ủy quyền, còn người được

ủy quyền chỉ chịu trách nhiệm về việc thực hiện hợp đồng ủy quyền.
Theo Điều 148 Bộ luật dân sự 2005, đại diện theo ủy quyền chấm dứt khi người
được ủy quyền hoàn thành việc ủy quyền, hoặc khi hết thời hạn ủy quyền, người ủy
quyền rút lại sự ủy quyền, khi người ủy quyền hay người được ủy quyền qua đời. Như
vậy, sau khi hợp đồng được kí kết thì người được ủy quyền đã làm xong nhiệm vụ của
họ và trên nguyên tắc không còn dính líu gì đến hợp đồng đã kí kết.
Theo Điều 17 bộ luật dân sự 2005 quy định “năng lực hành vi dân sự của cá
nhân là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền, nghĩa
vụ dân sự”. Cũng theo điều 19 Bộ luật dân sự 2005 quy định “người từ đủ 18 tuổi trở
lên có năng lực hành vi dân sự đầy đủ”. Người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ có
toàn quyền xác lập mọi giao dịch, hợp đồng nếu họ đáp ứng đầy đủ điều kiện về năng
lực giao kết (năng lực pháp luật và năng lực hành vi dân sự).
-Đối với người có năng lực hành vi dân sự một phần từ 15 tuổi đến dưới 18
tuổi: trên thực tế, những người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi đã có thể tham gia lao
động và có thu nhập (Bộ luật Lao động quy định người lao động là người từ đủ 15
tuổi trở lên và có tham gia giao kết hợp đồng lao động). Xuất phát từ lý do này, pháp
luật dân sự đã chấp nhận một số giao dịch dân sự nhất định phát sinh hậu quả pháp lý
nếu giao dịch dân sự đó do người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi xác lập, thực hiện.
“Trong trường hợp người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi có tài sản
riêng bảo đảm thực hiện nghĩa vụ thì có thể tự mình xác lập, thực hiện giao dịch dân
sự mà không cần phải có sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật, trừ trường
hợp pháp luật có quy định khác”. Như vậy nếu pháp luật có quy định khác thì giao
dịch dân sự của người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi mặc dù người này có tài sản
GVHD: Tăng Thanh Phương

12

SVTH: Nguyễn Tố Quyên



Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
riêng đủ để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ cũng phải được sự đồng ý của người đại diện
theo pháp luật. Ngoài ra nếu pháp luật quy định với các giao dịch dân sự liên quan
đến người chưa thành niên từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi (mặc dù có người đại diện)
buộc phải được sự đồng ý bằng văn bản của người này thì giao dịch dân sự đó cũng
phải đáp ứng quy định này. Ví dụ khoản 2, Điều 109, Bộ luật Dân sự 2005 quy định:
“Việc định đoạt tài sản là tư liệu sản xuất, tài sản chung có giá trị lớn của hộ gia
đình phải được các thành viên từ đủ mười lăm tuổi trở lên đồng ý; đối với các loại tài
sản chung khác phải được đa số thành viên từ đủ mười lăm tuổi trở lên đồng ý”.
-Đối với người có năng lực hành vi dân sự một phần từ đủ 6 tuổi đến dưới 15
tuổi được coi là những người mà nhận thức và làm chủ được hành vi của mình còn hạn
chế, chưa đầy đủ. Vì vậy người từ đủ 6 tuổi đến chưa đủ 15 tuổi khi xác lập, thực hiện
giao dịch dân sự phải được người đại diện theo pháp luật đồng ý, trừ giao dịch nhằm
phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày phù hợp với lứa tuổi hoặc pháp luật có quy định
khác. Còn đối với người bị tòa án tuyên bố hạn chế năng lực hành vi dân sự thì theo
khoản 2, Điều 23, Bộ luật Dân sự 2005 quy định “....Giao dịch dân sự liên quan đến
tài sản của người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự phải có sự đồng ý của người đại
diện theo pháp luật, trừ giao dịch nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày”.
-Đối với người dưới 6 tuổi, người bị Tòa án tuyên bố mất năng lực hành vi dân
sự thì những người này không được xác lập, thực hiện giao dịch dân sự, mọi giao dịch
dân sự của họ đều do người đại diện theo pháp luật xác lâp, thực hiện
Vậy nếu như không có yêu cầu của những người đại diện theo pháp luật, hoặc
một trong các bên giao kết hoặc những người có quyền, nghĩa vụ liên quan thì hợp
đồng xác lập giữa các đối tượng được phân tích ở trên vẫn có hiệu lực ràng buộc đối
với các bên.
1.3.1.2. Chủ thể là pháp nhân
Pháp nhân là một thực thể pháp lý, khi tham gia trong một hợp đồng cụ thể nào
đó cũng phải thông qua người đại diện. Năng lực giao kết của pháp nhân cũng bao
gồm năng lực pháp luật và năng lực hành vi của pháp nhân. Pháp nhân không có năng
lực hành vi thực. Khái niệm năng lực hành vi của pháp nhân không thể được xây dựng

như một khái niệm ứng dụng được. Pháp nhân cũng chỉ vận hành thông qua vai trò của
những cá nhân cụ thể để đảm nhận các chức vụ cụ thể. Suy cho cùng, pháp nhân luôn
luôn phải được đại diện, từ khi được thành lập cho đến khi chấm dứt, trong tất cả các
hoạt động của mình. Năng lực hành vi của pháp nhân thực chất được thông qua bởi
người đại diện có thể là người đại diện theo ủy quyền hoặc đại diện theo pháp luật. Ở

GVHD: Tăng Thanh Phương

13

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
đây ta thấy năng lực giao kết hợp đồng của pháp nhân cũng bị giới hạn vì pháp nhân
chỉ tham gia các giao dịch dân sự phù hợp với chức năng, mục đích hoạt động của
mình (Điều 86 bộ luật Dân sự 2005).
Ở đây người viết muốn phân tích cụ thể hơn về việc hạn chế năng lực pháp luật
của pháp nhân là tổ chức kinh tế được quy định tại Điều 103 Bộ luật Dân sự 2005 3.
Điều khoản về năng lực pháp luật của pháp nhân trong Bộ luật Dân sự 2005 quy định
“pháp nhân phải hoạt động đúng mục đích”. Đối với pháp nhân là tổ chức kinh tế,
điều khoản gốc này được cụ thể hóa trong các văn bản pháp luật về chủ thể kinh doanh
với quy định doanh nghiệp phải hoạt động kinh doanh theo đúng ngành, nghề đã ghi
trong Giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh; bảo đảm điều kiện kinh doanh theo quy
định của pháp luật khi kinh doanh ngành, nghề kinh doanh có điều kiện4. Hậu quả
pháp lý của việc vi phạm nghĩa vụ này là chủ thể kinh doanh có thể bị xử phạt vi phạm
hành chính bằng các hình thức khác nhau. Nhưng việc vi phạm nghĩa vụ này còn có
thể gây ra hậu quả là hợp đồng giữa các chủ thể đó có thể bị tuyên bố vô hiệu5. Liên
quan đến vấn đề này hiện nay có hai quan điểm.
Quan điểm thứ nhất, nếu ngành nghề đó không cần có điều kiện gì hết thì trong

trường hợp này vẫn được phép ký kết hợp đồng vì lý do doanh nghiệp được thực hiện
hoạt động kinh doanh không trái với quy định của pháp luật còn nếu ngành nghề đó
phải cần có điều kiện mới kinh doanh được ví dụ như dược phẩm thì trường hợp này
hợp đồng sẽ vô hiệu với lý do chủ thể thực hiện không có năng lực pháp luật.
Quan điểm thứ hai, hợp đồng sẽ vô hiệu cho dù ngành nghề đó có cần điều kiện
không, những người theo quan điểm này cho rằng khi hoạt động thì pháp nhân kinh tế
này phải đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật. Họ có thể đăng ký nhiều
ngành nghề nhưng chỉ được hoạt động, ký kết hợp đồng kinh doanh trong phạm vi
những ngành nghề đã đăng ký. Những quy định của pháp luật về thuế cũng ủng hộ
quan điểm này vì nếu ta bán hàng không nằm trong phạm vi những ngành nghề đã
được đăng ký trong giấy phép kinh doanh thì không thể xuất hóa đơn được.

3

Điều 103. Pháp nhân là tổ chức kinh tế

1. Doanh nghiệp nhà nước, hợp tác xã, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước
ngoài và các tổ chức kinh tế khác có đủ các điều kiện quy định tại Điều 84 của Bộ luật này là pháp nhân.
2. Tổ chức kinh tế phải có điều lệ.
3. Tổ chức kinh tế chịu trách nhiệm dân sự bằng tài sản của mình.
4

Khoản 1,Điều 9 luật Doanh nghiệp 2005.

5

Xem thêm bản án số 1, số 2 (trang 61, 62) ở chương 3: Thực tiễn trong việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu - một số tồn tại và
hướng hoàn thiện.

GVHD: Tăng Thanh Phương


14

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
Theo người viết để loại bỏ những bất lợi có thể xảy ra đối với các chủ thể của
quan hệ kết ước trong đó có một bên chủ thể là pháp nhân cần phải kết hợp hai quan
điểm trên. Đối với những ngành nghề kinh doanh có điều kiện thì pháp nhân kinh tế
phải có nghĩa vụ đăng ký kinh doanh thỏa các điều kiện theo quy định của pháp luật và
chỉ được thực hiện giao kết hợp đồng trong phạm vi những ngành nghề đã được cho
phép. Còn những trường hợp còn lại những ngành nghề kinh doanh không cần điều
kiện thì pháp nhân có thể tự do ký kết hợp đồng nhưng không được vi phạm những
điều cấm của pháp luật, cơ hội kinh doanh đến pháp nhân là các tổ chức kinh tế vẫn có
thể giao kết hợp đồng, nếu những pháp nhân là tổ chức kinh tế nào lợi dụng không
đăng ký kinh doanh để trốn thuế thì khi pháp hiện sẽ bị xử lý thật mạnh như tịch thu
giấy phép kinh doanh, có như vậy mới vừa có thể tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ
thể trong hoạt động kinh doanh ngoài ra còn có thể đảm bảo nhu cầu quản lý nhà nước
về kinh tế được tốt hơn.
1.3.1.3. Hộ gia đình
Khái niệm hộ gia đình được quy định ở Điều 106 Bộ luật dân sự 2005: “Hộ gia
đình mà các thành viên có tài sản chung, cùng đóng góp công sức để hoạt động kinh tế
chung trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp hoặc một số lĩnh vực sản xuất, kinh doanh
khác do pháp luật quy định là chủ thể khi tham gia quan hệ dân sự thuộc các lĩnh vực
này”. Bên cạnh đó Điều 107 còn quy định thêm về đại diện của hộ gia đình trong việc
xác lập các giao dịch dân sự: “Chủ hộ là đại diện của hộ gia đình trong các giao dịch
dân sự vì lợi ích chung của hộ. Cha, mẹ hoặc một thành viên khác đã thành niên có thể
là chủ hộ. Chủ hộ có thể uỷ quyền cho thành viên khác đã thành niên làm đại diện của
hộ trong quan hệ dân sự. Giao dịch dân sự do người đại diện của hộ gia đình xác lập,

thực hiện vì lợi ích chung của hộ làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của cả hộ gia đình”.
Thông thường một hợp đồng do chủ hộ hoặc thành viên đã thành niên khác
được chủ hộ ủy quyền xác lập, thực hiện vì lợi ích của hộ gia đình cũng sẽ phát sinh
quyền, nghĩa vụ của hộ gia đình trong quan hệ hợp đồng, giao dịch đó. Tuy nhiên đối
với việc định đoạt tư liệu sản xuất hoặc tài sản chung của hộ gia đình mà có giá trị lớn
buộc phải có sự đồng ý của các thành viên trong hộ gia đình từ 15 tuổi trở lên. Ở đây
cũng tương tự như pháp nhân, năng lực giao kết hợp đồng của hộ gia đình cũng bao
gồm năng lực pháp luật của hộ gia đình là khả năng của hộ có các quyền và nghĩa vụ
dân sự theo luật định và năng lực hành vi giao kết hợp đồng của hộ được thông qua vai
trò của chủ hộ. Vậy những hợp đồng được chủ hộ đại diện đứng ra giao kết vì lợi ích
của hộ sẽ làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của tất cả các thành viên của hộ gia đình,
ngược lại nếu chủ hộ đứng ra giao kết mà không vì quyền lợi chung của hộ gia đình và
GVHD: Tăng Thanh Phương

15

SVTH: Nguyễn Tố Quyên


Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
được các thành viên trong hộ chấp nhận thì hợp đồng đó không có hiệu lực thi hành
đối với các thành viên của hộ và người nào đứng ra giao kết sẽ hoàn toàn chịu trách
nhiệm về việc ký kết hợp đồng đó.
Ta thấy rằng, Bộ luật Dân sự 2005 đã không quy định rõ ràng, cụ thể hộ gia
đình là gì. Tuy nhiên ta có thể kết hợp các Điều 106, 107 Bộ luật Dân sự 2005 để định
nghĩa hộ gia đình như sau: “Hộ gia đình là những thành viên có quan hệ hôn nhân,
huyết thống, có tài sản chung, cùng đóng góp công sức để hoạt động kinh tế chung
trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp hoặc một số lĩnh vực sản xuất, kinh doanh khác
do pháp luật quy định, là chủ thể khi tham gia pháp luật dân sự thuộc các lĩnh vực
này”. Tuy nhiên vấn đề ở đây là dựa vào đâu để xác định đó là một hộ gia đình? Đó là

một thực tiễn còn đáng quan tâm vì trong cuộc sống có rất nhiều giao dịch, quan hệ tài
sản có liên quan đến hộ gia đình. Tuy nhiên đã trải qua hai Bộ luật Dân sự năm 1995,
năm 2005 quy định về hộ gia đình vẫn chưa được làm sáng tỏ, gây nhiều khó khăn cho
các cơ quan quản lý cũng như người dân đối với các vấn đề có liên quan đến chế định
này thông thường là các giao dịch liên quan đến tài sản của hộ chủ yếu là đất đai, tài
sản chung của hộ. Thực tế để xác định đâu là một hộ gia đình người ta thường dựa vào
sổ hộ khẩu. Ta thấy rằng nếu có bất kỳ các giao dịch dân sự nào liên quan đến tài sản
có giá trị lớn của hộ gia đình như các giao dịch liên quan đến đấtt đai cần phải công
chứng, chứng thực thì cơ quan quản lý Nhà nước cũng như những người có liên quan
trong quan hệ kết ước đó luôn yêu cầu người đại diện phải là chủ hộ trong sổ hộ khẩu,
ngoài ra phải xuất trình sổ hộ khẩu và xem sổ hộ khẩu như một căn cứ để xác định
thành viên của hộ gia đình. Theo đó nếu ai có tên trong sổ hộ khẩu là thành viên của
hộ gia đình. Để tránh tranh chấp, khiếu kiện về sau, thông thường các bên trong quan
hệ hợp đồng thường yêu cầu ai có tên trong sổ hộ khẩu phải cùng nhau ký tên vào các
giao dịch, như thế các giao dịch này mới được công nhận. Trong khi đó ta biết rằng
chủ hộ trong sổ hộ khẩu chỉ có chức năng là để thực hiện và hướng dẫn các thành viên
trong hộ khẩu thực hiện quy định về đăng ký, quản lý cư trú mà thôi. Chủ hộ trong sổ
hộ khẩu không thể là đại diện cho cả hộ trong giao dịch dân sự như tư cách chủ hộ của
hộ gia đình. Từ thực tế trên đã và đang làm cho các giao dịch dân sự liên quan đến hộ
gia đình bị hiểu sai lệch so với các quy định của pháp luật về hộ gia đình. Thiết nghĩ,
Việt Nam ta là một nước có truyền thống lâu đời, việc cả một đại gia đình cùng chung
sống và sản xuất chung với nhau là một chuyện tất yếu.
Tuy nhiên nếu cứ dùng sổ hộ khẩu để xác định hộ gia đình, thành viên của hộ
gia đình trong giao dịch dân sự nói chung là một sai lầm nghiêm trọng, cần nhanh

GVHD: Tăng Thanh Phương

16

SVTH: Nguyễn Tố Quyên



Luận văn tốt nghiệp: Hợp đồng vô hiệu – Lý luận và thực tiễn
chóng có những biện pháp khắc phục6. Theo người viết không thể dựa vào sổ hộ khẩu
để xác định một nhóm người nào đó cùng đăng ký thường trú trong một sổ hộ khẩu là
cùng chung một hộ gia đình. Ta có thể quy định sử dụng sổ hộ khẩu nhưng trong sổ đó
phải xác định rõ ai là những thành viên trong cùng một hộ gia đình dựa trên quan hệ
hôn nhân và huyết thống. Những người không có mối quan hệ hôn nhân, huyết thống
nếu được chủ hộ đồng ý cho nhập vào sổ hộ khẩu thì những người này dù có chung sổ
hộ khẩu nhưng không có đủ các đặc điểm của hộ gia đình nên họ cũng không phải là
thành viên của hộ. Ngoài ra ta cũng cần quy định đăng ký xác định ai là đại điện, chủ
hộ của hộ gia đình. Nếu ta quản lý được danh sách hộ, cũng như những biến động,
thay đổi thành viên của hộ chúng ta sẽ dễ dàng hơn trong việc xác định tư cách thành
viên cũng như giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản chung của hộ gia đình.
1.3.1.4. Tổ hợp tác
Đại diện của tổ hợp tác trong các giao dịch dân sự là tổ trưởng do các tổ viên cử
ra. Khi tham gia giao dịch dân sự, tổ trưởng tổ hợp tác là người đại diện theo pháp luật
của tổ hợp tác nên “Giao dịch dân sự do người đại diện của tổ hợp tác xác lập, thực
hiện vì mục đích hoạt động của tổ hợp tác theo quyết định của đa số tổ viên làm phát
sinh quyền, nghĩa vụ của cả tổ hợp tác” (Điều 113 Bộ luật dân sự 2005). Ngoài ra tổ
trưởng tổ hợp tác có thể uỷ quyền cho tổ viên thực hiện một số công việc nhất định cần
thiết cho tổ. Tuy nhiên việc định đoạt tài sản là tư liệu sản xuất của tổ hợp tác phải
được toàn bộ tổ viên đồng ý, đối với các loại tài sản khác phải được đa số tổ viên đồng
ý. Ở đây năng lực pháp luật giao kết hợp đồng cuả tổ hợp tác thông qua vai trò của tổ
trưởng cũng bị giới hạn trong việc xác lập các hợp đồng vì lợi ích chung của tổ hợp tác
mà thôi. Có nghĩa là dù được tổ trưởng hay người đại diện của tổ hợp tác đứng ra giao
kết hợp đồng nhưng hợp đồng đó không vì mục đích đem lại lợi ích chung cho tổ và
không được đa số các thành viên của tổ chấp nhận thì hợp đồng đó không có giá trị
pháp lý ràng buộc nghĩa vụ của các thành viên trong tổ hợp tác mà người đứng ra xác
lập giao kết hợp đồng đó sẽ hoàn toàn chịu trách nhiệm về hành vi giao kết của mình.

1.3.2. Mục đích và nội dung của hợp đồng không vi phạm điều cấm của pháp
luật không trái đạo đức xã hội
1.3.2.1. Mục đích của việc ký kết hợp đồng
Tham gia vào một quan hệ hợp đồng, chủ thể có thể nhằm đạt được những mục
đích khác nhau. Để đạt được những mục đích này, các quyền và nghĩa vụ (nội dung
6

Nguyễn Huy Cường: Một số bất cập trong thực tiễn thực hiện các quy định pháp luật về hộ gia đình, tạp chí Nhà nước và
Pháp luật, số 261 năm 2010, tr 34.

GVHD: Tăng Thanh Phương

17

SVTH: Nguyễn Tố Quyên