ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN VŨ TUẤN

YẾU TỐ PHONG TỤC TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH
CỦA NGƯỜI VIỆT TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60220121
Demo Version - Select.Pdf SDK

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM
THEO ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THỊ KIM NGÂN

Thừa Thiên Huế, năm 2017


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và
kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép
sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.
Nguyễn Vũ Tuấn

Demo Version - Select.Pdf SDK

i


LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình hoàn thành luận văn, bản thân nhận được sự quan tâm giúp
đỡ của quý thầy cô trong khoa Ngữ văn Trường đại học Sư phạm Huế; sự động
viên, chia sẻ của gia đình, đồng nghiệp, bạn bè; đặc biệt sự hướng dẫn tận của tiến
sĩ Nguyễn Thị Kim Ngân.
Thông qua luận văn cho phép em gửi lời cảm ơn chân thành tới quý thầy cô,
đồng nghiệp, gia đình, bạn bè. Xin tri ân sâu sắc tới tiến sĩ Nguyễn Thị Kim Ngân,
một giảng viên đầy trách nhiệm nhiệt huyết, đã giúp em hoàn thành luận văn này.
Huế, ngày 25 tháng 9 năm 2017
Tác giả
Nguyễn Vũ Tuấn

Demo Version - Select.Pdf SDK

ii


MỤC LỤC
Phần một: MỞ ĐẦU .................................................................................................3
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ............................................................................................3
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .................................................................................................4
2.1. Thế giới ............................................................................................................4
2.2. Việt Nam ..........................................................................................................6
3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU .................................................................................10
4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ......................................................10
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.........................................................................11
6. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN ..................................................12
7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN ...........................................................................12
Phần hai: NỘI DUNG CHÍNH ..............................................................................13
Chương 1: DẪN LUẬN VỀ PHONG TỤC VÀ NHÓM TRUYỆN CỔ TÍCH
CÓ YẾU TỐ PHONG TỤC ...................................................................................13

1.1. Giới thuyết về văn hóa và phong tục .............................................................13
1.1.1 Giới thuyết về khái niệm văn hóa ............................................................13

Demo
Version
SDK
1.1.2. Giới
thuyết
về phong- Select.Pdf
tục .........................................................................
15
1.1.2.1 Giới thuyết khái niệm........................................................................15
1.1.2.2. Đặc điểm hệ thống phong tục cổ truyền của người Việt .................18
1.1.2.3. Phân loại phong tục cổ truyền của người Việt .................................19
1.2. Giới thuyết về truyện cổ tích và nhóm truyện có yếu tố phong tục ...............21
1.2.1. Giới thuyết về truyện cổ tích ...................................................................21
1.2.2. Giới thuyết về nhóm truyện cổ tích có yếu tố phong tục ........................24
1.2.2.1. Nhận diện nhóm truyện cổ tích có yếu tố phong tục .......................24
1.2.2.2. Phân chia truyện cổ tích có yếu tố phong tục theo tiểu loại ............25
1.2.2.3. Sự phân bố truyện cổ tích có yếu tố phong tục theo vùng miền ......29
Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NHÓM TRUYỆN CỔ TÍCH CÓ YẾU TỐ PHONG
TỤC CỦA NGƯỜI VIỆT .......................................................................................36
2.1. Truyện cổ tích giải thích các phong tục về vòng đời .....................................36
2.1.1. Khảo sát ...................................................................................................36
1


2.1.2. Đặc điểm nhóm truyện cổ tích giải thích các phong tục vòng đời..........39
2.2. Truyện cổ tích giải thích các phong tục về lễ tết và thờ cúng tâm linh .........45
2.2.1. Khảo sát ...................................................................................................45

2.2.2. Đặc điểm nhóm truyện cổ tích giải thích các phong tục về lễ tết và thờ
cúng tâm linh. ....................................................................................................50
2.3. Truyện cổ tích giải thích các phong tục trong lao động và đời sống sinh hoạt
thường nhật............................................................................................................58
2.3.1. Khảo sát ...................................................................................................58
2.3.2. Đặc điểm nhóm truyện cổ tích giải thích các phong tục đời sống sinh hoạt
thường nhật........................................................................................................65
2.3.3. Đặc điểm nhóm truyện cổ tích giải thích phong tục về lao động ...........71
Chương 3: BIỂU TƯỢNG VĂN HOÁ, ĐẶC TRƯNG TÍNH CÁCH DÂN TỘC
QUA NHÓM TRUYỆN CỔ TÍCH CÓ YẾU TỐ PHONG TỤC .......................75
3.1. Biểu tượng của nền văn minh nông nghiệp lúa nước ....................................75
3.1.1. Biểu tượng liên quan đến cây lúa ............................................................75
3.1.2. Một số biểu tượng khác liên quan đến nền văn hoá nông nghiệp ...........81

Demo
- Select.Pdf
SDK
3.2. Đặc trưng
tính Version
cách dân tộc
qua nhóm truyện
cổ tích có yếu tố phong tục ..........87
3.2.1. Con người tình nghĩa...............................................................................87
3.2.2. Con người bản lĩnh, anh dũng đấu tranh chống lại nghịch cảnh ............90
Phần ba: KẾT LUẬN..............................................................................................94
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................96

2



PHẦN 1: MỞ ĐẦU
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Truyện kể dân gian, một thành tố điển hình của folklore, được xem là kho báu
quý giá, nơi lưu giữ một cách độc đáo nhất những di chỉ văn hóa về mặt tinh thần
của từng dân tộc. Trong số đó, truyện kể phong tục là nhóm truyện đặc biệt, có
nguồn gốc liên quan mật thiết đến việc hình thành, phát triển và chuyển hóa của nền
văn hóa cổ truyền theo dòng thời gian. Với tầm quan trọng và tiềm năng cung cấp
những giá trị thực tiễn cho nhiều ngành khoa học xã hội khác nhau, do đó, không
ngạc nhiên khi tiểu loại này đã trở thành đối tượng nghiên cứu truyền thống không
chỉ của văn học dân gian mà còn nhiều ngành khoa học khác bao gồm nhân học,
dân tộc học, khảo cổ học, lịch sử…
Việt Nam, đất nước có nền văn minh nông nghiệp lúa nước phát triển rực rỡ từ
rất sớm, một nền văn hóa kéo dài hơn 4000 năm đã lưu giữ lại được một kho truyện
kể dân gian vô cùng phong phú. Truyện kể dân gian ở Việt Nam bao gồm rất nhiều
thể loại như thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, mỗi thể loại lại bao gồm các
tiểu loại đa dạng…Nổi bật trong số đó có thể loại truyện cổ tích với nhóm truyện có

Version
nội dung nóiDemo
về phong
tục. Đây- làSelect.Pdf
nhóm truyệnSDK
tiêu biểu, thể hiện được sức hấp dẫn
và sức sáng tạo tuyệt vời của trí tuệ dân gian. Hầu hết những phong tục tập quán
được lí giải trong hệ thống truyện cổ tích đã ăn sâu vào lối sống, vào tiềm thức của
người dân Việt và trường tồn mãi với thời gian. Có nhiều phong tục được xem là
biểu tượng của văn hoá Việt Nam như tục ăn trầu, tục làm bánh chưng bánh giầy,
tục trồng cây nêu ngày tết…được thể hiện và lí giải độc đáo bởi những con người
lao động chân chất sống trong môi trường văn hoá lúa nước đậm chất Á Đông nói
chung và Việt Nam nói riêng.

Trên thực tế, mặc dù đã được các nhà sưu tầm tiến hành văn bản hóa nhóm
truyện này từ rất sớm nhưng cho đến này vẫn chưa xuất hiện nhiều công trình
nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này. Chưa có công trình nào thống kê đầy đủ và
nghiên cứu có hệ thống về truyện cổ tích phong tục người Việt.
Bên cạnh đó, chúng ta biết rằng, mỗi quốc gia trên thế giới đều nhận thức
được giá trị quan trọng của văn hóa, coi văn hóa là nền tảng, động lực phát triển,
3


văn hóa được coi trọng và gắn với nhiều ngành trong xã hội, vì vậy mà nghiên cứu
văn học cũng không nằm ngoài xu thế ấy. Đặc biệt, khi các bộ môn như Văn hóa
học và Nhân học văn hóa xuất hiện và phát triển mạnh mẽ ở Việt Nam những năm
gần đây thì việc nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa càng trở thành một xu
hướng phổ dụng. Do đó, việc nghiên cứu nhóm truyện kể có nội dung bàn về phong
tục vào bối cảnh lớn của nền văn hóa để tiếp cận, nghiên cứu từ quan điểm liên
ngành là điều cần thiết để có thể mang lại những cách nhìn mới mẻ hơn.
Chính vì những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài Yếu tố phong tục trong
truyện cổ tích người Việt từ góc nhìn văn hoá. Chúng tôi nhận thấy, việc nghiên
cứu, khám phá nhóm truyện cổ tích phong tục người Việt từ góc nhìn văn hoá là
một việc làm có ý nghĩa khoa học và thực tiễn đối với người làm công tác giảng dạy
văn học dân gian, nghiên cứu văn hoá dân gian. Trong đề tài này ngoài vấn đề tổng
quan nghiên cứu, chúng tôi sẽ đi sâu khảo sát, thống kê, phân tích số liệu đồng thời
rút ra những nhận xét trên cơ sở số liệu đã phân tích. Đặc biệt thông qua khảo sát và
nhận xét đó chúng tôi sẽ rút ra những đặc trưng của văn hoá Việt Nam trong hệ
thống truyện kể phong tục của người Việt. Thiết nghĩ, đó cũng là một đóng góp của

Version
- Select.Pdf
đề tài về lĩnhDemo
vực nghiên

cứu văn
học, văn hoáSDK
dân gian.
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
2.1. Thế giới
Trong ngành folklore học thế giới, việc nghiên cứu phong tục trong truyện kể và
truyện cổ tích phong tục đã được nhiều nhà nghiên cứu và nhiều trường phái lý thuyết
quan tâm. Trong phạm vi giới hạn của đề tài và của tài liệu mà chúng tôi tiếp cận
được, chúng tôi tập trung trình bày và điểm qua các khuynh hướng nghiên cứu nổi bật
trong ngành văn học dân gian có đề cập đến mối quan hệ của truyện kể dân gian và
phong tục cũng như quan điểm cụ thể của các lý thuyết và học giả nổi tiếng như sau:
Nhân học văn hoá là lĩnh vực nghiên cứu khoa học đặc biệt, tập trung chú ý
đến quá trình tác động qua lại giữa con người và văn hóa. Lĩnh vực nhận thức này
hình thành trong văn hóa châu Âu vào thế kỷ XIX, và định hình xong vào nửa cuối
thế kỷ XIX. Khái niệm nhân học văn hóa thường được sử dụng để biểu thị một
ngành tương đối hẹp nghiên cứu các phong tục của con người, trong đó tập trung
4


nghiên cứu so sánh văn hóa và cộng đồng, khái quát hóa tư cách, hành vi của con
người và trình bày một cách đầy đủ nhất sự đa dạng của loài người... Với mục tiêu
và tôn chỉ nghiên cứu như vậy, ngành nhân học văn hóa đã sử dụng khối tư liệu đồ
sộ về từ truyện kể phong tục như một chứng tích để truy tìm dấy vết văn hóa của
các xã hội cổ xưa. Các công trình tiêu biểu có thể kể đến như Văn hóa nguyên thủy
(Tạp chí Văn hóa nghệ thuật Hà Nội, năm 2000) của E.B.Taylor với các chương
điển hình như Những tàn tích trong văn hóa (Chương III); Nghi lễ và lễ nghi
(chương XXII). Tác phẩm Cành vàng (NXB Văn hóa Thông Tin, năm 2007) của
James George Frazer, nghiên cứu về quá trình chuyển đổi từ tín ngưỡng sang tôn
giáo, từ tư duy ma thuật sang tôn giáo. Trong đó ông đặc biệt đề cập đến tập tục hạ
sát ông vua thần thánh và việc cấm cung các cô công chúa đã được phản ánh như

thế nào trong các câu chuyện cổ tích.
Trường phái Địa lý lịch sử Phần Lan: Trường phái này được khởi xướng bởi
các nhà nghiên cứu folklore Phần Lan là JuliusLeopold Fredrik Krohn (1835-1888),
giáo sư văn học Phần Lan ở Đại học Tổng hợp Helsinki và con ông, Kaarle Krohn
(1863-1933), giáo sư ngành Folklore so sánh của trường Đại học Tổng hợp

Version
Select.Pdf
SDK pháp nghiên cứu này được tiếp
Helsinki, chủDemo
tịch hội
Văn học- Phần
Lan. Phương
tục bởi học trò của hai ông là AnttiAarne (1867-1925). Các nhà nghiên cứu theo
phương pháp trên đã tiến hành sưu tầm càng nhiều càng tốt các dị bản truyện cổ
tích, lập nên bảng tra rồi tiến hành so sánh để tìm ra bản cổ nhất, trên cơ sở đó mà
xác định được nơi phát tích của một truyện cổ và vạch ra con đường địa lí của sự
lưu truyền truyện cổ ấy. Những nghiên cứu tiêu biểu của trường phái này như
Fokltale (Truyện cổ tích) của Stith Thompson cũng đồng thời chỉ ra rằng, phong tục
có giá trị quan trọng trong việc kiến thiết nên những mẫu motif hạt nhân của truyện
kể. Ông nói: “truyện kể dân gian bao giờ cũng có mối liên hệ chặt chẽ với phong
tục. Và thông thường, chúng được sử dụng như một lời giải thích cho các tập tục ở
nhiều vùng miền” [78, tr.347].
Năm 1928, Propp với công trình Hình thái học truyện cổ tích (NXB Văn hóa
Dân tộc, năm 2003) đã gây một tiếng vang lớn, mở ra một hướng mới trong nghiên
cứu khoa học. Hình thái học của Propp đã quan tâm nghiên cứu mối quan hệ giữa
truyện cổ tích với nghi lễ và phong tục. Propp khẳng định “Truyện cổ tích còn lưu
5



lại những dấu tích của nhiều nghi lễ và phong tục. Chỉ thông qua so sánh các phong
tục mới tìm ra được cội rễ của một số mô típ” [55, tr.193]. Trong công trình này, tác
giả chỉ ra một số trường hợp có sự liên hệ giữa truyện cổ tích và phong tục, thậm
chí trong trường hợp đơn giản nhất là sự trùng khít hoàn toàn giữa phong tục và
truyện. Ông nói dân gian đã chiêm nghiệm phong tục bằng truyện cổ tích. Tuy
nhiên, chúng ta thường gặp sự biến đổi, biến dạng của hình thức phong tục trong
các câu chuyện này. Thông thường cái dễ thay đổi là nguyên nhân của phong tục.
Trong chuyên luận, Propp cũng đã chỉ ra một hiện tượng đặc biệt thú vị là “sự đảo
nghịch của phong tục” tức “phong tục một đằng còn truyện thì một nẻo”. Theo ông,
đây là một dấu hiệu rất quan trọng. Nó chứng minh rằng đề tài không xuất hiện qua
việc phản ánh trực tiếp thực tế mà là qua việc phủ nhận thực tế này. Nghĩa là đề tài
phù hợp với thực tế theo cách ngược lại.
Như vậy, mặc dù mối quan hệ giữa phong tục và truyện cổ tích được đề cập
khá nhiều trong các chuyên luận nghiên cứu của nhiều học giả folklore trước đó,
nhưng Propp với công trình Hình thái học truyện cổ tích đã chỉ ra những điểm cốt
lõi và độc đáo trong mối quan hệ giữa truyện kể và phong tục.
Những năm 60 của thế kỉ XX, với việc ứng dụng phương pháp so sánh loại

Demo Version - Select.Pdf SDK

hình, cấu trúc - kí hiệu, cũng như vận dụng thi pháp học lịch sử vào nghiên cứu
truyện kể dân gian, E.M.Meletinski trong chuyên khảo Thi pháp của huyền thoại
(NXB Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2005) đi sâu vào di sản sáng tác dân gian của
các dân tộc trên thế giới. Trong chuyên khảo này, huyền thoại được xem xét bắt đầu
từ những hình thức cổ xưa nhất của nó cho đến những biểu hiện của Chủ nghĩa
huyền thoại trong văn học thế kỷ XX. E.M.Meletinski khẳng định truyện cổ tích
thoát thai từ huyền thoại và huyền thoại có quan hệ chặt chẽ với nghi lễ, phong tục.
Mặc dù trọng tâm của công trình không phải nghiên cứu phong tục trong truyện kể
nhưng vấn đề này ít nhiều đã được đề cập đến thông qua nghiên cứu nghi lễ, trong
khi đó nghi lễ là một bộ phận của phong tục.

2.2. Việt Nam
Ở Việt Nam, sự quan tâm dành cho nhóm truyện kể phong tục đã xuất hiện từ
rất sớm, thế nhưng đa phần là các nghiên cứu có tính chất khái quát, hoặc các nghiên
cứu trường hợp mà chưa có chuyên luận tập trung chuyên sâu vào vấn đề này.
6


Năm 1955, tác giả Trần Thanh Mại trong công trình Tìm hiểu và phân tích
truyện cổ tích Việt Nam đã quan tâm nghiên cứu đến truyện kể phong tục. Trong bài
viết, tác giả đã thể hiện rõ xu hướng nghiên cứu folklore theo quan điểm xã hội học.
Năm 1962 với bài viết “Qua việc nghiên cứu các danh từ riêng trong một số
truyện cổ tích” (Nghiên cứu văn học số 3), giáo sư Đinh Gia Khánh cho rằng trong
một số truyện cổ tích có mục đích giải thích phong tục, tập quán thì những danh từ
riêng, nếu có, cũng gắn với việc giải thích ấy.
Năm 1968, tác giả Đinh Gia Khánh qua công trình Sơ bộ tìm hiểu những vấn
đề của truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám (NXB Hội Nhà văn, năm 1999) đã
khẳng định nhiều truyện kể dân gian có liên quan đến phong tục lâu đời của nhân
dân. Tác giả dẫn ra một số ví dụ cụ thể về việc truyện dân gian giải thích phong tục
như truyện Trầu Cau giải thích tục ăn trầu, truyện Bánh chưng bánh giầy gắn với
tục làm bánh chưng vào ngày tết. Từ nhận định đó, chúng ta thấy rằng truyện kể về
phong tục đã có từ xa xưa ra đời trên cơ sở đời sống sinh hoạt và đời sống tín
ngưỡng tâm linh của cư dân Việt.
Năm 1973, tác giả Nguyễn Khắc Xương trong bài Tìm hiểu quan hệ giữa thần

- Select.Pdf
SDKtục (Tạp chí Văn học số 6 - 1973)
thoại, truyền Demo
thuyết vàVersion
diễn xướng
tín ngưỡng phong

cũng đề cập tới mối quan hệ giữa truyện kể và đời sống thực tại của nó trong dân gian.
Năm 1978, các tác giả Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn trong cuốn Lịch
sử văn học Việt Nam (NXB Giáo Dục, năm 1978) cho rằng nhân dân lao động
thường muốn gắn liền truyện cổ tích với các di tích và phong tục. Các tác gia dẫn ra
một số ví dụ về tên truyện như truyện Đền Bạch Mã, Sự tích Trầu cau. Điều quan
trọng, các tác giả đã đưa ra một số tiểu loại của truyện cổ tích, như truyện kể địa
danh, truyện kể phong tục và khẳng định truyện cổ tích phản ánh cuộc sống sinh
hoạt của con người nên những phong tục tập quán được đề cập giản dị và sâu sắc.
Năm 1984, tác giả Tăng Kim Ngân trong bài viết “Qua tục ăn trầu và truyện
Trầu cau của người Việt, bàn về mối quan hệ anh-em, vợ-chồng” (Tạp chí Văn hóa
dân gian, số 1-1984) đã căn cứ vào những dị bản về truyện Trầu cau để so sánh, đối
chiếu, tìm sự giống nhau của các môtip và tip truyện trong các dị bản với mong
muốn bước đầu lý giải những vấn đề dân tộc học, xã hội hội học mà truyện đề cập
7


tới. Từ việc phân tích các dị bản của truyện Trầu cau của người Việt và so sánh
nó với loại truyện về bộ ba nhân vật mang chủ đề “quan hệ anh - em, vợ - chồng”,
tác giả Tăng Kim Ngân cho rằng: Truyện Trầu cau phản ánh một giai đoạn quan
trọng trong lịch sử nhân loại, khi xã hội chuyển từ hôn nhân cộng đồng sang hôn
nhân cá thể. Việc gia đình lớn tan rã đã khẳng định gia đình cá thể là một bước
ngoặt lớn trong lịch sử nhân loại. Đồng thời, tác giả khẳng định, dân gian dựa vào
tục ăn trầu có từ thời trước đó rất lâu để xây dựng thành một câu chuyện phản ánh
bước ngoặt lớn của xã hội. Cuối cùng, tác giả đã nhìn nhận truyện Trầu cau thuộc
kiểu truyện cổ tích thần kỳ có chủ đề về hôn nhân và giải thích phong tục.
Năm 1999, trong phần Lời người biên soạn, các tác giả Chu Xuân Diên, Lê
Chí Quế của công trình Tuyển tập truyện cổ tích Việt Nam (NXB Đại học Quốc gia
2001) đã đánh giá truyện cổ tích trên gốc độ văn hóa phong tục khi cho rằng nhóm
truyện có yếu tố phong tục bao gồm Trầu cau, Đá Vọng phu, Sao hôm sao mai, Ông
đầu rau là những truyện nảy sinh trên cơ sơ lịch sử xã hội của giai đoạn quá độ từ

chế độ mẫu hệ sang chế độ phụ hệ.
Tác giả Nguyễn Thị Hảo (2009) trong đề tài luận văn Truyện “Ông Ngâu, bà

Version
- Select.Pdf
SDKViệt (Luận văn thạc sĩ Ngữ văn
Ngâu” trongDemo
văn hóa
và văn học
dân gian người
Đại học Sư Phạm Hà Nội, Hà Nội) đã tập trung khai thác các type và motif điển
hình trong câu chuyện cổ tích có yếu tố phong tục nổi tiếng này. Trong khi tiến
hành phân rã và đối sánh nhiều phiên bản khác nhau của truyện Ông Ngâu – Bà
Ngâu ở Việt Nam cũng như các nước lân cận như Trung Quốc và Đài Loan, tác giả
cho rằng, phong tục hôn nhân và nếp sống thích ứng với môi trường tự nhiên của
người Đông Á đã trở thành đường trục cơ bản trong việc kiến tạo nên nội dung
chính yếu của cốt truyện này.
Năm 2011, trong bài viết “So sánh típ truyện Trầu Cau ở Trung Quốc với típ
truyện cùng loại ở Việt Nam và Campuchia - bàn về tục ăn trầu và văn hóa quyển
trầu cau ở Đông Nam Á” (Tạp chí Văn hóa dân gian, số 4-2001), nhà nghiên cứu
Kiều Thu Hoạch cho rằng đây là tích truyện tiếp cận vấn đề hôn nhân trên cơ sở giải
thích phong tục tập quán. Tác giả khẳng định: Nhìn chung, dù có một vài tình tiết
khác biệt, nhưng chỗ tương đồng lớn nhất của tip truyện này ở các tộc người đều là
nhằm giải thích phong tục ăn trầu, nhai trầu.
8


Cũng với mục tiêu nghiên cứu này, trong bài viết “Cảm nhận Trầu Cau từ tâm
thức huyền thoại” (2011), tác giả Lê Đức Luận lại nhấn mạnh sự hiện tồn của các
yếu tố văn hóa cổ sơ trong các thể loại truyện kể dân gian trong hình hài của các cổ

mẫu. Thông qua truyện Trầu Cau và phong tục ăn trầu từ ngàn đời của người Việt,
ông nói: “Cổ tích là thể loại sáng tác vào giai đoạn sau nhưng ảnh hưởng tâm thức
huyền thoại. Con người của các thời đại sau, dù đã đoạn tuyệt với các thể chế xã hội
cũ nhưng trong tiềm thức sâu kín, tâm thức đồng loại vẫn giữ một vùng lưu trú của
các nếp sống cổ xưa. Một ngày nào đó, trong một hoàn cảnh bất ngờ, nó sẽ trỗi dậy
một cách vô thức… Đây là truyện vừa có yếu tố thần thoại thể hiện trong quan niệm
vạn vật có linh hồn, có sự hóa thân, hóa kiếp của triết lý Phật giáo và Đạo giáo, có
yếu tố truyền thuyết trong mối quan hệ xã hội nhưng cơ bản vẫn là truyện cổ tích lý
giải phong tục tập quán gắn với quan hệ anh em, gia đình. Sự hóa thân của ba nhân
vật ở bên cạnh nhau là sự hóa thạch một mô hình gia đình thị tộc lý tưởng, dấu ấn
của trầm tích văn hóa cổ xưa.” [80]
Như vậy, có thể thấy tình hình nghiên cứu truyện cổ tích có yếu tố phong tục ở
Việt Nam đã được quan tâm khá lâu dài trong lịch sử. Những công trình, bài viết

Demo
- Select.Pdf
nghiên cứu liên
quanVersion
đến vấn đề
này ra đời từSDK
khá sớm. Tuy vậy, lược khảo một số
công trình nói trên chúng tôi thấy chưa có công trình sâu rộng nào xem truyện cổ
tích có yếu tố phong tục là đối tượng nghiên cứu trực tiếp. Vì vậy, chúng tôi thấy
cần có nhiều hơn những công trình nghiên cứu chuyên sâu về truyện cổ tích có yếu
tố phong tục nhằm định vị vai trò cũng như giá trị của nhóm truyện kể này trong
kho tàng truyện kể dân gian cũng như trong đời sống văn hóa của cư dân Việt.
* Tiểu kết:
Qua các công trình nghiên cứu kể trên, các nhà nghiên cứu đã khẳng định,
trong kho tàng truyện cổ dân gian có một nhóm truyện kể có yếu tố phong tục và
thực tế là đã tồn tại mảng truyện đặc thù này. Bên cạnh đó, việc nghiên cứu văn học

từ góc nhìn văn hoá cũng được nhiều nhà nghiên cứu và thu được nhiều thành tựu
đáng kể. Tuy vậy, việc nghiên cứu yếu tố phong tục trong nhóm truyện kể này từ
góc nhìn văn hoá bằng một công trình nghiên cứu chuyên sâu và toàn diện vẫn chưa
được thực hiện. Chưa có công trình nào thống kê tất cả truyện cổ tích phong tục
9


người Việt, qua đó tìm hiểu đặc điểm của truyện cũng như đặc trưng văn hoá Việt
Nam qua truyện cổ tích có yếu tố phong tục. Trên cở sở tiếp thu thành tựu của
người đi trước và những khoảng trống còn lại chưa được nghiên cứu. Chúng tôi lựa
chọn đề tài nghiên cứu với tên gọi: Yếu tố phong tục trong truyện cổ tích người Việt
từ góc nhìn văn hoá.
3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
Chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Yếu tố phong tục trong truyện cổ tích người
Việt từ góc nhìn văn hoá” nhằm các mục đích sau:
Giới thiệu một cách toàn diện mối quan hệ đặc biệt giữa truyện kể dân gian và
phong tục, trong đó dẫn giải các lý thuyết liên quan như trường phái nghi lễ - huyền
thoại, nhân học văn hóa, dân tộc học và ngữ văn dân gian…làm tiền đề lí luận nền
tảng cho đề tài. Chúng tôi cũng tập trung xây dựng lại diện mạo đặc trưng của thể
loại truyện cổ tích từ các nghiên cứu truyền thống cho đến đương đại. Bên cạnh đó
cũng tập trung làm rõ những vấn đề cơ bản liên quan đến phong tục văn hóa của
người Việt cũng như quá trình lưu giữ các phong tục tập quán mang đậm bản sắc
văn hóa dân tộc trong nhóm truyện kể dân gian.

Demo
Version
- Select.Pdf
SDK
Khảo sát
hệ toàn

bộ hệ thống
truyện cổ tích
Việt Nam, trên cơ sở đó tập trung
phân loại dạng truyện cổ tích phong tục. Sâu hơn, chúng tôi tiến hành khám phá đặc
trưng của dạng truyện này theo các type và motif đã được phân nhóm. Từ các phân
loại và kết quả khảo sát cụ thể, chúng tôi tiến hành nghiên cứu sâu hơn về các kết
cấu điển hình của các nhóm truyện.
Trên cơ sở của các lý thuyết nền tảng cũng như những nghiên cứu về đặc
trưng nội dung và nghệ thuật, chúng tôi sẽ tiến hành khái quát những đặc trưng về
văn hoá Việt Nam trong hệ thống nhóm truyện cổ tích có yếu tố phong tục. Bản sắc
văn hóa gốc của người Việt cũng như hệ thống tín ngưỡng tôn giáo mới xuất hiện
trong tiến trình văn hóa lịch sử Việt Nam ánh xạ qua nhóm truyện này theo đó sẽ
được tiến hành nghiên cứu và làm rõ.
4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
- Đối tượng nghiên cứu của đề tài là nhóm truyện cổ tích có yếu tố phong tục
của người Việt Nam.
10


- Phạm vi:
+ Phạm vi nghiên cứu: Tập trung khai thác bản sắc văn hóa Việt Nam qua
nghiên cứu đặc trưng của nhóm truyện cổ tích có nội dung liên quan đến yếu tố
phong tục
+ Phạm vi tư liệu: chúng tôi nghiên cứu trên hệ thống truyện cổ tích Việt Nam
trong cuốn Tổng tập văn học dân gian người Việt của nhà xuất bản Khoa học xã hội
do Nhà xuất bản Khoa học xã hội chủ trì, phối hợp với Viện Nghiên cứu Văn hoá
dân gian tổ chức biên soạn. Trong phạm vi đề tài, chúng tôi chỉ nghiên cứu Tập
6 (993 trang): Truyện cổ tích thần kỳ và Tập 7 (688 trang): Truyện cổ tích loài vật,
truyện cổ tích sinh hoạt do phó giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Thị Huế chủ biên cùng tiến
sĩ Trần Thị An biên soạn; xuất bản tháng 9/2004 và 10/2005.

Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng thêm bộ Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam
(Nxb GD, 2001) do Nguyễn Đổng Chi sưu tầm và biên soạn với tính chất tham
khảo, so sánh, đối chiếu.
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi sử dụng những phương pháp sau:
- Phương
phápVersion
nghiên cứu
liên ngành:SDK
Chúng tôi vận dụng phương pháp
Demo
- Select.Pdf
nghiên cứu liên ngành như: văn học, lịch sử, dân tộc học, nhân học văn hoá…để tìm
hiểu truyện cổ tích có yếu tố phong tục người Việt, nhằm giải quyết tốt nhất các vấn
đề phức hợp và đa dạng xoay xung quanh một nhóm truyện có liên quan đến nhiều
lĩnh vực khác nhau trong đời sống.
- Phương pháp so sánh loại hình - lịch sử: Trong quá trình nghiên cứu chúng
tôi tiến hành so sánh truyện cổ tích phong tục Việt Nam với truyện cổ tích phong
tục của một nước trong khu vực và thế giới.
- Phương pháp điền dã: Tiến hành sưu tầm các văn bản truyện cổ tích có yếu
tố phong tục ở nhiều địa phương khác nhau.
Và các thao tác khoa học khác như:
- Thống kê: Trong phạm vi tư liệu chúng tôi sẽ tiến hành thống kê, phân loại
tất cả truyện cổ tích lí giải về phong tục người Việt.
- Phân tích văn bản: Chúng tôi nghiên cứu truyện cổ tích phong tục người Việt
trong tổng thể truyện kể phong tục Việt Nam.
11


6. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN

- Bước đầu công bố danh mục hệ thống các bản kể thuộc nhóm truyện phong
tục đã phân loại dựa vào các tiêu chí cụ thể, đồng thời đưa ra những nhận xét dựa
vào số liệu thống kê.
- Rút ra những đặc trưng của văn hoá Việt Nam trong hệ thống truyện kể
phong tục của người việt. Để thấy được đặc trưng đó, đề tài tiến hành so sánh
những nét tương đồng và dị biệt giữa truyện kể phong tục người Việt với truyện kể
phong tục của một số nước trong khu vực và thế giới.
7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương:
Chương 1. Những vấn đề chung
Chương 2. Đặc điểm nhóm truyện cổ tích có yếu tố phong tục của người Việt
Chương 3. Biểu tượng văn hóa, đặc trưng tính cách dân tộc qua nhóm truyện
cổ tích có yếu tố phong tục

Demo Version - Select.Pdf SDK

12