Sản xuất sạch hơn
cho ngành chế biến sơn mài
Sản xuất sạch hơn là gì?
Một cách tiếp cận có hệ thống áp dụng liên tục chiến lược
phòng ngừa tổng hợp đối với quá trình sản xuất, các sản
phẩm và dịch vụ nhằm nâng cao hiệu suất và giảm rủi ro
đến con người và môi trường.
Các giải pháp về sản xuất sạch hơn có thể là:
Tránh các rò rỉ, rơi vãi trong quá trình vận chuyển và
sản xuất, hay còn gọi là kiểm soát nội vi;
Đảm bảo các điều kiện sản xuất tối ưu từ quan điểm
chất lượng sản phẩm, sản lượng, tiêu thụ tài nguyên và
lượng chất thải tạo ra;
Tránh sử dụng các nguyên vật liệu độc hại bằng cách
dùng các nguyên liệu thay thế khác;
Cải tiến thiết bị để cải thiện quá trình sản xuất;
Lắp đặt thiết bị sản xuất có hiệu quả, và
Thiết kế lại sản phẩm để có thể giảm thiểu lượng tài
nguyên tiêu thụ.
Trồng cây sơn ta
Cây sơn là loại cây được trồng để lấy nhựa sơn chủ yếu ở
vùng có sườn đồi dốc vùng trung du và được trồng nhiều
nhất ở Phú Thọ. Có hai loại sơn được trồng chính ở vùng
này là sơn đỏ và sơn trắng. Cây sơn đỏ cho chất lượng sơn
cao hơn nhưng sản lượng sơn lại thấp trong khi cây sơn
trắng cho nhiều sơn nhưng chất lượng không bằng sơn đỏ.
Hiện nay người trồng sơn chỉ làm theo kinh nghiệm cộng
theo giống cây ngày càng thoái hoá nên cho năng suất và
chất lượng ngày càng thấp.

Bên cạnh đó nhiều hộ trồng sơn đã đấu trộn nhiều các loại

sơn có chất lượng kém vào với sơn tốt nên giá thành sơn
càng ngày càng giảm.

Để nâng cao năng suất và chất lượng của cây sơn cần quan
tâm đến một số các yếu tố sau đây:
Lựa chọn giống sơn tốt cho tỉ lệ laccol cao và năng
suất lớn. Thường trồng hai giống có năng suất cao là
sơn lá si và khi chọn để lấy hạt làm giống phải chọn
những cây xanh tốt nhiều cành, nhiều lá, ít sâu bệnh, ít
hoa, quả, trong thời gian thu hoạch nhựa chảy đều,
chảy nhiều, tỉ lệ mặt dầu cao, vỏ cây dày 5-6 mm, sần
sùi, vỏ có màu hồng
Thời vụ trồng: Thời vụ gieo hạt sơn là tháng 9 - 10 và
tháng 2 hàng năm. Gieo hạt vào tháng 9 thì sơn mọc
chậm nhưng hạn chế được dế cắn phá cây non vào
tháng 4
Mật độ trồng:
+ Giống sơn trắng, sơn mỡ gà: 2.000 cây/ ha.
+ Giống sơn đỏ (sơn giềng): 1.900 cây/ ha.
Chế độ bón phân hợp lý: bón lót sử dụng phân chuồng
và NPK (5:10:3), hàng năm trong quá trình thu thoạch
cũng sử dụng hai loại phân này để bón, nhưng lưu ý
tránh gây tổn thương đến bộ rễ.
Thu hoạch sơn
Cây sơn sau khi trồng 3 năm đã có thể cho thu hoạch.
Người dân dùng dao khía vào vỏ cây tạo nên hình chữ V
và cắm vỏ sò ở dưới đáy hình chữ V để chứa nhựa.

Do quá trình trồng có lẫn cả hai loại sơn cho chất lượng và
năng suất khác nhau, bênh cạnh đó các yếu tố bên ngoài

như thời tiết, môi trường cũng ảnh hưởng rất lớn đến chất
lượng sơn nên khi thu hoạch phải lưu ý:
Thời điểm thu hoạch:
9 Thời điểm thu hoạch thường vào mùa khô cho
chất lượng sơn cao hơn
9 Thu hoạch vào sáng sớm tránh bị ôxy hoá do ánh
nắng mặt trời


khía vỏ cây, vỏ trai đựng sơn, thìa vét sơn từ vỏ
trai, hộp chứa sơn

9

Không thu hoạch khi trời mưa

9 Lên kế hoạch thu hoạch cụ thể cho từng vùng,
đánh dấu vùng nào đã thu hoạch, chuẩn bị thu
hoạch,…
Để nâng cao chất lượng sơn thu hoạch:
9 Không nên trộn lẫn sơn trắng và đỏ

9

Đánh dấu sơn trắng và đỏ tránh khai thác nhầm

9 Che chắn bụi,
bẩn trong quá
trình khai thác
tránh nhiễm

bẩn
9 Không sử dụng
chất kích thích
ảnh hưởng đến
chất lượng và
tuổi thọ của cây
Dụng cụ thu hoạch:
9 Dụng cụ thu
hoạch phải
mềm, không sử
dụng vật có liên quan đến kim loại tránh bị ôxy
hoá do bụi kim loại gây ra. Dụng cụ gồm: Dao

Bảo quản và kiểm tra chất lượng sơn
Do sơn không bị ảnh hưởng bởi thời gian và do các hộ thu
hoạch cho lượng không nhiều nên thường chứa trong nhà
trước khi bán cho bên thu gom. Do đó việc bảo quản đúng
cách là rất quan trọng.
Bảo quản tại hộ gia đình:
9 Sơn phải được bảo quản
kín tránh ẩm, không tiếp
xúc với ánh nắng mặt
trời
9 Không cho bụi, tạp chất
lẫn vào sơn
9 Không đổ lẫn các loại
sơn khác nhau vào cùng
một thùng chứa
Bảo quản tại cơ sở thu gom:
9 Bao bọc bằng túi nilon

9 Nhà bảo quản phải thông
thoáng, tránh ẩm
9 Tránh va đập khi vận chuyển do bao chứa rất dễ
vỡ.
Thực chất của công đoạn kiểm tra chất lượng sơn là đánh
giá hàm lượng nước có trong sơn bằng cân tiểu ly đơn
giản. Sơn được lấy một lượng nhất định cho vào trong bát
con và đốt bằng cồn sau một thời gian nước bay hơi hết và
chỉ còn lại sơn. Sau đó cân lại sơn và xác định được hàm
lượng sơn.
Kiểm tra chất lượng sơn
9 Sơn khi thu hoạch có rất nhiều các thành phần:
35-36% sơn, 39-40% nước,
21-22% là các tạp chất bẩn
khác
9 Sơn có nồng độ càng cao thì
càng có giá trị.
9 Hiện nay các đơn vị thu gom
thử sơn bằng cách cảm quan
(kinh nghiệm), đốt cho kết
quả tương đối, thời gian thử
lâu
Hiện nay công đoạn kiểm tra hàm
lượng sơn bằng cách đốt một lượng
nhất định sau đó cho bay hơi hết rồi cân bằng cân tiểu ly
đơn giản để xác định lượng sơn nên có những nhược điểm
sau:
9 Thời gian kiểm tra lâu



9 Độ chính xác không cao
9 Khi kiểm tra bằng cách đốt nên mùi sơn bay lên
ảnh hưởng đến sức khoẻ con người
Nên sử dụng cân điện tử để xác định trọng lượng sơn cho
kết quả chính xác hơn.
Chế biến sơn
Do sơn Việt Nam có một số nhược điểm như thời gian khô
lâu, hay bị dị ứng và không có công nghệ chế biến nên sơn
thô hầu hết được xuất khẩu sang Trung Quốc để chế biến.
Sau đó sơn Việt Nam lại tiếp tục được tiếp tục qua một số
công đoạn chế biến khác ở Nhật Bản để thành sản phẩm
và các doanh nghiệp Việt Nam lại nhập về để phục vụ cho
quá trình sản xuất của mình.

Chế tạo cốt
Chế tạo khung thường bằng vật liệu gỗ, tre.
Công đoạn này là quan trọng nhất quyết định đến chất
lượng sản phẩm. Nếu không xử lý tốt sẽ dẫn đến bị mối,
mọt, mốc.
Hiện nay các cơ sở chế biến thường sử dụng biện pháp
ngâm tre, nứa, gỗ dưới ao, hồ từ 3-6 tháng để chống mối,
mọt nên không phù hợp với quy mô sản xuất lớn.
Các giải pháp sau đây có thể giúp hạn chế được các vấn đề
trên:
9 Lựa chọn nguyên liệu đủ tuổi (ít nước, đường,…)
9 Khi thu gom về phải tiến hành phơi, sấy ngay
9 Áp dụng quy trình luộc tre, nứa: cho tre, nứa vào
bể luộc và gia nhiệt ở khoảng 100 oC có bổ xung
các thành phần nước, dầu diesel, dầu thực vật,
muối trong thời gian 1-1,5 giờ.

9 Sử dụng công nghệ carbon hoá ở nhiệt độ và áp
suất cao để loại bỏ nước và đường ra khỏi tre,
nứa.
Các lớp của khung phải được gắn chắc tránh co, giãn
làm nứt, gãy

Quy trình chế biến sơn dạng Kurume
Phần lớn lượng sơn thô được xuất khẩu còn một lượng
nhỏ được chế biến trong nước cho mục đích vẽ tranh sơn
mài. Tuy nhiên quá trình chế biến này chủ yếu thủ công
(khuấy, gia nhiệt, nghiền như hình trên) nhưng với quy mô
rất nhỏ, chất lượng không đồng đều và kém so với sơn
nhập ngoại. Quá trình nghiên cứu của các nhà khoa học
Nhật cho thấy có thể giảm thời gian khô của sơn bằng
cách:
9 Trộn với sơn Nhật hoặc sơn Trung Quốc
9 Bổ xung thêm các cấu tử laccol, urushiol, bột
aceton chiết xuất từ sơn thô của VN và T.Quốc
9 Bổ xung laccase
Quy trình chế biến sơn được đề xuất như sau:

Tạo lớp sơn lót
Sơn dùng để tạo lớp lót phải có độ dẻo, độ dính cần
thiết tránh khi co ngót sẽ bong vênh các lớp với nhau.
Sau khi lớp thí khô sẽ tiến hành mài khô tạo nhẵn để
chuẩn bị cho nước sơn tiếp theo.
Sơn dùng để tạo lớp lót phải có độ dẻo, độ dính cần
thiết tránh khi co ngót sẽ bong vênh các lớp với nhau.
Khi các bề mặt sơn không phẳng sẽ dùng giấy để mài
sinh bụi ảnh hưởng đến sức khoẻ


Mủ sơn → Lọc → Quá trình Kurume (bao gồm nghiền,
khuấy, gia nhiệt sấy) → Trộn pha mầu.
Tuy nhiên để có được một quy trình đầy đủ các thông số
vận hành cần hỗ trợ các nhà khoa học nghiên cứu sâu hơn
nữa để có thể áp dụng cho các hộ gia đình hoạc doanh
nghiệp chế biến sơn.
Tạo sản phẩm sơn mài
Quá trình tạo sản phẩm sơn mài được qua rất nhiều công
đoạn:

Các vấn đề cần lưu ý trong quá trình tạo lớp lót:
9 Bề mặt sản phẩm phải nhẵn, sạch trước khi sơn
9 Khi trời mưa, độ ẩm cao không được sơn sản
phẩm
9 Nước sơn quét phải đều tránh ghồ, ghề phải tiến
hành mài công đoạn sau vừa tốn sơn, công sức và
thời gian


9 Khi mài khô phải sử dụng thiết bị bảo hộ như
khẩu trang, găng tay,…
9 Nên mài ở nơi có thiết bị hút bụi
9 Nếu không có thiết bị hút bụi phải mài ở cuối
hướng gió tránh ảnh hưởng đến người khác
Sơn hom và chà nước
Công đoạn này đòi hỏi rất nhiều công sức, mỗi một
nước sơn xong lại chờ khô mà tiến hành mài nước
Mỗi một sản phẩm thường trải qua 4-5 lượt sơn và
mài nước

Nếu sử dụng sơn ta thì thời gian khô rất lâu (2-3
ngày) mời mài nước được.
Hiện nay nhiều doanh nghiệp do áp lực về giá cả, thời
gian, số lượng nên sử dụng sơn điều thay cho sơn ta
truyền thống

Sơn bóng
Sử dụng nhiều dung môi khó khả năng bay hơi cao
nhưng có tính độc đặc biệt đối với những công nhân
tiếp xúc thường xuyên.
Lưu ý:
9 Khi sơn bóng phải đưa vào trong phòng kín có
thiết bị hút mùi, xử lý dung môi.
9 Phải có đầy đủ thiết bị bảo hộ như: khẩu trang,
găng tay,…

Thiết kế, đổi mới sản phẩm
9 Tận dụng mùn cưa, chất thải từ quá trình làm
khung bản để tận dụng lại ép làm khung
9 Sử dụng các phế phẩm có trong tự nhiên làm vật
trang trí cho tranh như: trấu, vỏ trứng,…
Công đoạn này thường phát sinh các vấn đề:
9 Công đoạn này sử dụng rất nhiều nước để mài
sinh ra lượng nước thải rất lớn gây ô nhiễm môi
trường

9 Hạt cây sơn tận dụng để làm nhiên liệu
9 Nhiều loại cây sơn có các chất làm nguyên liệu
cho nến, xà phòng, xi đánh bóng, chất nhuộm


9 Công nhân ít khi sử dụng các phương tiện bảo hộ
lao động
9 Không kiểm soát được thời gian khô đặc biệt là
trời mưa, ẩm
Các vấn đề cần lưu ý trong công đoạn này:
9 Nước thải phải được lọc chất thải rắn (qua bể lọc
cát) trước khi thu gom ra ao.
9 Khi mài nước phải có ý thức tiết kiệm nước, tránh
chảy tràn, rơi vãi vừa tiết kiệm nước vừa hạn chế
lượng nước thải
9 Khi mài khô phải sử dụng thiết bị bảo hộ như
khẩu trang, găng tay,…
9 Nên mài ở nơi có thiết bị hút bụi
9 Nếu không có thiết bị hút bụi phải mài ở cuối
hướng gió tránh ảnh hưởng đến người khác

Để biết thêm thông tin, xin liên hệ:
Trung tâm Sản xuất sạch Việt nam
Tầng 4, nhà C10
Đại học Bách khoa Hà nội
1 Đường Đại Cồ Việt, Hà Nội, Việt Nam
ĐT: (84-4)3868-48-49, Fax: (84-4)3868-16-18
Email: