Trời trong sáng trăng tròn lơ lửng gió
Đồng mờ sương khóm chuối lặng mơ màng Những ao biếc ngâm sao đầy nuớc tỏ
Bụi tre ngà lơi lả uốn lưng cong
Trung đường phố trống chiêng chung
Trẻ con theo sư tử rước vang ầm
Ngoài đình xóm tiếng cười chen tiếng nói
Gái trai làng đi họp hát trống quân
Trong khi ấy phất phơ khăn với áo
Các bà đồng ra điện lễ cười vui
Nghiêm lặng nhất cỏ vài ba ông lão
Thả con thuyền uống rượu với trăng trôi
Đoàn Văn Cừ
Đây đúng là một cảnh trung thu đặc sắc tại làng quê trong một không khí thanh
bình. Ngày xưa để thưởng thức một mùa trung thu thật vui vẻ, các em cũng phải
góp phần tự làm nhiều đồ chơi để thưởng tết, ngày nay còn cả tháng nữa mới tết
Trung thu nhưng ngoài đường phố đã treo đầy rẫy các loại đèn Trung thu: Từ đèn
con cá, con bướm, con thỏ, con chim, đến bầy cá hóa long, chiếc thuyền đốt đèn.
lên dây cót chạy trên nước, con thỏ đánh trống, máy bay, đến cả các nhân vật trong
võ thuật như Triển Chiêu bằng giấy bóng kiếng đủ màu rực rờ và thật đẹp. và nay
lại thêm các lồng đèn chạy bằng pin có nhạc đủ loại đủ hình cùa Trung Quốc: nào
là Na Tra Thái tử đi trên quả cầu với hai bánh xe phong hòa và tay quay hai vòng
càng khôn, nào là siêu nhân, nào sư tử hí cầu với đòn màu, nào đèn có hai cô tiên
rất xinh...


Việc đầu tiên khi gần tới tết Trung thu là các em chuẩn bị làm đèn lồng Trung thu
dưới sự hướng dẫn của người lớn. Các em được dạy làm đèn xếp bằng giấy gấp
nếp nhỏ theo chiều ngang, sau đó lại gấp thành nếp bé theo chiều dọc rồi xoay
vòng dán lại với nhau thành một hình ống, đáy cắt một hình tròn bàng bìa cứng dán
vào, phía trên, cắt một vòng hình vành khăn dán vào mép ống trụ, rồi xâu một dây
vào hai lỗ đục đối diện trên mép đòn để xách bằng cách treo vào đầu một que tre

Thế là các em đã có một chiếc đèn xếp. ở giữa đáy, phải đính một miếng kẽm
mỏng để gắn nến đốt. Lớn hơn chút nữa cỡ tuổi lớp năm bây giờ, các em lại đưọc
hướng dẫn vót tre làm khung đèn ông Sao, 10 thanh tre cật mỏng cở 30-40cm cột
từng đôi một thành hai khung sao năm cánh bàng lạt hay dây gai (cuộn dây bán
sẵn), hai khung này lại được cột với nhau chặt lại ở năm đầu, vót thêm năm miếng
cật tre nhỏ dài cỡ 3cm tròn như chiếc đũa, nhét vào giữa hai khung sao trên, tạ
chân các cánh sao để căng rộng khoảng cách hai khung ở phần giữa ngôi sao tạo
thành một hình khối ngũ giác. Trên một trong năm miếng cật tre nhỏ này lại có
quấn một lò xo băng dây kẽm mỏng để gắn nến. Xung quanh một ngôi sao dán
giấy bóng mờ hoặc giấy bóng kiếng để hở hai cạnh của cánh sao phía trên, đối diện
với miếng cật tre nhỏ có gắn lò xo để cho nến vào đốt; buộc đầu cánh sao có hai
cạnh để hở không dán giấy bằng một sợi dây gai và treo vào đầu một cành tre nhỏ
(đã róc lá) hoặc một cây gậy nhỏ. Thế là các em đã có một chiếc đèn ông sao để đi
rước do chính mình làm. Khi đã hơi lớn lớn các em tráng nhi còn được người lớn
chỉ cho làm đèn kéo quân đế treo ở nhà. Làm được đèn này các em rất hãnh diện,
chứng tỏ mình khéo tay, thông minh và đã nhớn nhao. Để làm đèn kéo quân, các
em phải có hai khung: một khung 1 bên ngoài hình trụ tròn hoặc hình khối tứ giác
và một khung thứ hai bên trong (nhỏ hơn cả về chiều rộng lẫn chiều cao) gồm hai
vòng tròn kẽm mỏng nối kết với nhau cũng bằng dây kẽm thành một hình trụ tròn
để lọt trong khung I và có thể xoay vòng dễ dàng trong khung I, khung ngoài lớn
hơn làm bằng tre cật vót mỏng hay bằng kẽm cứng uốn kết lại với nhau có dán giấy


bóng mờ (trên có vẽ cảnh trời, mây, sông, núi, đường quê V.V.), có tô màu, làm nền
để chiếu lên trên đó bóng của các hình khung thứ II . Khung ngoài (I) được dán
giấy kín mít chỉ hở mặt trên, dưới đáy và trên mặt khung 1 đều có một thanh ngang
(bằng kẽm hoặc tre cật) chia đáy và mặt trên khung I thành hai phần đều nhau. Ở
giữa thanh ngang với đáy có gắn một dây lò xo kẽm mỏng để gắn nến.

Mâm cỗ Trung Thu thông thường có trọng tâm là con chó[cần dẫn nguồn] được

làm bằng tép bưởi, được gắn 2 hạt đậu đen làm mắt. Xung quanh có bày thêm hoa
quả và những loại bánh nướng, bánh dẻo thập cẩm hoặc là loại bánh chay có hình
lợn mẹ với đàn lợn con bép múp míp, hoặc hình cá chép là những hình phổ biến.
Hạt bưởi thường được bóc vỏ và được xiên vào những dây thép, phơi khô từ 2-3
tuần trước khi đến hôm rằm, và đến đêm Trung Thu, những sợi dây bằng hạt bưởi
được đem ra đốt sáng. Những loại quả, thức ăn đặc trưng của dịp này là chuối và
cốm, quả thị, hồng đỏ và hồng ngâm màu xanh, vài quả na dai...và bưởi là thứ quả
không thể thiếu được. Đến khi trăng lên tới đỉnh đầu chính là giây phút phá cỗ, mọi
người sẽ cùng thưởng thức hương vị của Tết Trung Thu. Phong tục trông trăng
cũng liên quan đến sự tích Chú Cuội trên cung trăng, do một hôm Cuội đi vắng,
cây đa quý bị bật gốc bay lên trời, chú Cuội bèn bám vào rễ cây níu kéo lại nhưng
không được và đã bị bay lên cung trăng với cả cây của mình. Nhìn lên mặt trăng,
có thể thấy một vết đen rõ hình một cây cổ thụ có người ngồi dưới gốc, và trẻ em
tin rằng, đó là hình chú Cuội ngồi gốc cây đa.
Ngày nay thay vì nến người ta cho vào trong phía đáy khung đèn kéo quân một
bóng đèn điện hoặc đèn pin độ 3 watt vừa để chiếu sáng vừa làm nóng không khí
trong đèn, tạo một luồng khí chuyển động đi lên làm quay khung thứ II ở trong
khiến các hình gắn ở trên vòng dưới khung II chuyển động hắt bóng lên giấy dán
(có vẽ phong cánh) của khung I (khung ngoài) làm nên một cảnh tượng linh hoạt:


người, ngựa, trâu bò, quân lính, xe cộ, gánh hàng rong,.... di chuyên trên đường sá,
qua các vùng sông núi, làng mạc...
Như đã nói ở trên, khung II làm bằng kẽm mỏng nên nhẹ, và khung II nhỏ hơn
khung I nhiều để có thể xoay vòng dễ dàng trong khung thứ I. Hai vòng tròn của
khung II cách nhau độ 5 tới 6 cm. Trên vòng thứ 2 cùa khung II có dán các hình
(bằng giấy), người, ngựa, xe cộ, quân lính,... khi quay sẽ chiếu hình trên khung 1
bên ngoài. Mỗi vòng của đáy khung II đều có một thanh kẽm ngang chia đều mặt
trên và đáy khung II, giúp khung II được thăng bằng và có thể xoay tròn theo sợi
dây gẳn vào khung I. Khi luồng khí nóng bốc lên (sau khi đốt đèn một lúc, sức

nóng cùa đèn làm nóng không khí ở đáy của khung I lồng đòn kéo quân và khối
không khí này nở ra bốc bay lên làm xoay sợi dây và khung 11 lồng đèn). Thế là
các em đà có được một chiếc đèn kéo quân để treo trong nhà mùa Trung thu: vừa là
đề tài của những lời khen ngợi của người lớn vừa là niềm hãnh diện và thích thú
của các em.
Mâm cỗ Trung Thu thông thường có trọng tâm là con chó[cần dẫn nguồn] được
làm bằng tép bưởi, được gắn 2 hạt đậu đen làm mắt. Xung quanh có bày thêm hoa
quả và những loại bánh nướng, bánh dẻo thập cẩm hoặc là loại bánh chay có hình
lợn mẹ với đàn lợn con bép múp míp, hoặc hình cá chép là những hình phổ biến.
Hạt bưởi thường được bóc vỏ và được xiên vào những dây thép, phơi khô từ 2-3
tuần trước khi đến hôm rằm, và đến đêm Trung Thu, những sợi dây bằng hạt bưởi
được đem ra đốt sáng. Những loại quả, thức ăn đặc trưng của dịp này là chuối và
cốm, quả thị, hồng đỏ và hồng ngâm màu xanh, vài quả na dai...và bưởi là thứ quả
không thể thiếu được. Đến khi trăng lên tới đỉnh đầu chính là giây phút phá cỗ, mọi
người sẽ cùng thưởng thức hương vị của Tết Trung Thu. Phong tục trông trăng
cũng liên quan đến sự tích Chú Cuội trên cung trăng, do một hôm Cuội đi vắng,
cây đa quý bị bật gốc bay lên trời, chú Cuội bèn bám vào rễ cây níu kéo lại nhưng


không được và đã bị bay lên cung trăng với cả cây của mình. Nhìn lên mặt trăng,
có thể thấy một vết đen rõ hình một cây cổ thụ có người ngồi dưới gốc, và trẻ em
tin

rằng,

đó

là

hình


Hát

chú
trống

Cuội

ngồi

gốc

cây

đa.
quân

Tết Trung Thu ở miền Bắc còn có tục hát trống quân. Đôi bên nam nữ vừa hát đối
đáp với nhau, vừa đánh nhịp vào một sợi dây gai hoặc dây thép căng trên một chiếc
thùng rỗng, bật ra những tiếng "thình thùng thình" làm nhịp cho câu hát. Những
câu hát vận tức là hát theo vần, theo ý hoặc hát đố có khi có sẵn, có khi lúc hát mới
ứng khẩu đặt ra. Cuộc đối đáp trong những buổi hát trống quân rất vui và nhiều khi
gay go vì những câu đố hiểm hóc.
Ở ngoài cửa hàng, cũng có bán một số đèn Trung thu ngoài đèn xếp (nhiều loại,
nhiều màu có vẽ hình lên rất đẹp - đòn xếp hình quả bầu, hình tròn, hình trụ...), đèn
ngôi sao, đèn con thỏ đánh trống có hai bánh xe nối vào hai cánh tay con thỏ ( làm
bằng thiếc có sơn màu), có cầm que trước mặt có trống, cỏ gắn đèn, cả hệ thống
như một chiếc xe có cần đẩy đằng sau đe các em cầm - khi đẩy đi, tay con
thỏ đưa lên đưa xuống đánh vào trống kêu beng beng, và đòn chiểu sáng xuống
mặt đường (đây là chiếc đèn có khoa học kỹ thuật nhất thời đó), lại còn cỏ cả chiếc

đèn là một bầy cá hóa long, con cá mẹ nằm giữa có chỗ cắm nến, còn xung quanh
có một vòng tròn treo đây cá con, to và đẹp - rồi đèn con bướm, con rồng, đèn kéo
quân, v.v. Tuy nhiên, những đồ chơi này chỉ dành cho con nhà giàu, dư dả; ở nhà
quê con nhà nghèo và các nhà thường thường bậc trung đều tụ làm lấy đồ chơi và
khi làm các đồ chơi như vậy các em cũng coi như là đang chơi tết, rất thích thú.
Ngoài đèn Trung thu còn các đồ chơi khác, tuy không nhiêu như bay giờ: như
chiếc tàu thuỷ có cam đèn chạy bằng dây cót thà trong chậu nước, những chiếc xe
hơi bằng thuỷ tinh đựng đầy kẹo the xanh, đỏ, những con vật tết bằng lá dừa thật


khéo thành những con châu chấu, con chim, v.v. đậu trên cành lá: những con giống
hình thằng người đánh đu, hình các nhân vật trong chuyện cỏ tích như Tấm Cám,
Trần Minh khô chuối. Lọ Lem, Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới.v.v. dù loại được
ngưòi bán hàng khéo tay nặn và thổi bằng bột dẻo có pha nhiều màu. nặn xong lại
cám trên cái que hay cành cây. Ngoài ra. lại có các ông Phỗng (chữ nói trại của ông
Phật) để trò em bầry cỗ, nhắc nhớ các em lòng tin nơi Trời Phật, ông Tiến sĩ bằng
nan tre, phết màu, cớ có quạt biển long (ông Tiến sĩ giấy) cũng để bầy giữa mâm
cỗ Trung thu để khuyến khích tinh thần hiếu học của các em, các em gái thì có các
con giống làm bằng bột, cs tô màu để bầy cỗ, đủ hình các loại chim, thú (chim thú
nuôi trong nhà và trong thiên nhiên như gà, vịt, chó, mèo. tổ chim sẽ có những quả
trứng nhỏ, chuột, trâu, hò, sư tử,. hươu, nai...), các đồ dùng trong nhà (bát, đĩa. Nồi
niêu, xoong, cháo, tủ, gương, bàn, ghế...), các đồ vật sử dụng trong cuộc sống ở xã
hội (xe hơi, quang gánh. xe cút kít...) để tăng hiểu biết, dễ nhắc nhớ tới nữ công nữ
hạnh.
Sau khi làm xong đèn và mua các đồ chơi nói trên, các em chuẩn bị để tham dự các
trò vui và các lễ lạc như được kể ở bài thư trên của Đoàn Văn Cừ.
- Cả hơn nửa tháng trước đêm Trung thu, trẻ em đã tụ họp để rước đèn trong xóm
hoặc chơi múa sư tử đánh trống ầm ĩ, hoặc có khi chỉ chơi đốt nến rồi hát lì vui vẻ.
- Cuộc rước sư tử đêm Rằm do thôn xóm tổ chức trong đó có các em được giao
nhiệm vụ đội đầu sư tử múa. một hoặc hai em đi sau nam đuôi sư tử, nhảy nhót.

Một số em đánh trống ếch hoặc sau này có trống tây đeo đầy ở vai và các em khác
thì cầm theo đèn của mình có đốt nến đi theo, có khi hát vang theo tiếng trống.
Đám rước ồn ào, náo nhiệt, vui vẻ diễu hành qua đường phố trong làng xóm kết
thúc bằng một màn đồng ca nhộn nhịp và một cuộc phát kẹo bánh mà các em rất
hài lòng.


- Sau đó các em tản mát về nhà hoặc ghé xem canh các nam thanh nữ tú hát trống
quân.
- Một số em lại ghé các đền, miếu xem các bà lên đồng để được phát lộc những
đồng xu, đồng hào giấy kết thành những con bướm, con chim và được phát cả kẹo
bánh.
Hoặc các em theo bà, theo mẹ lên chùa lễ Phật để được phát lộc là oản, là bánh, là
xôi, chè, v.v.
- Rồi các em vè nhà dự tiệc bày cỗ quan trọng để trông trăng, cùng nhau hát hò,
chơi đùa kể chuyện tới khuya mới phá cỗ. Dù nghèo, dù giàu các em cũng có bầy
một mâm cỗ Trung thu (dù so sài, dù ít ỏi) để cùng chơi vui (nhà nghèo thì mâm cỗ
có khi chỉ là vài chiếc bánh Trung thu bé xíu, vài trái cây hái trong vườn hay xin
của nhà hàng xóm, vài con giống tự làm, vài ông Phỗng tự nặn. ít cây nến V.V.).
Nếu nhà rộng rãi có mái hiên, cỏ sân gạch, các cm chuẩn bị mâm cỗ này với các đồ
chơi từ tối 14, còn thường thì chiều 15 cơm nước xong xuôi, các em bày cỗ (có sự
giúp đỡ của bà, mẹ. anh, chị) rồi đi rước đèn, trở về mới trông trăng cùng đám
chúng bạn. anh chị em và gia đình hát hò vui vẻ. Rồi khi đã thật khuya, trăng đã
lên cao và đã buôn ngủ mới phá cỗ.
- Mâm cỗ Trung thu truyền thống, luôn luôn phải có ông Tiến sĩ giấy (giữa mâm).
với ông Phỗng để hàng trên cùng, trước ông Tiến sĩ, rồi đến các con giống, đồ chơi,
hoa quả. nhà giàu thì có thêm xôi chè, bánh trái, các đĩa thức ăn ngon lành,
cóbánh Trung thu to tát thơm ngon (bánh nướng nguyên ổ to chụm hình con rồng
rất đẹp hoặc nguyên hộp một cân hơn bánh, bánh dẻo cùng vậy. toàn loại thượng
lạng cả: cỏ vi cả, yến, lạp xưởng. gà quay, v.v. thơm phức, có hạt sen. đậu xanh,

trứng muối I hoặc 2 lòng trứng đỏ au). Nhà nghèo cùng cỏ bánh nhưng là mấy
chiêc bánh nhỏ xíu để trẻ con bày cỗ. Đèn nến đốt sáng cắm quanh mâm cỗ hoặc


treo lên dây vắt ngang mâm cỗ. mọi người ngồi vây quanh hoặc hát hò hoặc kể
chuyện về thỏ ngọc, chị Hằng, chú Cuội hoặc Tấm Cám. v.v. hoặc do nhau, hoặc
ngắm trăng, ngắm sao. rồi chơi đếm sao (một ông sao sáng, hai ông sáng sao ) hoặc
chơi nói nhanh (nồi đồng nấu ốc, nồi đất nâu ếch), xem ai nói được lâu. nhanh mà
không nhịu, hoặc chơi “tập tầm vông”. hoặc chơi đố người, đố vật. (thí dụ: “Kiến
tố vừa đố vừa giảng” (tra lời: Tổ kiến) - “Nhà có bà hay la liếm?" (trả lời: cái chổi)
-

"ở nhà có bà hay ăn cơm trước' (trả lời: đôi đũa cả), chơi “nu na nu nống", chơi

“xỉa cá mè đè cá chép”, rồng rắn, ...
Thật là một buôi tối rất vui vẻ, náo nhiệt! Khi chơi đã chán và cảm thấy đói bụng.
lúc ấy trăng cùng đã lên cao, mọi người đều hô "Phá cỗ", ai nấy đều vỗ tay đồng
tình và thức ăn được chia ra cho mọi người ăn uống ngon lành, mâm cỗ với các em
bé háu đói đã hết nhanh, người lớn cũng tham gia để chung vui với các em Ai ấy
đều hả hê vì có một đêm trung thu trọn vẹn.
Cảnh trung thu trăng sáng trời trong thường chỉ có ở mien Bấc, một nửa miền
Trung trở vào Nam đêm trung thu thường bị "phá quậy” bởi những trận mưa khiến
đôi khi ‘’ông Trăng” cùng chị Hằng và Thỏ ngọc đều đi trốn - Và mọi người đành
bày cỗ trong nhà với đón thay trăng.Có khi miền Trung và cao nguyên còn bị bão
lũ mất cả Trung thu.
Trước tết Trung thu người ta thường tặng quà cho nhau. Quà thường là các hộp
bánh, lồng đèn, áo quần, tiền. Các cơ quan, doanh nghiệp cũng tặng quà cho khách
hàng, cán bộ công nhân viên có khi mua cả xe tải bánh trung thu. Nhiều công ty có
hàng ngàn công nhân, đặt hàng ngàn hộp bánh với số tiền hoa hồng hậu hĩnh[3].
Tính trên tổng lượng bánh trung thu tiêu thụ năm 2006 (thống kê từ các nhà sản

xuất) ước khoảng 6.500- 6.800 tấn, lấy mức giá bình quân của 1 hộp bánh loại 220
- 250gr khoảng 100.000 - 130.000đ, người tiêu dùng đã tiêu pha hết hơn 800 tỉ
đồng cho khoảng 7 triệu hộp bánh.[4] Và các hộp bánh đắt như vàng, người nghèo


không sao mua nổi[5] cứ chạy lòng vòng từ người nọ sang người kia.
Đối tượng tặng quà của người lớn thường là các bề trên như cha mẹ, cấp trên,
những người cần nhờ vả, thầy cô giáo hoặc cũng có thể hàng xóm, bạn bè hoặc con
cháu trong nhà. Thường đối tượng nhận quà càng quan trọng thì giá trị món quà
phải càng cao. Việc tặng quà Trung thu là một thói quen phổ biến khi đời sống khá
lên sau đổi mới, nó có thể là một hình thức tiêu cực khi giá trị món quà quá lớn.
Đối với các doanh nghiệp hoặc cá nhân việc không có quà Tết biếu có thể bị đánh
giá là lơ đễnh hoặc coi thường vì vậy đây là chi phí không nhỏ khi đến dịp trung
thu. Chi phí tặng quà thường được chi từ chi phí tiếp khách bằng tiền. Do mức hoa
hồng hoặc chiết khấu của các hiệu bánh cao (có thể lên đến 35%)[6] nên nhiều
người thích dùng tiền cơ quan biếu xén để hưởng lợi
- Có nơi như ở Hát Giang, quê của Hai Bà Trưng, các em còn chơi phụ đồng cuội
vào đêm Trung thu.
- Tết Trung thu còn một trò giải trí thú vị đối với các em nữa đó là đi rong phố
xem các hình ảnh quảng cáo các nhà hàng lớn bán bánh trung thu thiết kế rất khéo,
rất đẹp, màu sắc rực rỡ rất vui mắt: nào cảnh Đường Minh Hoàng du nguyệt điện
với bầy tiên nữ đẹp xinh múa vũ khúc nghê thường, nào cảnh chú cuội ngồi gốc
cây đa, nào cảnh bát tiên quá hải, nào cảnh thầy trò Đường Tăng đi thỉnh kinh được
tặng bánh trung thu, nào cảnh các em bé rước đèn chơi trăng, nào cảnh múa sư tử...
Nội phố Huế gần nhà tôi cùng có bao nhiêu là cửa hàng có quảng cáo đẹp. Tôi nhớ
ngày bé cứ gần Tết Trung thu là mẹ tôi lại thuê chú xích lô quen chở chúng tôi trên
xe, dạo phố phường Hà Nội để ngắm cảnh náo nhiệt của đèn, bánh trung thu cùng
các quảng cáo mà chúng tôi xem say mê không biết chán. Bố mẹ đứng cửa vẫy
nhìn chúng tôi sung sướng đi chơi mà bố mẹ cũng được vui lây. Lớn lên rồi tôi
chẳng bao giờ còn được vui sướng hồn nhiên như ngày xưa ấy!

Các bài hát trung thu ngày xưa mà trẻ em thường hát vẫn còn văng vẳng bên tai tôi