ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TS. LÊ MINH (Chủ biên)
TS. NGUYỄN VĂN QUANG, TS. PHAN THỊ HỒNG PHÚC,
TS. ĐỖ QUỐC TUẤN, TS. LA VĂN CÔNG

GIÁO TRÌNH

THÚ Y

NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP
Hà Nội – 2017



MỤC LỤC

Lời nói đầu������������������������������������������������������������������������������������������������������������� vii

Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

1

1.1. Khái niệm về bệnh ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 1
1.2. Khái niệm chẩn đoán và phân loại chẩn đoán����������������������������������������������������������������� 3
1.3. Khái niệm và phân loại triệu chứng���������������������������������������������������������������������������������� 5
1.4. Khái niệm và phân loại bệnh tích ������������������������������������������������������������������������������������� 6
1.5. Khái niệm và phân loại tiên lượng������������������������������������������������������������������������������������� 6
1.6. Các phương pháp khám bệnh cơ bản�������������������������������������������������������������������������������� 7

1.7. Các phương pháp khám bệnh cụ thể ������������������������������������������������������������������������������ 10
1.8. Thuốc thú y và cách sử dụng���������������������������������������������������������������������������������������������24
1.9. Vắc xin và cách sử dụng ����������������������������������������������������������������������������������������������������35

Chương 2  MỘT SỐ BỆNH TRUYỀN NHIỄM Ở GIA SÚC, GIA CẦM

43

2.1. Bệnh Nhiệt thán (Anthrax)����������������������������������������������������������������������������������������������43
2.2. Bệnh Lở mồm long móng (Aphtae epizootica, Foot and mouth disease)������������������48
2.3. Bệnh Dại (Rabies, Lyssa)��������������������������������������������������������������������������������������������������� 52
2.4. Bệnh Tụ huyết trùng trâu bò (Pasteurellosis bovum) ��������������������������������������������������56
2.5. Hội chứng rối loạn sinh sản và hô hấp ở lợn (Porcine Reproductive and
Respiratory Syndrome – PRRS)����������������������������������������������������������������������������������������59
2.6. Bệnh Dịch tả lợn (Classical Swine Fever, Hog Cholera suis) ��������������������������������������63
2.7. Bệnh Tụ huyết trùng lợn (Pasteurellosis suum)������������������������������������������������������������67
2.8. Bệnh Phó thương hàn lợn (Paratyphus suum, Salmonellosis)�����������������������������������69
2.9. Bệnh Đóng dấu lợn (Swine Erysipelas) ��������������������������������������������������������������������������72
©2017  Giáo trình Thú y

iii


trường đại học nông lâm thái nguyên

2.10.Bệnh cúm gia cầm (Avian Influenza)������������������������������������������������������������������������������ 75
2.11.Bệnh Newcastle (Newcastle disease, Pestis avium) ������������������������������������������������������ 78
2.12.Bệnh Gumboro (Gumboro disease, Infectious Bursal Disease)���������������������������������82
2.13.Bệnh Marek (Marek’s disease – MD)������������������������������������������������������������������������������86


Chương 3  MỘT SỐ BỆNH KÝ SINH TRÙNG Ở GIA SÚC, GIA CẦM

91

3.1. Bệnh sán lá gan ở súc vật nhai lại (Fasciolosis)������������������������������������������������������������� 91
3.2. Bệnh sán dây Moniezia ở gia súc nhai lại (Monieziosis) ��������������������������������������������96
3.3. Bệnh sán dây ở gà (Raillietinosis) �����������������������������������������������������������������������������������99
3.4. Bệnh gạo lợn (Cysticercosis cellulosae)������������������������������������������������������������������������� 102
3.5. Bệnh giun đũa lợn (Ascariosis)��������������������������������������������������������������������������������������105
3.6. Bệnh giun xoăn Haemonchus và Mecistocirrus���������������������������������������������������������109
3.7. Bệnh tiên mao trùng (Trypanosomosis)����������������������������������������������������������������������� 111
3.8. Bệnh cầu trùng gà (Avian coccidiosis)�������������������������������������������������������������������������� 114

Chương 4  MỘT SỐ BỆNH NỘI KHOA GIA SÚC

119

4.1. Bệnh viêm phế quản thể cata cấp tính (Bronchitis catarrhalis acuta) ������������������� 119
4.2. Bệnh viêm phổi thùy (Pneumonia crouposa)��������������������������������������������������������������122
4.3. Bệnh tắc thực quản (Obturatio oesophagi)������������������������������������������������������������������124
4.4. Bệnh liệt dạ cỏ (Atomia ruminis)����������������������������������������������������������������������������������126
4.5. Bệnh chướng hơi dạ cỏ cấp tính (Tympania ruminis acuta)������������������������������������129
4.6. Bệnh viêm dạ tổ ong do ngoại vật (Gastro peritonitis traumatica)�������������������������� 132
4.7. Bệnh còi xương (Rachitis) ����������������������������������������������������������������������������������������������134
4.8. Bệnh mềm xương (Osteomalacia)���������������������������������������������������������������������������������136
4.9. Trúng độc muối ăn (Natri tosicosis) ����������������������������������������������������������������������������� 137
4.10.Trúng độc sắn (Cyanuanosis) ����������������������������������������������������������������������������������������138
4.11.Trúng độc Aflatoxin trong thức ăn chăn nuôi������������������������������������������������������������� 140

Chương 5  MỘT SỐ BỆNH NGOẠI KHOA GIA SÚC


143

5.1. Áp xe (Abscessus)��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 143
5.2. Tổn thương kín tổ chức mềm����������������������������������������������������������������������������������������� 147
5.3. Hoại tử (Necrosis) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 149
5.4. Vỡ vai trâu, bò ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 151
5.5. Bệnh hà móng��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������154
5.6. Phát cước ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������155
5.7.Hecni����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 157
5.8. Bệnh viêm kết mạc mắt��������������������������������������������������������������������������������������������������� 161

iv

MỤC LỤC


trường đại học nông lâm thái nguyên

Chương 6  MỘT SỐ BỆNH SẢN KHOA GIA SÚC

163

6.1. Bệnh viêm vú �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 163
6.2. Bệnh viêm tử cung �����������������������������������������������������������������������������������������������������������166
6.3. Tử cung lộn bít tất������������������������������������������������������������������������������������������������������������168
6.4. Sát nhau������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 171
6.5. Hiện tượng đẻ khó ở gia súc������������������������������������������������������������������������������������������� 175

Chương 7 HỆ THỐNG TỔ CHỨC QUẢN LÝ CÔNG TÁC THÚ Y


187

7.1. Hệ thống cơ quan quản lý chuyên ngành thú y, chức năng và nhiệm vụ���������������� 187
7.2. Công tác phòng, chống dịch bệnh động vật ����������������������������������������������������������������195
7.3. Quản lý thuốc thú y����������������������������������������������������������������������������������������������������������203
Tài liệu tham khảo���������������������������������������������������������������������������������������������209

MỤC LỤC

v



LỜI NÓI ĐẦU

T

rong chương trình đào tạo cử nhân thuộc các chuyên ngành ngoài ngành Thú y,
Thú y là môn học trang bị những kiến thức cơ bản nhất về những phương pháp
chẩn đoán bệnh, các loại thuốc thú y, vắc xin thường sử dụng, một số bệnh truyền
nhiễm, ký sinh trùng, nội - ngoại - sản khoa thường gặp ở gia súc, gia cầm và hệ thống,
chức năng, nhiệm vụ của cơ quan quản lý chuyên ngành thú y. Hiện nay, trong chương
trình đào tạo ngành Thú y, ngành Chăn nuôi - Thú y đã có một số giáo trình giảng dạy
như: Bệnh lý thú y, Bệnh truyền nhiễm, Ký sinh trùng và bệnh ký sinh trùng thú y, Bệnh
nội, ngoại khoa thú y…. Tuy nhiên, với mức độ học chuyên sâu như yêu cầu của các giáo
trình nói trên đối với sinh viên ngoài ngành Thú y là không phù hợp.
Trong những năm gần đây, nhu cầu về tài liệu học tập của sinh viên ở các trường Đại
học nói chung và trường Đại học Nông Lâm nói riêng ngày càng trở nên cấp thiết. Phương
pháp giảng dạy mới - phương pháp giảng dạy có tài liệu in sẵn chỉ có thể thực hiện có hiệu

quả trên cơ sở của việc đáp ứng đủ nhu cầu về tài liệu học tập đối với sinh viên.
Để góp phần giải quyết những vấn đề cấp thiết nói trên, nhằm từng bước nâng cao
chất lượng giảng dạy của Nhà trường, nhóm tác giả bộ môn Bệnh động vật thuộc Khoa
Chăn nuôi - Thú y đã biên soạn cuốn giáo trình “Thú y” (sử dụng cho sinh viên ngoài
ngành Thú y). Nội dung cuốn giáo trình phong phú, dung lượng vừa phải và hợp lý đối
với đối tượng sử dụng giáo trình, vừa là tài liệu học tập, vừa có những nội dung giới thiệu
để sinh viên, đồng nghiệp và bạn đọc tham khảo thêm.
Giáo trình gồm 7 chương, được phân công biên soạn như sau:
• Chương 1: TS. Lê Minh, TS. Nguyễn Văn Quang
• Chương 2: TS. Nguyễn Văn Quang, TS. Lê Minh
• Chương 3: TS. Lê Minh

©2017  Giáo trình Thú y

vii


trường đại học nông lâm thái nguyên

• Chương 4: TS. Phan Thị Hồng Phúc
• Chương 5: TS. La Văn Công
• Chương 6: TS. Đỗ Quốc Tuấn
• Chương 7: TS. Lê Minh
Mặc dù, tập thể tác giả đã rất cố gắng, đồng thời nhận được sự góp ý của nhiều đồng
nghiệp, song cuốn giáo trình này chắc chắn còn nhiều thiếu sót. Chúng tôi rất mong nhận
được ý kiến đóng góp của các em sinh viên, đồng nghiệp và bạn đọc.
Xin trân trọng cảm ơn!
TẬP THỂ TÁC GIẢ

viii


©2017  Giáo trình Thú y


Chương 1 

ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

1.1. KHÁI NIỆM VỀ BỆNH
Từ khi con người biết quan sát và tiến hành trị liệu các bệnh ở người và gia súc, quan niệm
về bệnh đã được hình thành và thay đổi theo nhận thức của con người về thế giới xung
quanh, đặc biệt là nhận thức về thế giới sinh vật và những hoạt động sống của chúng.
Trong thời kỳ đầu lịch sử phát triển nhân loại, con người còn thiếu những hiểu biết
về tự nhiên, khả năng đấu tranh và chiến thắng thiên nhiên còn rất yếu. Con người cảm
thấy mình nhỏ bé và bất lực trước tự nhiên huyền bí, từ đó tin rằng mọi sự vật đều do trời
sinh ra và chi phối. Ở thời kỳ này, người ta cho rằng bệnh tật là do quỷ thần gây ra, hoặc
do trời trừng phạt. Từ quan niệm về bệnh mà nảy sinh cách trị bệnh như cúng bái, tế lễ....
Trong thời cổ Trung Hoa, người ta cho rằng vạn vật đều do hai lực “âm, dương” và
năm nguyên tố ngũ hành “Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ” sinh ra. Theo quan điểm này, cơ thể
khoẻ mạnh là do có sự cân bằng hòa hợp giữa các nguyên tố khác nhau, nếu cơ thể mất đi
sự cân bằng hòa hợp đó thì sẽ phát sinh ra bệnh.
Trong thời kỳ cổ đại Hy Lạp, Hippocrates (460–377 trước Công nguyên) cho rằng,
chức năng của cơ thể con người là do bốn chất dịch quyết định: máu đỏ do tim tiết ra và
biểu hiện tình trạng nóng, máu đen ở lách biểu hiện tình trạng ẩm, mật vàng ở gan biểu
hiện tình trạng khô và niêm dịch ở não biểu hiện tình trạng lạnh. Ông quan niệm rằng:
khi cơ thể khoẻ mạnh thì có sự cân bằng giữa bốn loại dịch đó, còn khi có sự mất cân bằng
của các dịch thì cơ thể bị bệnh. Học thuyết này gọi là học thuyết thể dịch, mặc dù còn đơn
giản nhưng quan điểm về bệnh đã mang tính duy vật biện chứng.
Trong thời trung cổ (khoảng từ thế kỷ IV đến thế kỷ XII) các quan điểm mê tín tôn
giáo phát triển đến cực độ. Khái niệm về bệnh hoàn toàn mang tính chất duy tâm.


©2017  Giáo trình Thú y

1


trường đại học nông lâm thái nguyên

Ở thời kỳ văn hóa Phục Hưng, Paracelsus (1493–1541) đã đưa ra thuyết nguyên tố
hóa học, trong đó nguyên tố hóa học là cơ sở của toàn bộ thế giới hữu cơ. Ngoài ra,
Paracelsus lại cho rằng, hoạt lực là yếu tố khống chế sự sống. Nếu hoạt lực thay đổi sẽ gây
nên bệnh tật.
Andreas Vesalius (1514–1564) đã nghiên cứu về cấu trúc cơ thể con người, đặt nền
móng cho môn hình thái học sau này.
Năm 1616, William Harvey (1578–1657) đã công bố phát minh vĩ đại là sự tuần
hoàn máu.
Vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, khoa học tự nhiên phát triển nhanh chóng,
những phát minh mới trong khoa học đã ảnh hưởng rất lớn đến y học đương thời
như: định luật bảo toàn vật chất của Lomonosov (1711–1765), thuyết tiến hóa của
Charles Robert Darwin (1809–1882), môn tổ chức học được hình thành, kính hiển vi
xuất hiện...
Từ những thành tựu khoa học này, Rudolf Virchow (1821–1902) một nhà bệnh
lý học người Đức đã sáng lập thuyết bệnh lý tế bào. Tác giả cho rằng, nguyên nhân
của bệnh tật là do sự tổn thương các tế bào, bệnh chỉ xuất hiện ở cục bộ khi có nhân
tố gây bệnh làm tổn thương ở đó. Thuyết bệnh lý tế bào còn phiến diện và có một sai
lầm là không coi cơ thể là một khối thống nhất, mà chỉ coi đó là sự ghép lại một cách
đơn giản và máy móc các tế bào khác nhau, không có liên quan gì với nhau. Mặc dù
vậy, thuyết bệnh lý tế bào là học thuyết đầu tiên trong lịch sử y học của nhân loại đã
dùng quan điểm khoa học để giải thích về bệnh tật, đưa ra những cơ sở duy vật về bản
chất của bệnh.

Đến nửa sau của thế kỷ XIX, Louis Pasteur (1822–1895), Elie Metchnikoff (1845–
1916), Robert Koch (1843–1910), Paul Ehrlich (1854–1915) đã mở ra một thời đại nghiên
cứu về vi trùng trong y học, làm cơ sở cho môn vi sinh vật học và miễn dịch học sau này
phát triển. Trong thời kỳ này, các môn sinh lý học, sinh hóa học, y học thực nghiệm cũng
phát triển rất mạnh.
Claude Bernard (1813–1878) đã nêu lên mối quan hệ khăng khít giữa cơ thể và môi
trường bên ngoài. Ngoại môi (môi trường bên ngoài) luôn thay đổi. Vì vậy, để giữ cho nội
môi (môi trường bên trong cơ thể) không thay đổi, cơ thể sống phải có hàng loạt các chức
năng bảo vệ và điều hòa. Xuất phát từ quan điểm này, tác giả cho rằng: bệnh tật là sự rối
loạn cơ chế bảo vệ và điều hòa của cơ thể.
Ở thế kỷ XX, một số ngành sinh học như di truyền học, miễn dịch học, sinh học phân
tử... phát triển rất mạnh và đã có ảnh hưởng rất lớn đến y học, do đó có nhiều khái niệm
khác nhau về bệnh.
Petrovich Pavlov (1849–1936) – nhà sinh lý học người Nga đã đề ra học thuyết thần
kinh của bệnh. Theo thuyết này, nội môi và ngoại môi là một khối thống nhất, trong đó
hoạt động của thần kinh cao cấp đóng vai trò quyết định đối với khả năng thích ứng của
cơ thể với môi trường bên ngoài. Pavlov đã nêu rõ: “Trong người bệnh có hai quá trình tồn
2

©2017  Giáo trình Thú y


trường đại học nông lâm thái nguyên

tại song song, đó là quá trình bảo vệ sinh lý và quá trình hủy hoại bệnh lý”. Tuy vậy, thuyết
thần kinh chưa thể giải thích được một cách hoàn hảo về bệnh.
Cũng trong thời gian này, Hans Seley quan niệm rằng, bệnh là sự rối loạn khả năng
thích nghi của cơ thể.
Lý luận về sự tiến hoá, người ta thấy rằng, mọi sinh vật đều bắt nguồn từ một đơn
bào, sau đó được tổ chức lại ngày càng phức tạp thành những cơ quan có chức năng khác

nhau, có những hoạt động biệt hóa nhưng đều nhằm mục đích chung là duy trì sự sống.
Giữa các bộ phận của cơ thể có mối quan hệ mật thiết, có tác động qua lại ảnh hưởng lẫn
nhau. Mặt khác, cơ thể chịu tác động của ngoại cảnh, song cơ thể có khả năng thích nghi
với sự thay đổi của ngoại cảm để duy trì sự hằng định của nội môi.
Từ những quan niệm trên, ngày nay, người ta có khái niệm về bệnh như sau: “Bệnh
là sự rối loạn đời sống bình thường của cơ thể sinh vật do tác động của các yếu tố gây bệnh
khác nhau, gây ra một quá trình đấu tranh phức tạp giữa hiện tượng tổn thương bệnh lý và
hiện tượng phòng vệ sinh lý, làm hạn chế khả năng thích nghi của cơ thể đối với ngoại cảnh,
làm cho khả năng lao động và giá trị kinh tế bị giảm sút...”.
Quan niệm như vậy về bệnh chỉ có tính tương đối, giúp chúng ta hiểu một cách cơ
bản về bản chất của bệnh để có biện pháp tương ứng trong công tác phòng chống bệnh.

1.2. KHÁI NIỆM CHẨN ĐOÁN VÀ
PHÂN LOẠI CHẨN ĐOÁN
1.2.1. KHÁI NIỆM VỀ CHẨN ĐOÁN
Chẩn đoán bệnh thú y là việc sử dụng tổng hợp các biện pháp chẩn đoán khác nhau như:
chẩn đoán lâm sàng, chẩn đoán bằng soi kính hiển vi và chẩn đoán thí nghiệm để phân
tích, đánh giá và xác định chính xác con vật mắc bệnh gì.
Nội dung nghiên cứu:
Chẩn đoán bệnh thú y nghiên cứu về các phương pháp chẩn đoán, có thể chia thành
hai loại:
• Các phương pháp chẩn đoán cơ bản (còn gọi là chẩn đoán thông thường, chẩn đoán
chung hay chẩn đoán lâm sàng): gồm các phương pháp quan sát, sờ nắn, gõ và nghe.
• Các phương pháp chẩn đoán chuyên biệt (còn gọi là khám đặc biệt): gồm các
phương pháp xét nghiệm máu, xét nghiệm phân, xét nghiệm nước tiểu, X–quang,
điện tâm đồ, nội soi....
Một chẩn đoán đầy đủ cần phải làm rõ các nội dung: vị trí có bệnh trong cơ thể,
tính chất của bệnh, hình thức và mức độ những rối loạn của cơ thể bệnh, nguyên nhân
gây bệnh.


Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

3


trường đại học nông lâm thái nguyên

Một quá trình bệnh thường diễn biến phức tạp. Vì vậy, chẩn đoán dù tỉ mỉ đến đâu
cũng khó phát hiện hết những thay đổi của quá trình bệnh. Chẩn đoán cần phải kết hợp
nhiều phương pháp: chẩn đoán lâm sàng, dựa vào đặc điểm dịch tễ của bệnh và căn cứ
vào kết quả các xét nghiệm... thì chẩn đoán mới chính xác. Kết luận chẩn đoán có thể thay
đổi theo quá trình bệnh.

1.2.2. PHÂN LOẠI CHẨN ĐOÁN
Phân loại chẩn đoán căn cứ vào những vấn đề sau:
Căn cứ vào phương pháp
• Chẩn đoán trực tiếp: Dựa vào những triệu chứng chủ yếu để đi đến kết luận chẩn
đoán. Ví dụ: căn cứ vào vùng âm đục mở rộng ở hõm hông trái trâu bò để kết
luận trâu bò bị bệnh bội thực dạ cỏ.... Hình thức chẩn đoán này chỉ có kết quả
khi bệnh có những triệu chứng chủ yếu, điển hình.
• Chẩn đoán phân biệt: Sau khi thu thập được những triệu chứng có trên con vật
bệnh, cần liên hệ đến những bệnh có cùng các triệu chứng đó, rồi loại dần những
bệnh không phù hợp, cuối cùng chỉ còn một bệnh có nhiều khả năng nhất. Đó
chính là bệnh mà con vật đang mắc.
• Chẩn đoán bệnh qua kết quả điều trị: Khi chẩn đoán không có đủ căn cứ để kết
luận chính xác một bệnh thì cần phải có hướng nghi ngờ đó là bệnh gì?, từ đó
tiến hành điều trị. Nếu điều trị khỏi thì kết luận là bệnh đã nghi ngờ.
Căn cứ vào thời gian chẩn đoán
• Chẩn đoán sớm: Là chẩn đoán có thể kết luận được ngay từ thời kỳ đầu của quá
trình bệnh. Chẩn đoán sớm rất có lợi cho điều trị và phòng bệnh.

• Chẩn đoán muộn: Là chẩn đoán chỉ kết luận được vào thời kỳ cuối của bệnh,
thậm chí gia súc chết, mổ khám mới có kết luận chẩn đoán.
Căn cứ vào mức độ chính xác
• Chẩn đoán sơ bộ: Là chẩn đoán chưa thật chính xác. Sau khi khám phải có kết
luận chẩn đoán ngay để làm cơ sở cho điều trị bệnh. Sau đó cần phải tiếp tục theo
dõi để bổ sung cho kết luận của chẩn đoán.
• Chẩn đoán cuối cùng: Là kết luận chẩn đoán sau khi đã khám kỹ và phát hiện
thấy những triệu chứng rất đặc trưng của bệnh hoặc sau khi dùng thuốc điều trị
khỏi hoặc sau khi xét nghiệm tìm thấy mầm bệnh.
• Chẩn đoán nghi vấn: Là những trường hợp thường thấy trong chẩn đoán lâm
sàng thú y khi có một ca bệnh mà triệu chứng không đặc trưng cho bệnh nào.
Trường hợp này cần phải tiếp tục theo dõi và thông qua kết quả điều trị để có kết
luận chính xác hơn.
4

©2017  Giáo trình Thú y


trường đại học nông lâm thái nguyên

1.3. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI TRIỆU CHỨNG
1.3.1. KHÁI NIỆM TRIỆU CHỨNG
Một quá trình bệnh có thể gây ra những rối loạn cơ năng, những thay đổi về hình thái tổ
chức của các khí quan trong cơ thể, biểu hiện ra bên ngoài của những thay đổi, đó gọi là
triệu chứng. Hay nói cách khác, triệu chứng là những biểu hiện khác thường của cơ thể
vật nuôi dưới tác động của các yếu tố gây bệnh.
Cũng có thể hiểu, triệu chứng là những biểu hiện khác thường về cơ năng như: tim
đập nhanh, thở khó... và những biểu hiện bệnh lý như ổ mủ, vết loét....
Nhiệm vụ đầu tiên của chẩn đoán là phát hiện triệu chứng của bệnh súc.


1.3.2. PHÂN LOẠI TRIỆU CHỨNG
Căn cứ vào phạm vi biểu hiện, người ta chia triệu chứng thành 2 loại:
• Triệu chứng cục bộ: Là triệu chứng biểu hiện ở một khí quan của cơ thể. Ví dụ:
âm đục ở vùng phổi trong bệnh viêm phổi, âm bùng hơi mở rộng ở vùng hõm
hông trái trâu bò trong bệnh chướng hơi dạ cỏ.
• Triệu chứng toàn thân: Là triệu chứng biểu hiện trên toàn bộ cơ thể. Ví dụ: triệu
chứng sốt trong nhiều bệnh truyền nhiễm kèm theo gia súc ủ rũ, bỏ ăn....
Căn cứ vào giá trị chẩn đoán, người ta chia triệu chứng thành 5 loại:
• Triệu chứng đặc thù: Là triệu chứng chỉ có ở một bệnh và khi con vật có triệu
chứng ấy thì chẩn đoán được ngay là con vật mắc bệnh gì?. Ví dụ: triệu chứng
xuất hiện dấu trên da của lợn bệnh chỉ có trong bệnh đóng dấu lợn, triệu chứng
phù đầu, phù mặt ở lợn sau cai sữa chỉ có trong bệnh Coli dung huyết.... Tuy
nhiên, không phải bệnh nào cũng có triệu chứng đặc thù.
• Triệu chứng điển hình: Là triệu chứng phản ánh rõ rệt quá trình tiến triển
của bệnh. Ví dụ: bệnh viêm phổi thùy thường tiến triển qua 3 giai đoạn: sung
huyết, gan hóa và tiêu tan. Gõ vùng phổi con vật bị bệnh thấy có âm bùng hơi,
sau đó có âm đục và cuối cùng lại xuất hiện âm bùng hơi (tương ứng với 3 giai
đoạn trên).
Nếu triệu chứng lâm sàng thể hiện không hoàn toàn theo quy luật thường thấy
của bệnh thì gọi là triệu chứng không điển hình.
• Triệu chứng cố định: Là triệu chứng thường có trong một số bệnh. Ví dụ: âm ran
(rale) ở vùng phổi trong bệnh viêm phổi thùy, bệnh viêm phế quản–phổi.... Triệu
chứng trong một bệnh lúc có, lúc không có gọi là triệu chứng ngẫu nhiên. Ví dụ:
vàng da, vàng niêm mạc trong bệnh viêm ruột.
• Triệu chứng thường diễn: Là triệu chứng diễn ra trong suốt quá trình bệnh. Ví dụ:
trong bệnh viêm phế quản, ho là triệu chứng thường diễn vì nó có suốt từ đầu
Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

5



trường đại học nông lâm thái nguyên

đến cuối bệnh. Còn âm ran vùng phổi chỉ xuất hiện trong một giai đoạn nào đó,
gọi là triệu chứng nhất thời.
• Hội chứng: Là triệu chứng do nhiều nguyên nhân khác nhau gây nên. Ví dụ: hội
chứng đau bụng ngựa, hội chứng urê huyết, hội chứng ỉa chảy, hội chứng viêm
phổi, hội chứng vàng da, vàng niêm mạc ....
Tóm lại, bệnh nặng hay nhẹ đều có nhiều triệu chứng, trong đó có triệu chứng chủ
yếu, có triệu chứng thứ yếu, có thể có triệu chứng điển hình, có thể không có triệu chứng
điển hình.... Vì vậy, phải nắm vững phương pháp chẩn đoán để phát hiện triệu chứng, có
kiến thức sâu về bệnh lý để phân tích, đánh giá về triệu chứng thu thập được trong từng
bệnh cụ thể một cách nhanh và chính xác.

1.4. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI BỆNH TÍCH
1.4.1. KHÁI NIỆM BỆNH TÍCH
Bệnh tích là hậu quả của những tổn thương của bệnh sau khi con vật chết. Bệnh tích là các
dấu hiệu bất thường bên ngoài và bên trong cơ thể con vật.

1.4.2. PHÂN LOẠI BỆNH TÍCH
Bệnh tích đại thể: là các biến đổi đại thể trên con vật bệnh có thể quan sát được bằng mắt
thường. Để chẩn đoán chính xác thì cần mổ khám con vật ngay sau khi con vật chết tìm
các vết tích khác thường trên con vật bệnh và các vết tích trên cơ quan, nội tạng (có thể
dùng kính lúp để nhìn cho rõ). Đối với con vật gần chết thì cần làm chết rồi mổ khám.
Bệnh tích vi thể: là các biến đổi vi thể của tổ chức bệnh, quan sát dưới kính hiển vi.
Biến đổi vi thể được xác định bằng phương pháp làm tiêu bản tổ chức học theo quy trình
tẩm đúc paraffin, nhuộm hematoxilin–eosin, đọc kết quả dưới kính hiển vi.
Ví dụ: gia cầm bị chết do mắc bệnh tụ huyết trùng cấp tính thường có các bệnh tích
đại thể như: mào, tích, thịt thâm; phổi viêm xuất huyết, xuất huyết điểm ở mỡ vành tim,
tích nước trong xoang bao tim và xoang phúc mạc, sung huyết niêm mạc tá tràng, gan

sưng và có nhiều ổ hoại tử nhỏ, ở gà mái đẻ thì nang trứng nhũn... Khi làm tiêu bản vi thể:
các cơ quan như phổi, tim, thận, lách... đều có hiện tượng sung huyết, thoái hóa tế bào,
thâm nhiễm tế bào viêm...

1.5. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI TIÊN LƯỢNG
1.5.1. KHÁI NIỆM VỀ TIÊN LƯỢNG
Tiên lượng là việc người khám đưa ra các dự kiến về thời gian kéo dài của bệnh, các bệnh
kế phát có thể xảy ra, khả năng cuối cùng của bệnh,... sau khi đã khám bệnh kỹ lưỡng và
6

©2017  Giáo trình Thú y


trường đại học nông lâm thái nguyên

nắm chắc tình hình bệnh. Chẩn đoán bệnh là kết luận của hiện tại, còn tiên lượng là đưa
ra các dự kiến trong tương lai.
Tiên lượng là một công việc phức tạp, đòi hỏi phải có sự suy xét nhiều mặt. Tiên lượng
không chỉ đánh giá con vật bệnh sống hay chết, khỏi hay không khỏi mà còn phải tính đến
tốn kém bao nhiêu, có kinh tế hay không.... Do vậy, tiên lượng rất có ý nghĩa trong điều trị
lâm sàng thú y. Để đánh giá tiên lượng được tốt, người bác sĩ thú y phải vững về chuyên
môn, giàu kinh nghiệm công tác và am hiểu về kiến thức kinh tế, xã hội.

1.5.2. PHÂN LOẠI TIÊN LƯỢNG
Có 3 loại tiên lượng bệnh:
• Tiên lượng tốt: Bệnh súc không chỉ có khả năng khỏi bệnh mà còn có khả năng phục
hồi và giữ được giá trị kinh tế.
• Tiên lượng xấu: Bệnh súc có thể chết hoặc không khỏi bệnh hoàn toàn, điều trị tốn
kém, không có giá trị kinh tế.
• Tiên lượng nghi ngờ: Do diễn biến của bệnh phức tạp, triệu chứng bệnh không rõ,

khó kết luận được khả năng cuối cùng của bệnh. Có nhiều ca bệnh cần có kết luận
tiên lượng để xử lý tiếp. Những kết luận đó không chắc chắn và được gọi là tiên
lượng nghi ngờ.

1.6. CÁC PHƯƠNG PHÁP KHÁM BỆNH CƠ BẢN
1.6.1. PHƯƠNG PHÁP QUAN SÁT
Quan sát bên ngoài là phương pháp khám bệnh đơn giản nhưng rất có hiệu quả, được sử
dụng rộng rãi trong thú y. Quan sát trạng thái gia súc, cách đi lại, tình trạng niêm mạc,
da, lông và các triệu chứng bệnh. Quan sát để đánh giá chất lượng đàn gia súc, phát hiện
những con có bệnh ở trong đàn, những bộ phận của cơ thể gia súc nghi có bệnh.... Khi cần
thiết phải dùng dụng cụ để quan sát như: kính lúp, đèn soi....
Tùy theo mục đích và vị trí cần quan sát mà đứng xa hay gần gia súc. Nên rèn luyện
thành thói quen quan sát từ xa đến gần, từ tổng quan đến bộ phận.
Người khám bắt đầu từ vị trí phía trước bên trái hoặc bên phải gia súc, cách gia súc
khoảng 2–3 m, rồi tiến dần về phía sau gia súc. Quan sát trạng thái tinh thần gia súc, thể
cốt, tình trạng dinh dưỡng.... Sau đó, quan sát lần lượt các bộ phận: đầu, cổ, lồng ngực,
vùng bụng và bốn chân. Chú ý so sánh sự cân đối hai bên mông, hai thành bụng, ngực,
các khớp hai bên chân, các bắp cơ hai bên thân....; nếu cần thiết cho gia súc đi vài bước
để quan sát.
Quan sát vùng đầu: chú ý tới sự biến đổi của niêm mạc mắt, mũi, miệng; quan sát
sừng, ngà, vòi; chú ý sự gãy, dập.
Quan sát lưng: chú ý độ cong của xương sống (lưng cong cứng trong bệnh uốn ván).
Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

7


trường đại học nông lâm thái nguyên

Quan sát hai bên sườn, đối chiếu so sánh giữa hai bên (ở loài nhai lại, khi bị chướng

hơi dạ cỏ, bụng bên trái thường rất to; ngược lại khi con vật có thai thì bụng phải to hơn
bên trái).
Quan sát vùng bụng xem vú có sưng không (con cái)?; quan sát vùng đuôi và âm hộ
(con cái) có dịch chảy ra không, dịch hoàn (con đực) có sưng không?....

1.6.2. PHƯƠNG PHÁP SỜ, NẮN
Sờ nắn là phương pháp thường dùng trong thú y. Sờ nắn để biết nhiệt độ, độ ẩm, độ cứng và
độ nhạy cảm của tổ chức cơ thể gia súc. Sờ nắn còn dùng để bắt mạch, khám qua trực tràng...
Sờ nắn phần nông để biết nhiệt độ của da, lực căng của cơ; sờ để tính tần số hô hấp,
tần số mạch đập và hoạt động của thành ngực khi con vật hô hấp. Dùng đầu ngón tay ấn
nhẹ từ phần này đến phần khác.
Sờ sâu để khám các khí quan sâu. Ví dụ: sờ nắn dạ cỏ của loài nhai lại, kiểm tra ngoại
vật, khám thai qua trực tràng.
Khi sờ nắn tổ chức hay khí quan, tùy theo cảm giác ở tay có thể có những trạng thái sau:
• Dạng nhão bột: Ấn vào mềm như ấn vào túi bột, để lại vết ấn. Dạng này do tổ chức
bị thấm ướt. Ví dụ: gặp trong bệnh bội thực dạ cỏ hoặc gia súc bị thủy thũng.
• Dạng cứng: Ấn tay vào thấy hơi cứng. Ví dụ: sờ nắn vào vùng gan.
• Dạng rất cứng: Ấn tay vào thấy rất cứng. Ví dụ: sờ nắn vào xương.
• Dạng ba động: Lúc sờ có cảm giác lùng nhùng, ấn vào giữa thấy lõm xuống, có cảm
giác dịch ở trong di động, đàn tính của tổ chức mất. Ví dụ: sờ nắn vùng có ổ mủ lớn,
vùng lâm ba ngoại thấm....
• Dạng khí thũng: Sờ nắn thấy mềm và chứa đầy không khí, dùng tay ấn mạnh vào tổ
chức có tiếng lép bép do khí lấn vào các tổ chức bên cạnh. Dạng khí thũng có thể
do tổ chức có những túi khí tích lại.
Sờ nắn là phương pháp đơn giản. Nếu nắm chắc vị trí giải phẫu, có kinh nghiệm và kỹ
thuật thì kết quả thu được qua sờ nắn giúp ích rất nhiều cho chẩn đoán bệnh.

1.6.3. PHƯƠNG PHÁP GÕ
Các khí quan, tổ chức trong cơ thể động vật khác nhau về cấu tạo và tính chất nên lúc gõ
chúng phát ra những âm thanh khác nhau. Lúc có bệnh, tính chất của tổ chức thay đổi thì

âm thanh lúc gõ phát ra cũng thay đổi theo.
Tùy thể vóc của gia súc to hay nhỏ, có thể gõ theo các cách sau:
• Gõ trực tiếp: Các ngón tay phải co lại và gõ theo hướng thẳng góc với bề mặt của tổ
chức hay khí quan cần khám.
• Gõ gián tiếp: Gõ qua một vật trung gian, có hai cách:
8

©2017  Giáo trình Thú y


trường đại học nông lâm thái nguyên
Hình 1.1. Các loại búa gõ và phiến gõ

Hình 1.2. Kỹ thuật gõ bằng ngón tay 

• Gõ qua các ngón tay: ngón giữa và ngón trỏ của tay trái đặt sát vào bề mặt cơ thể,
ngón giữa của tay phải gõ lên theo một góc vuông. Chú ý: tập gõ từ cổ tay, không
gõ cả cánh tay. Gia súc nhỏ như: chó, mèo, dê, cừu, thỏ thì gõ theo cách này.
• Gõ có búa và bản gõ (phiến gõ): tức là thay ngón tay bằng búa và đệm bằng bản
gõ. Phiến gõ bằng gỗ, sừng, nhựa hay kim loại; hình vuông, hình tròn, dài; có loại
cong hai đầu, thẳng ở giữa, có loại bẻ gấp khúc ở giữa.... Yêu cầu sao cho cầm dễ
dàng, gõ thuận lợi. Búa gõ nhẹ khoảng 60–75g dùng để gõ gia súc bé, loại nặng
120–160g dùng để gõ gia súc lớn. Lúc gõ tay trái cầm phiến gõ đặt sát bề mặt trên
thân gia súc, tay phải cầm búa gõ, gõ hai cái một. Tùy theo tổ chức cần gõ to hay
nhỏ, ở nông hay sâu mà gõ mạnh hay yếu. Gõ mạnh có thể gây chấn động lan
trên bề mặt cơ thể từ 4–6 cm, sâu đến 7 cm, gõ nhẹ chỉ gây chấn động lan 2–3
cm, sâu 4 cm. Gõ để chẩn đoán bệnh ở trong phòng rộng vừa phải, cửa đóng là
thích hợp nhất. Gia súc to để đứng, loại nhỏ để nằm. Phiến gõ phải đặt sát bề mặt
cơ thể, không để khí lọt vào giữa làm âm thay đổi. Phiến gõ và búa gõ phải thẳng
góc với nhau để âm phát ra gọn và rõ.

Âm gõ được chia thành các loại:
• Âm trong: Là âm vang mạnh, âm hưởng dài. Ví dụ: khi gõ vùng phổi hay vùng
manh tràng ở gia súc khỏe thì âm gõ sẽ trong.
• Âm đục: Là âm yếu và ngắn. Ví dụ: khi gõ vùng gan hay vùng có nhiều bắp cơ
thì âm phát ra đục.
• Âm trong hay đục là do tính chất của tổ chức gõ quyết định: độ đàn hồi của tổ
chức cao hay thấp, lượng khí tích trong đó có nhiều hay ít.
• Âm bùng hơi: Khi gõ vào vùng chứa nhiều khí thì có âm bùng hơi. Ví dụ: khi gõ
vùng dạ cỏ của gia súc nhai lại (khi cơ thể gia súc khỏe).
• Âm trống: Là âm nghe to nhưng không vang, như lúc gõ vào một túi không khí
nằm trong tổ chức cơ thể.
Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

9


trường đại học nông lâm thái nguyên

• Âm cao hay âm thấp phụ thuộc vào mức độ chấn động của tổ chức được gõ.
Chấn động càng nhiều, âm gõ càng cao; chấn động ít, âm gõ thấp. Âm dài hay
ngắn phụ thuộc vào chấn động kéo dài hay tắt ngay. Tính chất của âm dài hay
ngắn trong chẩn đoán có ý nghĩa không lớn vì khó phân biệt.
Do kết cấu và đàn tính của tổ chức khác nhau, khi gõ vào bề mặt cơ thể âm phát ra
cũng khác nhau. Mặt khác, các loại gia súc khác nhau thì âm gõ khác nhau. Trên cơ thể gia
súc, thường chỉ gõ để chẩn đoán bệnh ở vùng tim, phổi, dạ dày, ruột, gan, lách, xoang trán.

1.6.4. PHƯƠNG PHÁP NGHE
Nguyên lý của phương pháp nghe là dựa vào âm thanh phát ra từ các cơ quan bộ phận
trong cơ thể khi chúng hoạt động như: tim, phổi, dạ dày, ruột.... Do tính chất hoạt động,
cấu tạo của các cơ quan khác nhau nên âm hưởng nghe cũng khác nhau (giống khi gõ).

Có thể dựa vào các âm thanh nghe được để chẩn đoán bệnh cho con vật.
Có hai cách nghe:
• Nghe trực tiếp: Người nghe áp sát tai vào thân gia súc (có thể phủ trước một miếng
vải để tránh bẩn). Nếu nghe phần trước thì mặt người khám quay về phía đầu gia
súc, nếu nghe phần sau thì mặt người khám quay về phía sau gia súc, tay để lên sống
lưng gia súc làm điểm tựa.
• Nghe gián tiếp: Là nghe thông qua việc sử dụng ống nghe. Có 3 loại:
• Loại ống nghe gọng cứng, một loa nghe: Loại này có ưu điểm là không làm thay
đổi âm hưởng, không có tạp âm. Nhược điểm là dùng không thuận tiện, độ tăng
âm nhỏ, hiện nay ít dùng.
• Loại ống nghe hai loa nghe: Loại này có độ phóng âm lớn, sử dụng thuận lợi,
hiện được sử dụng rộng rãi trong thú y. Nhược điểm của loại ống nghe này là làm
thay đổi tính chất âm hưởng, dễ lẫn tạp âm.
• Loại ống nghe có nhiều loa nghe: Loại này có ưu điểm là độ phóng đại âm thanh
khá lớn, nhiều người có thể dùng nghe trên một điểm và có thể trao đổi ý kiến
hội chẩn. Trong học tập thường dùng loại ống nghe này.
Chú ý: Khi nghe để gia súc ở trong nhà hoặc ngoài bãi chăn yên tĩnh, gia súc phải
đứng yên, loa nghe đặt sát bề mặt cơ thể gia súc để tránh tạp âm.

1.7. CÁC PHƯƠNG PHÁP KHÁM BỆNH CỤ THỂ
1.7.1. ĐIỀU TRA BỆNH SỬ VÀ LẬP BỆNH ÁN GIA SÚC
1.7.1.1. Điều tra bệnh sử
Điều tra bệnh sử để biết những thông tin về gia súc, tình hình ăn uống của gia súc, việc
chăm sóc quản lý, nguyên nhân và tiến triển của bệnh, vấn đề điều trị và hiệu quả điều trị.
Những thông tin này rất có ý nghĩa trong chẩn đoán bệnh.
10

©2017  Giáo trình Thú y



trường đại học nông lâm thái nguyên

Ví dụ: Nếu chó có triệu chứng thần kinh như cắn xé, rên la... phải nghi ngay là chó bị
bệnh dại.
Tài liệu bệnh sử sẽ gợi hướng suy nghĩ chẩn đoán. Ví dụ: gia súc ho, thở khó có thể bị
bệnh ở đường hô hấp; nhai khó, chảy nước bọt phải kiểm tra kỹ miệng; thỉnh thoảng ỉa
chảy thì liên hệ đến bệnh ký sinh trùng, viêm ruột, viêm dạ dày....
Việc điều tra bệnh sử của gia súc phải thông qua gia chủ, nên có lúc thiếu khách quan,
phiến diện, thậm chí không đúng với thực tế. Vì vậy, trong lúc điều tra bệnh sử cần lựa
chọn, phân tích, những chỗ không phù hợp nên hỏi lại cặn kẽ.
Những vấn đề cần điều tra như sau:
■■ Gia súc nuôi được bao lâu? Vấn đề này cũng giúp ích cho việc chẩn đoán bệnh. Gia
súc vừa mua về có thể do lạ chuồng mà bỏ ăn. Có những bệnh phát ra khi gia súc thay đổi
điều kiện sống. Ví dụ: trâu được vận chuyển từ miền ngược về miền xuôi thường hay phát
bệnh tiên mao trùng.
■■ Tình hình thức ăn, nước uống, chuồng trại, quản lý trước lúc gia súc mắc bệnh?
Những thông tin này có thể liên quan đến nguyên nhân gây bệnh. Ví dụ: Chuồng trại ẩm
ướt, gió lạnh đột ngột thường là nguyên nhân gây bệnh đường hô hấp. Ăn toàn rơm khô,
thiếu nước, thiếu vận động: trâu bò bị nghẽn dạ lá sách, ngựa hay bị tắc ruột già.
■■ Tình hình dịch bệnh ở khu vực đó mấy năm trước đây? Đặc biệt, phải hỏi rõ trước
đây gia súc đã có lần nào mắc bệnh này chưa? Làm sáng tỏ điểm này giúp ích nhiều trong
việc chẩn đoán bệnh truyền nhiễm. Ví dụ: bệnh dịch tả lợn, tụ huyết trùng nếu tiêm phòng
không triệt để thì dễ tái phát. Bệnh xoắn trùng ở lợn thường phát vào những tháng rét,
thiếu thức ăn. Một số bệnh cấp tính nếu điều trị không triệt để dễ chuyển sang mạn tính.
■■ Thời gian gia súc mắc bệnh? Điểm này không chỉ giúp ích cho chẩn đoán, xác định
bệnh ở thể cấp tính hay mạn tính mà còn có ý nghĩa trong tiên lượng bệnh.
■■ Số gia súc bị bệnh? Số gia súc đã chết và những triệu chứng đã thấy? Nếu gia súc bị
bệnh hàng loạt, chết nhiều thường là bệnh truyền nhiễm hay trúng độc. Những triệu chứng
mà chủ gia súc đã thấy sẽ gợi ý cho ta phương hướng chẩn đoán. Ví dụ: ngựa vật vã đau đớn
là triệu chứng đau bụng, phải lưu ý chẩn đoán vùng dạ dày, vùng ruột. Gia súc không ăn

được, hàm ngậm chặt, đứng co cứng thường là bị bệnh uốn ván.
■■ Đã điều trị bệnh bằng thuốc gì? Liều lượng bao nhiêu? Kết quả ra sao? Từ kết quả
điều trị có thể suy ra nguyên nhân gây bệnh.
Sau khi điều tra bệnh sử cần phải hệ thống những thông tin đã thu thập được để phân
tích, đối chiếu, tìm ra những điểm phù hợp và không phù hợp, tìm ra mối liên hệ giữa
chúng, từ đó đưa ra ý kiến chẩn đoán bệnh.

1.7.1.2. Lập bệnh án gia súc
Bệnh án của bệnh súc được lập theo những nội dung sau:
■■ Tên hay số gia súc: Phải ghi rõ tên hay số gia súc trên bệnh án.
■■ Loại gia súc: Loại gia súc khác nhau thì cảm nhiễm bệnh cũng khác nhau. Ví dụ:
ngựa hay bị bệnh tỵ thư, trâu, bò bị tụ huyết trùng, lợn bị bệnh đóng dấu.... Do đặc điểm
Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

11


trường đại học nông lâm thái nguyên

giải phẫu–sinh lý khác nhau mà có bệnh loại gia súc này mắc nhưng loại gia súc khác
không mắc. Ví dụ: bò bị viêm dạ tổ ong, viêm bao tim do ngoại vật; ngựa hay bị đầy hơi
dạ dày và có thể vỡ dạ dày.
Các loại gia súc khác nhau thì tính mẫn cảm với thuốc và một số chất độc khác nhau.
Ngựa rất mẫn cảm với cỏ bị mốc, trâu bò mẫn cảm với các chế phẩm có thủy ngân....
■■ Tính biệt của gia súc: Tính biệt cũng ảnh hưởng đến một số bệnh. Ví dụ: sỏi niệu đạo
thường thấy ở gia súc đực, gia súc cái bị viêm ở niệu đạo thì hay kế phát viêm màng bụng. Khi
gia súc cái có chửa hoặc động dục thì việc chẩn đoán bệnh cần có những điều chú ý riêng.
■■ Giống gia súc: Giống gia súc khác nhau mắc bệnh khác nhau. Bò Hà Lan nhập vào
Việt Nam dễ nhiễm ký sinh trùng đường máu hơn bò nội. Thường gia súc giống thuần
phản ứng với bệnh tật mạnh hơn và triệu chứng rõ hơn so với gia súc lai.

■■ Tuổi gia súc: Tuổi gia súc là một trong những vấn đề cần chú ý lúc chẩn đoán bệnh.
Lợn trong vòng một tháng tuổi ỉa chảy thường do tác nhân stress (thức ăn, thời tiết, khí
hậu); 2–6 tháng tuổi thường do giun sán, phó thương hàn. Bê hay bị bệnh bạch lỵ, viêm
phổi. Gia súc già thường hay suy nhược, bị bệnh tim mạn tính, phổi khí thũng mạn tính.
Tuổi gia súc liên quan đến việc xác định liều lượng thuốc dùng và có ý nghĩa trong
việc tiên lượng bệnh.
■■ Mục đích sử dụng gia súc: Gia súc được sử dụng với những mục đích khác nhau, có
thể bị những bệnh khác nhau. Ví dụ: đực giống hay bị bệnh ở đường sinh dục; ngựa kéo
xe hay bị bệnh khí thũng phổi hoặc bệnh đường ruột mạn tính.
■■ Thể trạng gia súc: Chỉ có ý nghĩa để xác định liều lượng thuốc dùng.

1.7.2. KIỂM TRA VỀ THỂ TRẠNG GIA SÚC
Gia súc có thể trạng tốt: Thân hình gia súc cứng rắn, cân đối, bốn chân to đều, các khớp
chắc tròn, bắp thịt đầy, xương sườn to và cong đều, khe sườn hẹp, lồng ngực rộng, dung
tích bụng lớn.
Gia súc có thể trạng kém: Cơ nhão và mỏng, lồng ngực hẹp, thân dài và bé hay bị bệnh,
điều trị khó lành và thường tiên lượng xấu.
Thể trạng gia súc phản ánh trạng thái dinh dưỡng và tình trạng bệnh của cơ thể.
Gia súc dinh dưỡng tốt: Thân tròn, da bóng, lông dài và mượt, cơ tròn và lẳn.
Gia súc dinh dưỡng kém: Da khô, lông xù, xương nhỏ, ngực lép. Dinh dưỡng kém lâu
ngày thường do ăn thiếu, rối loạn tiêu hóa, bệnh mạn tính, có ký sinh trùng ký sinh.

1.7.3. PHƯƠNG PHÁP KHÁM CHUNG GIA SÚC
1.7.3.1. Kiểm tra tư thế gia súc
Các tư thế bình thường của gia súc
Trâu, bò sau lúc ăn no thường nằm, bốn chân chụm lại dưới bụng, miệng liếm lông
hay nhai lại, nếu người đến gần, có khi đứng dậy, có khi không. Dê, cừu ăn tập trung từng
12

©2017  Giáo trình Thú y



trường đại học nông lâm thái nguyên

đàn, ăn xong thường nằm, khi có người đến gần thì vùng dậy. Ngựa thường đứng, chân
sau thay nhau co nghỉ, lúc nằm một chân duỗi thẳng, người đến gần thì đứng dậy. Lợn
nghe tiếng đổ thức ăn vào máng thì chạy đến ăn no rồi nằm.
Các tư thế khác thường của gia súc
Tư thế đứng co cứng thấy xuất hiện trong các bệnh: uốn ván, viêm màng bụng, những
bệnh gây trở ngại hô hấp nặng, một số bệnh thần kinh.
Gia súc bị uốn ván có tư thế: thân thẳng, bốn chân dạng ra, đi lại khó khăn, đuôi cong
ngược, đầu thẳng và cứng đờ. Những triệu chứng này đặc biệt điển hình ở ngựa.
Gia súc bị viêm họng, viêm màng phổi có biểu hiện: ít đi lại, thở khó, đầu vươn cao,
thân hình như co cứng.
Các bệnh thần kinh như não tích nước, trúng độc thức ăn mạn tính... thì bệnh súc
phản xạ chậm, có lúc đứng như bất động.
Viêm âm đạo nặng: Bệnh súc ít đi lại. Nếu cưỡng bức thì hai chân sau dạng rộng, lưng
cong, đuôi vểnh ngược.
Các dạng vận động khác thường
Vận động vòng tròn: Bệnh súc quay vòng tròn to dần hoặc nhỏ dần lại, hoặc theo
chiều kim đồng hồ quanh một chân là do tổn thương ở tiểu não, thần kinh tiền đình bị liệt
hoặc những bệnh làm áp lực trong sọ não tăng như: ấu sán não, khối u.
Trong trường hợp bệnh súc chạy về phía trước, đầu ngẩng cao hoặc cúi xuống, có
lúc ngã lăn ra là do tổn thương ở trung khu vận động thuộc đại não. Vận động giật lùi,
đầu hướng về phía sau thường thấy lúc gia súc bị cắt tiểu não, cơ cổ co thắt. Biểu hiện
lăn lộn thường gặp ở tiểu gia súc và gia cầm do tổn thương tiền đình hoặc tiểu não.
Nằm nghiêng đầu về một phía là triệu chứng rất điển hình của bệnh liệt sau khi đẻ ở
bò sữa.
Chú ý: Những ngựa già thường ít đi lại, đứng dậy nằm xuống khó khăn; chó dại
thường chạy và cắn xé, có khi như lảo đảo.


1.7.3.2. Kiểm tra niêm mạc
Kiểm tra niêm mạc ngoài việc biết được niêm mạc có bệnh gì, còn có thể xác định được
tình trạng chung của cơ thể như hoạt động tuần hoàn, thành phần của máu, tình trạng hô
hấp. Đối với những gia súc da có màu như: trâu, bò, ngựa... thì việc khám niêm mạc càng
có ý nghĩa trong chẩn đoán bệnh.
Thường kiểm tra niêm mạc mắt, niêm mạc miệng, niêm mạc âm hộ..., trong đó kiểm
tra niêm mạc mắt là phổ biến nhất.
Phương pháp kiểm tra niêm mạc mắt
Ngựa: Khám mắt trái thì người khám đứng bên trái ngựa, tay trái cầm dây cương cố
định ngựa. Ngón trỏ tay phải ấn mạnh vào da trùm khoang mắt trên, ngón cái phanh phần
Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

13


trường đại học nông lâm thái nguyên

da khoang mắt dưới để bộc lộ niêm mạc. Ba ngón còn lại để lên phần ngoài khoang mắt
trên làm điểm tựa. Nếu khám bên phải thì tư thế người đứng khám ngược lại.
Trâu, bò: Có thể khám niêm mạc mắt theo cách trên hoặc bằng cách hai tay cầm chặt
hai sừng, bẻ cong đầu về một phía để bộc lộ niêm mạc.
Lợn, dê, cừu: Dùng ngón tay trỏ và ngón cái hoặc hai ngón tay cái hai bên phanh rộng
mi mắt.
Niêm mạc mắt bình thường của gia súc
Trâu bò: niêm mạc mắt màu đỏ, ít ánh quang. Ngựa: niêm mạc mắt màu đỏ thẫm.
Lợn, dê, cừu: niêm mạc mắt màu hồng. Tuy nhiên, niêm mạc mắt của lợn, dê, cừu rất dễ
bị thay đổi, nên lúc khám cần nhẹ nhàng.
Những thay đổi ở niêm mạc mắt
Niêm mạc nhợt nhạt: Niêm mạc mắt nhợt nhạt thể hiện triệu chứng thiếu máu. Tùy

mức độ thiếu máu, niêm mạc nhạt màu hoặc có màu trắng bợt hoặc màu xanh tím. Biểu
hiện niêm mạc mắt nhợt nhạt có hai dạng:
• Niêm mạc nhợt nhạt cấp tính: do bị mất máu cấp tính như vỡ mạch quản lớn, vỡ
gan, vỡ lách, vỡ dạ dày, vỡ ruột. Ở ngựa có thể do xoắn ruột, lồng ruột, đau bụng,
liệt thần kinh.
• Niêm mạc nhợt nhạt mạn tính (có thể ở cả đàn gia súc): do thức ăn thiếu dinh
dưỡng, do bệnh ký sinh trùng hoặc các bệnh mạn tính khác (viêm ruột, lao...), bệnh
bạch huyết, ở ngựa còn thấy trong bệnh thiếu máu truyền nhiễm.
Niêm mạc đỏ ửng: Do các mạch quản nhỏ ở niêm mạc sung huyết làm cho niêm mạc
có màu đỏ. Trường hợp này có thể do những nguyên nhân sinh lý (trời nóng bức, lao động
nặng, quá hưng phấn) hoặc nguyên nhân bệnh lý. Niêm mạc mắt đỏ ửng có 3 trường hợp:
• Đỏ ửng cục bộ: Mạch máu nhỏ ở niêm mạc mắt sung huyết, căng to, có trường hợp
nổi rõ như chùm rễ cây, thường thấy trong trường hợp sung huyết não, viêm não,
tụ máu ở não, bệnh ở tim, phổi.
• Đỏ ửng lan tràn: Mạch quản nhỏ đầy máu và niêm mạc đỏ tràn lan. Trường hợp
này thường gặp trong các bệnh truyền nhiễm như: nhiệt thán, tụ huyết trùng, dịch
tả lợn... hoặc trong bệnh viêm não tuỷ, các trường hợp trúng độc....
• Đỏ ửng xuất huyết: Niêm mạc đỏ kèm những điểm xuất huyết, thường thấy trong
những bệnh truyền nhiễm cấp tính hay mạn tính.
Niêm mạc hoàng đản: Niêm mạc có màu vàng, do trong máu tích nhiều sắc tố mật
(bilirubin). Hoàng đản nặng hay nhẹ tùy thuộc số lượng sắc tố mật và màu sắc của niêm
mạc (nếu niêm mạc bình thường có màu trắng thì hoàng đản rõ).
Nguyên nhân gây vàng da, vàng niêm mạc gặp trong trường hợp những bệnh làm tắc
ống mật như: sỏi ống mật, viêm ống dẫn mật, viêm tá tràng... làm tắc mật, sắc tố mật ngấm
vào tổ chức, tụ lại dưới da và niêm mạc; hoặc những bệnh làm hồng cầu vỡ nhiều (do độc
tố, một số bệnh truyền nhiễm, một số bệnh ký sinh trùng đường máu) làm cho bilirubin
14

©2017  Giáo trình Thú y



trường đại học nông lâm thái nguyên

tích lại nhiều trong máu, dưới da và niêm mạc. Ngoài ra, gia súc bị tổn thương ở gan do
viêm gan, gan thoái hóa, xơ gan, gan có ổ mủ cũng gây vàng da, vàng niêm mạc.
Niêm mạc tím bầm: Niêm mạc mắt màu tím có ánh xanh. Ngoài niêm mạc mắt, hiện
tượng tím bầm còn thấy rõ ở niêm mạc miệng, niêm mạc mũi (đối với lợn, trâu, bò, dê,
cừu), mào (đối với gà).
Màu tím bầm ở niêm mạc là do trong máu có nhiều khí cacbonic và cacboxyhemoglobin, do các bệnh gây rối loạn tuần hoàn và hô hấp nặng (viêm cơ tim, viêm bao tim,
bệnh ở các van tim...) gây ứ máu ở tiểu tuần hoàn, do các bệnh ở phổi (viêm phổi, sung
huyết phổi, khí thũng phổi, xẹp phổi), do các bệnh truyền nhiễm (nhiệt thán, dịch tả
lợn...) và các bệnh gây đau đớn kịch liệt.
Dử mắt: Thường gặp ở những gia súc bị bệnh truyền nhiễm (dịch tả lợn), viêm kết
mạc mắt.... Dử mắt gồm niêm dịch, tương dịch, mủ đọng lại trong mí mắt.
Niêm mạc mắt sưng: Thành niêm mạc sưng mọng, dày lên, tụ máu, tổ chức thấm ướt,
có khi lồi ra ngoài. Thường thấy trong trường hợp viêm niêm mạc mắt, trong một số bệnh
truyền nhiễm (dịch tả lợn, tụ huyết trùng, Coli dung huyết).

1.7.3.3. Kiểm tra lông và da
Quan sát trạng thái lông, nhiệt độ da, độ ẩm da, đàn tính của da, mùi của da, màu sắc của
da và những thay đổi khác.
Kiểm tra lông gia súc
Gia súc khỏe, lông bóng, đều, mềm và khó rụng. Tuy nhiên, ở gia súc có hiện tượng
thay lông sinh lý. Trâu, bò, cừu, ngựa và chó một năm thay lông hai lần vào mùa xuân và
mùa thu.
Gia súc thay lông chậm thường thấy trong các bệnh mạn tính, rối loạn tiêu hóa, sau
một thời gian bị bệnh nặng. Trường hợp thay lông không đúng mùa, thay lốm đốm từng
đám, thường do ngoại ký sinh trùng, nấm, những bệnh gây suy dinh dưỡng, rối loạn thần
kinh. Trường hợp lông thô và khô, dài ngắn không đều thường do dinh dưỡng kém (thức
ăn kém chất lượng, chăn nuôi kém), bệnh mạn tính, tỵ thư, lao, ký sinh trùng, bệnh ở

đường tiêu hóa.
Kiểm tra da gia súc
■■ Màu của da: Những gia súc da không có màu (cừu, lợn: da màu trắng) và gia cầm,
khám da có thể biết tình trạng tuần hoàn và hô hấp của cơ thể (giống khám niêm mạc mắt).
Da nhợt nhạt là biểu hiện của sự thiếu máu. Tùy mức độ thiếu máu, da có màu trắng
xám, trắng phớt vàng, trắng bợt. Da nhợt nhạt do mất máu cấp tính hoặc mạn tính. Da đỏ
ửng là do huyết quản nhỏ sung huyết làm cho da có màu đỏ đậm; nếu đỏ ửng một vùng có
thể do viêm da, do ký sinh trùng; nếu đỏ ửng vùng rộng và nhiều chỗ, có thể do các bệnh
truyền nhiễm cấp tính (bệnh đóng dấu lợn, bệnh nhiệt thán); nếu da đỏ ửng có lấm tấm
xuất huyết, có thể do những bệnh truyền nhiễm cấp tính. Da tím bầm có thể là hậu quả
Chương 1  ĐẠI CƯƠNG VỀ THÚ Y

15


trường đại học nông lâm thái nguyên

của rối loạn tuần hoàn và hô hấp nặng. Vàng da, vàng niêm mạc là do trong máu tích nhiều
sắc tố mật (bilirubin); vàng da, vàng niêm mạc nặng hay nhẹ tùy thuộc số lượng sắc tố mật
và màu sắc của da (nếu da bình thường có màu trắng thì vàng da, vàng niêm mạc rõ).
■■ Nhiệt độ của da: Dùng mu bàn tay sờ trên bề mặt của da để kiểm tra nhiệt độ da. Vị
trí kiểm tra ở các loài gia súc như sau: trâu, bò kiểm tra ở gương mũi, gốc sừng, mé ngực,
bốn chân; ngựa kiểm tra ở lỗ tai, sống mũi, mé cổ, mé bụng, bốn chân; lợn kiểm tra ở mũi,
tai, bốn chân; gia cầm kiểm tra ở mào, cẳng chân; dê, cừu kiểm tra ở gương mũi, gốc sừng,
mé ngực, bốn chân.
Nhiệt độ các vùng da trên cơ thể không đều nhau vì sự phân bố mạch quản khác
nhau. Ở mé ngực ngựa, nhiệt độ da là 35,2oC; ở chân: 13–15oC (đo bằng nhiệt kế bán dẫn),
da ở vùng lông dày ấm hơn vùng ít lông.
Những trường hợp nhiệt độ da thay đổi: Nhiệt độ da cao là do mạch quản giãn rộng,
máu chảy qua nhiều; do sốt cao; do đau đớn kịch liệt; do quá hưng phấn. Ngoài ra, khi gia

súc làm việc dưới trời nắng da rất nóng. Nếu một vùng nhỏ của da nóng lên là do viêm.
Nhiệt độ da thấp là do mạch quản co, lượng máu đến ít hoặc thấy trong các bệnh như liệt
sau khi đẻ, xeton huyết, các bệnh ức chế thần kinh. Da bốn chân lạnh có thể do suy tim.
■■ Mùi của da: Do mồ hôi, dịch nhờn, tế bào thượng bì tróc ra phân giải tạo thành.
Da có mùi phân khi chuồng trại vệ sinh kém. Da có mùi khai nước tiểu thấy trong trường
hợp ure niệu, vỡ bàng quang. Da thối, tanh trong trường hợp da bị hoại tử, bê, nghé ỉa
phân trắng....
■■ Độ ẩm của da: Độ ẩm của da là do hoạt động phân tiết của tuyến mồ hôi dưới da
quyết định. Tùy loài gia súc mà số lượng và khả năng phân tiết mồ hôi khác nhau (ngựa
nhiều mồ hôi, chó và lợn ít mồ hôi, gia cầm không có mồ hôi).
Lúc yên tĩnh, nhìn da của gia súc như khô, nhưng nhìn kỹ vẫn có một lớp mồ hôi mịn
như sương. Nếu làm việc nặng, trời nóng bức hoặc thần kinh ở trạng thái hưng phấn thì
gia súc ra nhiều mồ hôi.
Những trường hợp độ ẩm của da khác thường: Mồ hôi ra nhiều (vã mồ hôi) trên toàn
thân thường gặp trong các bệnh ở phổi gây khó thở, các bệnh gây đau đớn kịch liệt, các
bệnh gây co giật như uốn ván, các bệnh gây rối loạn tuần hoàn, sốt cao, cảm nắng.... Mồ
hôi ra nhiều ở từng vùng thấy khi tổn thương thần kinh tủy sống hoặc khí quan nội tạng
bị vỡ, vùng da dọc cung sườn vã mồ hôi thường do vỡ ruột. Mồ hôi lạnh và nhầy thường
do choáng, trúng độc, vỡ dạ dày, sắp chết. Mồ hôi ít hoặc không có là do cơ thể mất nước,
thường gặp trong các bệnh gây nôn mửa, ỉa chảy nặng, sốt cao; ngoài ra, đối với gia súc
già da thường khô.
Chú ý: Quan sát ở gương mũi của loài nhai lại, lợn, chó luôn có lớp mồ hôi lấm tấm,
lau khô lại xuất hiện. Nếu gương mũi khô là gia súc đang bị sốt.
■■ Độ đàn tính của da: Kiểm tra độ đàn tính của da bằng cách kéo dúm da rồi thả ra
và quan sát. Da đàn tính tốt, khi kéo dúm da lại rồi thả ra, da căng trở lại vị trí cũ ngay.
Da đàn tính kém, khi kéo dúm da lại rồi thả ra, một lúc sau da mới trở về vị trí cũ; trường
16

©2017  Giáo trình Thú y