Thứ Tư, 07/10/2009 - 10:23 AM
Người Hội An Tết Trung thu nhớ về múa Thiên Cẩu
Đầu thế kỷ XX, cứ vào dịp Nguyên Tiêu, ngày khai
trường, đặc biệt là Tết Cổ truyền hay Trung thu, lan
khắp các con phố nhỏ dài của Hội An râm ran rồi rộn
ràng nhịp trống múa Thiên Cẩu. Hình thức sinh hoạt
văn hóa đặc thù của người dân bên sông Hoài, nơi giao
nhau của 3 luồng văn hóa Việt - Nhật - Hoa đến nay chỉ
còn… trong nỗi nhớ.
Quen với lễ hội, lại sắp đến Trung thu, người dân Hội An
náo nức chuẩn bị và đợi chờ. Duy chỉ có các cụ già là trầm tư xa vắng: "Trung thu bây
giờ thiếu vắng lắm". "Tết này còn đâu múa Thiên Cẩu" là ý nghĩ chung của các bậc cao
niên ở thành phố vốn được xem là năng động nhưng yên tĩnh này.
Hình tượng Thiên Cẩu - sự gặp gỡ từ tâm thức của người Việt - Nhật - Hoa
Ngồi bắt chuyện, cụ Đinh đăm đăm mắt chỉ tay cho biết: "Ngày trước, hai đôi Thiên Cẩu
và Thần Hầu ở hai đầu cây cầu Nhật Bản đây lúc nào cũng được khói hương nghi ngút.
Mỗi buổi sáng ai bước qua cũng cúi đầu mà lòng nhẹ nhàng thanh thản, còn bây giờ thì
Chùa Cầu chỉ được cúng vái vào vài dịp rằm, mồng một hay dịp tế lễ thôi".
Trên thế giới cũng như ở Việt Nam, tục thờ chó đã phổ biến từ rất lâu. Riêng ở Hội An,
Thiên Cẩu được cúng vái ở Chùa Cầu. Công trình được xây dựng bởi người Nhật nay là
biểu trưng của thành phố Di sản ngay từ đầu đã mang đậm dấu ấn tín ngưỡng của dân tộc
xứ Phù Tang. Con vật trong Tô-tem giáo mà người Nhật sùng bái hiện hữu ở Chùa Cầu,
từ bao đời nay đã là vị thần trong tâm thức dân gian của người Hội An. Được tạc bằng
gỗ, có vóc dáng bình thường như chó thật nhưng tâm thế sẵn sàng chồm lên phía trước để
đối đầu với cái ác, Thiên Cẩu vẫn được xem là biểu tượng an lành của người dân Hội An.
Trung tâm Quản lý - Bảo tồn Di tích Hội An còn lưu lại dữ liệu về đôi Thiên Cẩu ở Chùa
Cầu: "Thiên Cẩu song tinh an Cấn thổ/ Tử Vi lưỡng tướng định Khôn thân" được dịch là:
"Hai sao Thiên Cẩu trấn an đất Cấn/ Hai tướng Tử Vi định giữ cung Khôn". Qua đôi câu
đối này, có thể thấy, với tín ngưỡng của người xưa, đôi Thiên Cẩu là hiện thân của hai vị
thần từ trên trời được cử xuống để giúp người dân giữ lấy bình yên cho vùng đất này.
Thiên Cẩu không chỉ có mặt trong đời sống tâm linh và qua đó hiện hữu qua các công

trình tín ngưỡng xưa của người Nhật, Thiên Cẩu - qua tâm thức của người Hoa - hình ảnh
Chó Trời có ý nghĩa như một vị thần hộ mệnh.
Theo truyền thuyết, vào đời nhà Tùy, Trung Quốc, bệnh đậu mùa hoành hành dữ dội,
thương xót người dân nên Ngọc Hoàng sai Thiên Cẩu xuống trần gian dùng thần phép
xua tan tà khí, tiêu trừ ôn dịch. Nhân dân thoát nạn vô cùng biết ơn Thiên Cẩu. Vì thế cứ
vào những dịp lễ hội lớn như Tết Nguyên Đán, Nguyên Tiêu, Tết Trung thu, người dân


dùng tre uốn nắn thành đầu Thiên Cẩu múa để thờ cúng, tỏ bày lòng biết ơn và cầu mong
cuộc sống an bình.
Anh Trương Hoàng Vinh, Trung tâm Quản lýá - Bảo tồn di sản TP Hội An cho biết:
"Nguồn gốc của hình thức múa Thiên Cẩu ở Hội An được những Hoa kiều đem sang Việt
Nam có tích là như thế. Khi "ở lại" với Hội An, hình thức múa này cũng là ước muốn của
người dân Hội An vừa để trừ tà, cũng như cầu mong cuộc sống yên bình, phát đạt hơn và
dần dần ngấm sâu vào đời sống của người dân nơi này". Bởi vậy, một điều dễ thấy là múa
Thiên Cẩu ngày trước nở rộ vào các dịp lễ hội, các dịp Tết, các sự kiện quan trọng cũng
như vào các dịp khai trương quán sá, hiệu buôn.
Ngày nay không còn nữa nhưng có thể biết, múa Thiên Cẩu ở Hội An cũng đã qua nhiều
giai đoạn thăng trầm. Đầu thế kỷ XX, một người Hoa thuộc hệ phái Thiếu Lâm của Hội
quán Quảng Triệu là ông Trịnh Cẩm Quân mở lớp dạy võ, ban đầu chỉ dành cho các Hoa
kiều, về sau mở rộng sang cho cả các võ sinh người Việt. Khi mà các võ sinh đã tiếp thu
được những ngón võ thuật ưng ý nhất, ông Trịnh bắt đầu dạy các học trò múa Thiên Cẩu.
Đội múa Thiên Cẩu đầu tiên của Hội An vì thế đã được ra đời với tên gọi là Đại Hòa Lạc.
Đội Thiên Cẩu Đại Hòa Lạc hoạt động sôi nổi mãi đến năm 1947 thì tan rã vì lúc này ông
Tổ là Trịnh Cẩm Quân qua đời, và lúc này các thành viên trong đội cũng giải tán vì thực
dân Pháp tái chiếm Hội An.
Bước sang những năm 1947- 1956, đội Thiên Cẩu Hội An được tái thành lập và duy trì
hoạt động trong lòng khu phố cổ, chủ yếu là quanh khu vực đình Cẩm Phô. Đến năm
1956, đội hoạt động cầm chừng rồi giải tán vì không tìm được người chèo lái.
Sau năm 1956, Nghiệp đoàn bốc vác Hội An thành lập đội Thiên Cẩu mới với các thành

viên là những người hoạt động nhiều kinh nghiệm trước đó. Lúc này đội Thiên Cẩu Hội
An hoạt động rất mạnh mẽ và được chính quyền mời ký các hợp đồng biểu diễn vào các
dịp là điểm nhấn trong năm nhưng chủ yếu nhất là dịp Tết Cổ truyền, Tết Trung thu.
Sau ngày giải phóng, trong những năm 1975-1990, đội Thiên Cẩu Hội An hoạt động rất
rầm rộ. Nhu cầu tín ngưỡng, cầu mong cuộc sống thật yên bình của người dân Hội An là
rất lớn. Lúc này người dân Hội An xem múa Thiên Cẩu là hoạt động không thể thiếu vào
các dịp quan trọng trong năm. Múa Thiên Cẩu đã trở thành một phần không thể thiếu của
người dân nơi này.
Thế nhưng từ năm 1990 trở về sau, các bậc trưởng bối của nghệ thuật múa Thiên Cẩu
ngày một già đi thì thế hệ trẻ lại không mấy thiết tha, vả lại nhu cầu cúng tế, bài tà cũng ít
đi (!) nên múa Thiên Cẩu rơi vào hoạt động tự phát, thiếu kỹ thuật rồi đi vào quá vãng.
Truyền nhân cuối cùng của nghệ thuật múa Thiên Cẩu
Trong những năm trước và sau ngày giải phóng, khi mà Nghiệp đoàn bốc vác Hội An
thành lập đội Thiên Cẩu, lúc này "lĩnh xướng" Phạm Bồn cùng với các đồng nghiệp của
mình không ngừng chăm lo để duy trì hoạt động của đội múa Thiên Cẩu, hồn vía của


người dân phố Hội bấy giờ. "Tre già măng mọc", cứ thế ông Phạm Bồn truyền lại từng
ngón múa cho con là ông Ba Đan, tức Phạm Văn Loan.
Năm 19 tuổi, ông Ba Đan đã cùng đội Thiên Cẩu đi biểu diễn khắp mọi nơi, gần thì lên
Điện Bàn, xa hơn thì ra Đà Nẵng, vào Quảng Ngãi, Bình Định… Cứ thế, ông Ba Đan
truyền lại cho con trai mình là anh Phạm Văn Thành.
Những năm 1971, 1972, khi chỉ mới 13, 14 tuổi, anh Thành đã biết lót tót cầm mác vót
tre tham gia "bẻ" đầu Thiên Cẩu rồi theo tập tùng tiếng trống lần xuống Chùa Ông, mở
đầu cho một định kỳ đến hẹn mới. Đến nay đã ngoại ngũ tuần, không còn tham gia đội
Thiên Cẩu từ lâu, anh Thành bảo: "Đến giờ mới thấm thía thế nào là nỗi nhớ". Rồi anh
nhẹ nhàng như cải chính: "Hồi trước, độ lùi xa quá thì tôi không biết thế nào chứ đời ông
nội, đời cha thì tôi thấm rõ lắm. Múa Thiên Cẩu như cái nghiệp đã chọn mình, đã đeo vào
người thì "say" không gỡ được. Chỉ tiếc là thời trai trẻ qua mau quá. Con trai tôi mấy đứa
không đứa nào tha thiết như thời trẻ của tôi".

Múa Thiên Cẩu không chỉ là một hình thức vui chơi, trước hết đây là một nhu cầu tín
ngưỡng, tế lễ nên nghệ thuật múa này có nhiều đòi hỏi khắt khe từ gia công đầu Thiên
Cẩu, trang phục cho đến cách dùng đạo cụ và trình tự các bài diễn. Để "bẻ" được một cái
đầu Thiên Cẩu như ý thì "tre nắn" làm đầu phải có độ già vừa phải mới đảm bảo được độ
dẻo và độ rắn cần thiết. Tre đem chẻ, phơi 1 nắng vừa phải đem vào uốn nắn làm đầu
từng bước, phơi thêm 2,3 nắng nữa để tránh "nhót" dây cố định rồi phủ lót bằng vải trắng,
dán giấy rồi sơn màu.
Điều đặc biệt, hình tượng Thiên Cẩu trong tâm thức người Hội An có sự mô phỏng đan
xen giữa hình tượng Cá và Rồng trong truyền thuyết, vì thế Thiên Cẩu khác với Sư Tử
thông thường nhiều nơi vẫn biểu diễn, mắt Thiên Cẩu là mắt Cá, vẩy lại là vẩy Rồng,
đuôi rất dài, sừng ren cưa kéo nhọn lên tận mắt.
Bởi vậy, anh Thành nhấn mạnh: "Bẻ được một cái đầu Thiên Cẩu công sức phải hàng
tháng trời, phải thật kỳ công trong từng công đoạn, chỉ riêng mang tai hình con cá lồi ra
đã mất nhiều công sức rồi, đó là chưa nói đến mắt, đến tai đến sừng…". Trang phục cho
đội múa Thiên Cẩu là quần đen hoặc trắng, áo trắng, đầu chít khăn vàng riêng những
người cuốn đuôi thì chít khăn đỏ. Còn đạo cụ là sự phối hợp nhịp nhàng chủ yếu của
trống, thanh la và xập xỏa.
Ông tổ của nghệ thuật múa Thiên Cẩu Hội An là một võ sư người Hoa, ông đã truyền dạy
lại nghệ thuật múa này cho các học trò sau khi họ đã lãnh hội được những ngón võ cơ bản
nhất, vậy nên, yêu cầu đối với những người múa Thiên Cẩu là phải giỏi về võ thuật.
Anh Phạm Văn Thành cho biết thêm: "Múa Thiên Cẩu đòi hỏi một sự thống nhất toàn đội
trong từng nhịp bước, từng động tác nhảy vì thế trước mỗi lần diễn toàn đội 30 người
phải được tập dượt trước trong khoảng 15, 20 ngày để có được sự tập trung tinh lực cần
thiết. Nhào lộn, leo trèo và đu người trên cao cho thật đẹp mắt đòi hỏi trình độ võ thuật
cao".


Múa Thiên Cẩu theo chân người Hoa đến Hội An, vì thế nghệ thuật múa này cũng mang
đậm dấu ấn về lối sống của người Hoa. Anh Thành cho hay: "Múa Thiên Cẩu không có
nhiều bài tủ như múa Sư Tử. Trình tự bài múa chủ yếu chỉ là: Thiên Cẩu và ông Địa vái

chào, tiếp đến Thiên Cẩu ăn lá đa, xỉa răng rồi chìm vào giấc ngủ, Thiên Cẩu thức dậy,
vươn vai, đùa giỡn với ông Địa, rồi vào nhà ban điều may cho gia chủ, nhận phần thưởng
và lạy tạ. Nhịp điệu cũng chậm rãi hơn, vì thế mà múa Thiên Cẩu mang đặc trưng là sự từ
tốn, khoan thai, nhịp nhàng. Múa Thiên Cẩu cũng là một cách rèn luyện lối sống".
Được truyền dạy bởi võ sư người Hoa, nên múa Thiên Cẩu cũng mang đậm tinh thần
trượng nghĩa. Anh Thành kể: "Vái tạ ở đình Cẩm Phô là một nghi thức bắt buộc để tạ ơn
thần linh. Rước Long Chu hay các dịp tế lễ, đội múa Thiên Cẩu cũng không thể thiếu
mặt. Không chỉ vậy, trước mỗi buổi diễn, đội Thiên Cẩu bao giờ cũng chuẩn bị tâm thế
thật uy nghiêm để đến vái lễ Thiên Cẩu ở Chùa Cầu và Quan Công ở miếu thờ Quan
Thánh Đế Quân. Những lúc như thế, chúng tôi như được tiếp thêm bao nguồn sức mạnh".
Trung thu đang đến, trong không khí