TÁC ĐỘNG CỦA HOẠT ĐỘNG DU LỊCH ĐẾN PHÁT TRIỂN VĂN
HÓA CỘNG ĐỒNG Ở BẢN LÁC, MAI CHÂU, HÒA BÌNH

1. Mối quan hệ giữa văn hóa với du lịch
Văn hóa là một hiện tượng lịch sử, mỗi xã hội đều có nền văn hóa tương ứng
với nó và phát triển theo sự phát triển sản xuất vật chất của xã hội.
Dân tộc khác nhau, văn hóa xã hội khác nhau thì ăn, mặc ở, đi lại, phong tục
tập quán, lễ nghi, tôn giáo tín ngưỡng, tôn sùng vật cổ đều khác nhau. Đặc biệt, với
nền văn hóa đa dạng trong tính thống nhất của 54 dân tộc anh em, có thể nói nền
văn hóa với những phong tục, truyền thống, nghi lễ đặc sắc của Việt Nam chính là
điểm thu hút du khách đến đây để tham quan, tìm hiểu và khám phá.
Du lịch là hoạt đông thực tiễn xã hội của con người, nói về nghĩa rộng là một
hoạt động văn hóa cao cấp. Nếu như một số hoạt động như văn nghệ, thể thao,…có
thể chỉ đáp ứng được nhu cầu giải trí thuần túy thì hoạt động du lịch ngoài việc
giúp con người thư giãn còn giúp mở mang kiến thức, rèn luyện đạo đức, ứng xử
cho con người.
TÁC ĐỘNG CỦA HOẠT ĐỘNG DU LỊCH ĐẾN VĂN HÓA CỘNG
ĐỒNG TẠI BẢN LÁC, MAI CHÂU, HÒA BÌNH
1. Bản Lác, Mai Châu, tỉnh Hòa Bình:

Hoà Bình là một tỉnh tiếp giáp với thủ đô Hà Nội về phía Tây Bắc. Có cửa
ngõ thông sang Thượng Lào. Huyện Mai Châu cách trung tâm tỉnh lỵ Hòa Bình 65
km về phía Tây Bắc, là cửa ngõ lên vùng Tây Bắc, một huyện miền núi cực tây của
tỉnh Hòa Bình có diện tích tự nhiên là 57.127,98 ha. Phía Nam giáp tỉnh Thanh
Hóa, phía Tây giáp huyện Vân Hồ (Sơn La), phía Bắc giáp huyện Đà Bắc. Đây là
nơi cư trú của 7 dân tộc anh em cùng sinh sống với dân số trên 52.500 người trong
đó dân tộc Thái chiếm trên 57,3%; dân tộc Mường chiếm 17,33%, dân tộc Kinh
chiếm 11,96% còn lại là các dân tộc khác như Dao, Mông, Tày, Hoa, mỗi dân tộc
1

mang một nét văn hóa truyền thống riêng, con người hiền hòa, mến khách …từ đó
tạo nên một nền văn hóa chung đa bản sắc cùng tồn tại và phát triển. Mai Châu còn
là vùng đất nổi tiếng về văn hóa dân gian, lễ hội đặc sắc, ngành nghề thủ công
truyền thống mang đậm nét văn hóa các dân tộc anh em.
Vùng đất Mai Châu được thiên nhiên ưu đãi với các khu rừng nguyên sinh,
rừng đặc dụng, sông hồ tự nhiên, núi non hùng vĩ và hệ thống các hang động, thác
nước tạo nên cảnh quan sinh động, khí hậu mát mẻ.
- Các bản làng du lịch nằm ở thung lũng với những vạt nương định canh,
những cánh đồng lúa nước hai vụ cho năng suất cao nhờ kỹ thuật điều khiển nguồn
nước suối nơi chân núi làm nên một phong cảnh hữu tình của non nước.
Lịch sử định cư: Bản Lác là nơi tụ cư của người Thái trắng, có nguồn gốc từ
vùng Đông Nam Trung Quốc, di cư vào Việt Nam từ thế kỷ XI-XII và họ là một
trong những cư dân cổ của nền văn minh Âu Lạc, là một trong những chủ nhân
khai phá nền văn minh, văn hiến Đại Việt.
Đời sống văn hóa: Người Thái ở tại Nhà sàn, dựng ven thung lũng. Trang
phục của phụ nữ Thái trắng gồm áo sửa cỏm và váy đen bó sát người cùng với
chiếc khăn piêu tạo nên vẻ thanh nhã, duyên dáng của người phụ nữ Thái. Sử dụng
kỹ thuật dệt vải tạo trang phục.
Người Thái ăn gạo nếp, uống rượu cần là chính. Người Thái có nhiều kỹ thuật
chế biến món ăn rất độc đáo, hấp dẫn, đảm bảo dinh dưỡng
Về văn hóa cộng đồng: Xã hội phụ quyền, đề cao vai trò ngườii đàn ông trong
gia đình và ngoài xã hội. Hôn nhân do trai gái tự nguyện Rất mến khách và có tính
cộng đồng cao Các lễ hội nổi tiếng như Hội Chá chiêng, Hội xên bản xên mường,
Tết cơm mới… là những sinh hoạt cộng đồng nổi bật của người Thái trắng…
2. Lịch sử hoạt động du lịch:

Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch dành cho những du khách thích khám
phá, trải nghiệm và tìm hiểu về phong tục tập quán của người dân địa phương.

2



Tham gia du lịch cộng đồng, du khách sẽ ăn, ngủ tại nhà dân, sinh hoạt và lao động
cùng với người dân để tự khám phá những nét văn hóa bản địa độc đáo.
Ở miền Bắc, du lịch cộng đồng đã phát triển tại một số bản làng của Mai
Châu (Hòa Bình) và Sa Pa (Lào Cai). Từ những năm 1990, ở Bản Lác, Mai Châu
(Hòa Bình), du lịch cộng đồng đã hình thành, phát triển theo hướng tự phát. Nhưng
chỉ sau ba năm (1993), du lịch cộng đồng tại đây đã vào "khuôn khổ" khi ngành du
lịch Hòa Bình đưa ra những định hướng phát triển cụ thể và du khách đến đây đã
rất yên tâm khi sử dụng các dịch vụ homestay (nhà ở của người dân có phòng cho
khách du lịch thuê). Đến thời điểm hiện tại, du lịch cộng đồng Bản Lác phát triển
khá mạnh, trung bình mỗi năm có 3 - 4 vạn lượt khách đến tham quan, nghỉ lại.
Thời gian đầu làm du lịch, người dân bản Lác không thu tiền của khách. Với
bản tính hiếu khách, thân thiện, người dân trong bản tiếp đón nhiệt tình và chu đáo.
Dần dần bản Lác và sau đó là Pom Cọong thành điểm dừng chân và tham quan của
khách.
Về số lượng khách và doanh thu từ du lịch: theo thống kê năm 2009 - 2012
lượng khách đến Mai Châu tăng hơn 3 lần, doanh thu tăng gần 23 lần so với năm
2000 (1).

Năm
2000
Chỉ tiêu
- Số lượt khách (lượt)
+ Quốc tế

2004

12.938 8.100
7.100


4.200

2009

2013

42.50

207.90

0
10.95

3

Ghi
chú

72.403
3


+ Nội địa
- Thu nhập du lịch
(triệu đồng)

5.838

3.900


850

1.800

0
31.55
0
19.50

135.50
0

46.000
0
(Nguồn: Ủy ban nhân dân huyện Mai Châu)

6 tháng đầu năm 2014, huyện đã đón 149.340 lượt khách, trong đó khách
quốc tế là 39.952 lượt, khách trong nước: 109.388 lượt. Với tổng doanh thu là trên
28 tỷ đồng, trong đó doanh thu khách quốc tế: 11,350 tỷ đồng, doanh thu khách nội
địa: 16,750 tỷ đồng.
Số lượng khách tăng qua các năm đã chứng tỏ hoạt động du lịch cộng đồng ở
đây có sức hút lớn, đồng thời cũng cho thấy cách làm du lịch cộng đồng đã tạo
được uy tín, làm cho Mai Châu trở thành một trong những điểm đến hấp dẫn.
Về loại hình du lịch: Mai Châu phát triển khá phong phú các loại hình dịch vụ
đáp ứng nhu cầu của khách tham quan như: dịch vụ đón khách lưu trú tại gia
(homestay), phục vụ ăn uống, biểu diễn văn nghệ, trình diễn hoạt động sản xuất
các mặt hàng thủ công mỹ nghệ, hướng dẫn khách tham quan các tuyến đi bộ trong
địa bàn huyện...
Về dịch vụ du lịch tại cộng đồng Bản Lác: 24/110 hộ gia đình làm nghỉ tại

gia (chiếm 21,8%). Công năng nhà nghỉ: 20-25 khách/nhà. Giá dịch vụ trung bình:
40.000 đồng/người/đêm. Gia đình phải đóng thuế cho chính quyền xã với mức phí
5000 đồng/người. Doanh thu trung bình: 10-15 triệu đồng/gia đình/năm.
Cách thức hoạt động du lịch: Mở gian trưng bày bán sản phẩm tại chính ngôi
nhà của mình (chiếm 80% các gia đình trong bản). Thành lập CLB sản xuất thổ
cẩm, Cơ sở bảo trợ xã hội nhân đạo Thuận Hoà do một cá nhân đứng ra xây dựng
và phát triển. Khôi phục nghề trồng dâu nuôi tằm, có 35 hộ gia đình tham gia Việc lấy thuốc chủ yếu phục vụ nhu cầu của bản thân, chưa hình thành thị trường
bán - mua sản phẩm thuốc dân tộc ở bản Lác
4


Về ẩm thực:loại hình dịch vụ này phát triển sôi động hơn. Giá dịch vụ trung
bình 50 - 80.000 đồng/bữa/người, doanh thu ước đạt 15-20 triệu đồng/tháng
Các món ăn gồm: thịt thú rừng (hoẵng, cầy, lợn rừng…); các loại thú nuôi (cá
dầm xanh, gà đồi...) và các loại rau: su su, cải mèo, khoai sọ, măng rừng; Cơm
lam, sôi đồ; rượu cần, rượu Mai Hạ…
Cách thức quảng bá, hướng dẫn du lịch:
Người dân rất chủ động, linh hoạt trong công tác quảng bá bản thân thông qua
nhiều hình thức như: qua ngƣời thân, qua khách du lịch, qua các phương tiện
thông tin như điện thoại, fax, internet… và qua các dịch vụ môi giới với lái xe ôm,
HDV du lịch…
- Bản Lác chưa có ai làm HDV du lịch mà chỉ có một số gia đình cung cấp
dịch vụ chỉ đường khi khách có nhu cầu

Bản Lác – Mai Châu – Hòa Bình
3. Tác động của hoạt động du lịch đến văn hóa cộng đồng tại Bản Lác, Mai

Châu, Hòa Bình
3.1 Tác động tích cực:


5


- Một trong những mục tiêu hàng đầu của du lịch cộng đồng là xóa đói giảm
nghèo, cải thiện đời sống của người dân. Nhờ phát triển du lịch, cuộc sống của
người dân ở Mai Châu đã có nhiều thay đổi. Trước hết, hoạt động du lịch giúp
người dân khôi phục lại những ngành nghề thủ công truyền thống đã bị mai một,
giải quyết vấn đề việc làm, tăng doanh thu từ việc cung cấp các loại hình dịch vụ...
Hiện nay, một số hộ gia đình ở các bản đã đăng ký kinh doanh nhà nghỉ (bản Lác
27 hộ, bản Pom Coọng 12, bản Văn 3). Mức thu lưu trú qua đêm 20.000 đồng/đêm
đối với khách nội địa và khách nước ngoài là 50.000 đồng/đêm. Mỗi nhà nghỉ
trung bình chứa được 20 - 30 khách, nhà nghỉ lớn có khả năng chứa được 30 - 50
khách/đêm.
- Du lịch phát triển cũng ảnh hưởng đến cơ cấu kinh tế của vùng, thúc đẩy
phát triển trồng trọt và chăn nuôi tại địa phương nhằm đáp ứng nhu cầu thưởng
thức của du khách. Từ đây hình thành cơ cấu sản xuất thực phẩm phục vụ du lịch.
- Văn hóa là bản sắc riêng của mỗi cộng đồng dân cư. Hoạt động du lịch ở
Mai Châu đã góp phần quan trọng vào việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn
hóa truyền thống của người Thái. Trong bản hiện nay, đa số các gia đình vẫn sống
trong ngôi nhà sàn truyền thống rộng rãi, sạch sẽ, bậc cầu thang lên vẫn tôn trọng
quy tắc số lẻ. Bên trong có đầy đủ chăn, đệm, gối được gấp ngăn nắp, gọn gàng.
Các món ăn đặc trưng như cơm lam, rượu cần... vẫn được người Thái chế biến.
Người dân ở đây vẫn duy trì nghề trồng dâu nuôi tằm để dệt thổ cẩm với khoảng
hơn 40 khung cửi. Ngoài ra, còn tận dụng những vật liệu sẵn có ở địa phương để
sản xuất những mặt hàng lưu niệm bán cho khách.
- Các giá trị văn hóa tinh thần như cưới hỏi, tang ma, văn nghệ, lối sống trong
gia đình, quan hệ xã hội của người Thái về cơ bản vẫn còn được gìn giữ. Các đội
văn nghệ của bản vẫn thường xuyên tập luyện các làn điệu múa, dân ca truyền
thống như: múa xòe; nhảy sạp, hát mo, hát đối đáp giao duyên... Hiện nay, bản Lác
có 4 đội văn nghệ thường xuyên biểu diễn phục vụ khách khi có yêu cầu. Bên cạnh


6


đó, các mối quan hệ làng bản vẫn được duy trì ổn định, các hộ gia đình ứng xử
thân thiện, giúp đỡ nhau trong việc đón tiếp khách.
- Cảnh quan môi trường xanh, sạch, thoáng mát, khí hậu trong lành cũng
chính là một trong những yếu tố thu hút khách đến Mai Châu. Hiện nay, đường đi
trong bản đã bê tông hóa, được quét dọn sạch sẽ, thùng chứa rác đặt dọc đường đi.
Các gia đình đều xây dựng hệ thống nhà vệ sinh tự hoại và nhà tắm tiện nghi.
3.2 Tác động tiêu cực
- Những ngôi nhà sàn truyền thống của người Thái ở Mai Châu đã bị biến đổi
khá nhiều. Trong ngôi nhà truyền thống của người Thái bếp đun được đặt ở giữa
nhà. Nhưng hiện nay, để có diện tích sàn phục vụ khách du lịch, bếp lửa đã được
chuyển hẳn sang một gian nhà khác phía sau. Một số gia đình còn để bếp trên sàn
nhưng chỉ là mô hình, không được sử dụng cho sinh hoạt hàng ngày. Đa số các hộ
gia đình đều xây những phòng nhỏ ở phía dưới gầm sàn, chuyển mọi hoạt động
sinh hoạt xuống đây để bên trên làm nơi lưu trú cho khách. Do đó, tạo cho ngôi
nhà sàn có hình dáng hai tầng, bên dưới được xây bằng gạch, phía trên lại mang
dáng truyền thống. Thậm chí, một số gia đình ngăn sàn nhà thành những phòng
nhỏ có lắp điều hòa. Theo kiến trúc nhà truyền thống, phía dưới chân cầu thang
phải có mó nước (dụng cụ đựng nước bằng tre, nứa) để khách rửa chân trước khi đi
lên trên, hay những cột gỗ được thay thế bằng bê tông... Những thay đổi này đáp
ứng được nhu cầu lưu trú của khách nhưng đã làm phá vỡ lối kiến trúc nhà sàn
truyền thống của cộng đồng.
- Hiện nay, khi đến Mai Châu tham quan, du khách hiếm khi nhìn thấy những
cô gái Thái mặc trang phục truyền thống. Thay vào đó là những bộ trang phục mới
lạ và phổ biến của người Kinh. Họ chỉ mặc trang phục truyền thống vào một số
ngày lễ trong năm hay khi biểu diễn văn nghệ cho khách du lịch. Điều này vô hình
chung đã làm mất đi một phần giá trị bản sắc văn hóa dân tộc.

- Trang phục truyền thống dần bị mai một trước làn sóng Âu hoá, Kinh hoá.

7


- Văn hoá ẩm thực có nhiều thay đổi, hướng đến phục vụ nhu cầu của khách
du lịch.
- Từ các hình thức diễn xướng dân gian của cộng đồng đến các hoạt động văn
hoá văn nghệ có tính thương mại phục vụ khách du lịch.
- Ngôn ngữ dân tộc và xu hướng sử dụng song ngữ và đa ngữ. Tiếng Việt và
tiếng Anh được người dân sử dụng thành thạo hơn,
-Du lịch phát triển nhanh, nhưng không có quy hoạch cụ thể dẫn đến phá vỡ
cảnh quan, làm cho bản làng mang dáng dấp của một khu phố thị. Nhiều ngôi nhà
mới được xây dựng liền kề nhau làm cho không gian sống trở nên chật chội hơn,
du khách không cảm nhận được vẻ yên tĩnh, đơn sơ, bình dị vốn có của nó. Bên
cạnh đó, lượng rác thải ngày càng lớn và vấn đề xử lý gặp rất nhiều khó khăn do
chưa có sự quan tâm đúng mức của chính quyền địa phương.

KẾT LUẬN
1. Du lịch cộng đồng với tư cách một hình thức cung cấp dịch vụ thương mại
của người dân địa phương là một trong những loại hình du lịch mới xuất hiện trong
những năm gần đây ở Việt Nam và đang có nhiều tiềm năng phát triển. Có thể xem
8


đây như một hoạt động kinh tế góp phần xoá đói giảm nghèo tại các vùng đồng
bào dân tộc thiểu số còn nhiều khó khăn. Trong phát triển du lịch cộng đồng,
người dân địa phương được coi là trung tâm của quá trình phát triển. Họ đóng vai
trò quyết định trong việc hoạch định, xây dựng, triển khai và quản lý các hoạt động
du lịch và là yếu tố quan trọng của sự hấp dẫn trong du lịch. Cộng đồng dân cư làm

chủ nguồn tài nguyên du lịch và trực tiếp phục vụ du khách. Đây cũng chính là yếu
tố quan trọng nhất để phân biệt được du lịch cộng đồng với các loại hình du lịch
khác.
2. Du lịch tham quan bản làng thực ra đã xuất hiện lần đầu tiên ở Bản Lác,
Mai Châu, Hoà Bình vào cuối những năm 1980 theo gợi ý của lãnh đạo địa
phương. Tuy nhiên phải đến cuối những năm 1990 thì nơi đây mới được biết đến
như một địa danh du lịch lưu trú tại cộng đồng. Chính người dân địa phương đã
chủ động phát triển, tự tìm kiếm thị trƣờng và liên kết với các hãng lữ hành. Người
dân và bộ máy quản lý địa phương đóng vai trò quan trọng trong quản lý và tạo
điều kiện cho hoạt động du lịch và làm dịch vụ. Tại Bản Lác, tỷ lệ ngừời dân được
hưởng lợi trực tiếp từ các hoạt động du lịch cộng đồng khá cao. Nguyên nhân là do
nhận thức của chính ngườii dân địa phương trong việc tạo ra một cơ cấu tổ chức và
quản lý cộng đồng chặt chẽ trong cung cấp dịch vụ du lịch. Có thể nói mô hình
phát triển du lịch cộng đồng tại bản Lác thể hiện tính bền vững, hiệu quả người bản
địa ở bản Lác đều tham gia rất sớm và mạnh mẽ vào hoạt động du lịch thông qua
việc biến nhiều di sản văn hoá thành sản phẩm du lịch. Ở bản Lác, mỗi nhà sàn là
một gian trƣng bày, giới thiệu sản phẩm truyền thống của dân tộc; các gia đình
làm nhà nghỉ homestay đều đi kèm dịch vụ ăn uống và biểu diễn văn nghệ và tần
suất diễn ra khá thường xuyên. Có thể nói cộng đồng ngườii Thái ở bản Lác có
tính cố kết sâu sắc và chính sự cố kết cộng đồng đó đã góp phần kiểm soát được
nhiều tác động của du lịch lên đời sống văn hoá tộc người mình
4. Du lịch cộng đồng xuất hiện và kéo theo nhiều tác động sâu sắc đến mọi
mặt đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội và đặc biệt là nền văn hóa cộng đồng. Ở bản
9


Lác, hầu hết các gia đình trong bản đều có bán sản phẩm lưu niệm nhưng không để
xảy ra tình trạng tranh giành, níu kéo khách du lịch. Hiệu quả kinh tế từ du lịch là
khá bền vững và hiệu quả. Nhiều giá trị văn hoá truyền thống được duy trì, khôi
phục và phát huy giá trị, đó là các điệu múa, điệu nhảy dân gian, phong cách kiến

trúc truyền thống. Ý thức của người dân về vấn đề vệ sinh môi trường được nâng
cao, thể hiện ở hệ thống công trình vệ sinh công cộng và nhà nghỉ đạt chuẩn, nhà ở
sạch sẽ, vệ sinh môi trường đảm bảo;
5. Qua những phân tích về sự phát triển du lịch và ảnh hưởng đến nền văn hóa
cộng đồng tại bản Lác, một vài khuyến nghị của tôi đề xuất nhằm góp phần phát
triển du lịch và bảo tồn văn hoá, đặc biệt là cộng đồng như sau:
Thứ nhất, cần đề cao vai trò của cộng đồng, của chính mỗi người dân tại địa
phương ở bản Lác, Mai Châu để họ thực sự trở thành chủ nhân của điểm du lịch
đó. Các doanh nghiệp cần quan tâm chia sẻ lợi ích công bằng cho cộng đồng người
Thái ở đây dưới các hình thức khác nhau và có thể tổ chức đầu tư chiều sâu hơn
vào hoạt động du lịch ở cộng đồng vì đây là nơi mang lại cho họ lợi nhuận.
Thứ hai, cần có sự tham gia mạnh mẽ hơn nữa của chính quyền, cần đầu tư
xây dựng các sản phẩm du lịch, các dịch vụ du lịch thấm đậm yếu tố văn hoá
truyền thống của mỗi dân tộc sinh sống nơi đây. Đảm bảo độc đáo, hấp dẫn, có sức
thu hút lớn đối với du khách. khôi phục và phát huy các giá trị văn hoá truyền
thống dân tộc, hạn chế tối đa quá trình thương mại hoá văn hoá và khai thác các
giá trị văn hoá có mục đích và ý thức, gắn liền khai thác với bảo tồn các giá trị văn
hoá dân tộc là điểm mấu chốt của phát triển du lịch bền vững.
Thứ ba, đầu tư phát triển du lịch bên cạnh bảo tồn phát triển nền văn hóa cộng
đồng tại Bản Lác cần có sự hướng dẫn, tổ chức, quản lý theo các quy định thống
nhất. Tăng cường sự đầu tư trở lại cộng đồng của các tổ chức, doanh nghiệp, các
cấp chính quyền, đảm bảo sự phân đều lợi ích cho cộng đồng, bởi họ chính là chủ
nhân của nền văn hoá ấy, họ phải được hươngquyền "tác giả" bản quyền văn hoá
của dân tộc mình.
10


Thứ tư, tăng cường công tác quảng bá xúc tiến du lịch tại các điểm đến, thông
qua quá trình hợp tác công bằng giữa cộng đồng với các công ty du lịch.
Các giải pháp chính bao gồm:

-

Giải pháp về hành chính: Du khách đến bản Lác phải được khuyến

khích và tiêu dùng các sản phẩm địa phương;
- Cung cấp cho người dân đầy đủ thông tin về những tác động nhiều
chiều của hoạt động du lịch bao gồm cả tác động tích cực và tiêu cực.
- Đảm bảo sự tham gia của người dân vào hoạt động du lịch từ khi lập
kế hoạch, xây dựng kế hoạch đến việc thực hiện, giám sát các kế hoạch về
du lịch. Phải xây dựng đội ngũ nguồn nhân lực làm du lịch
- Các giải pháp về văn hóa:

Quy định những gia đình đón khách phải mặc trang phục truyền
thống;




Yêu cầu các gia đình phải phục hồi lại khung cửi dệt vải;
Trang bị kiến thức nấu ăn và vệ sinh cho người dân;
Mở lớp dạy chữ Thái, tiếng Thái cho trẻ nhỏ và thanh niên

trong bản. Kết hợp dạy múa, hát, sinh hoạt tập thể, vào một số các buổi tối
trong tuần.


Khôi phục những nét văn hóa truyền thống bằng cách tổ chức

các cuộc thi về tìm hiểu các món ăn truyền thống, thi múa hát, làm đồ thủ
công,...

- Giải pháp môi trường: giữ vệ sinh sạch sẽ môi trường cảnh quan, đặt
thùng rác công cộng…

11