ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

TRẦN THỊ NGỌC HÀ

BẢN SẮC DÂN TỘC NGA
TRONG TRUYỆN NGẮN A. CHEKHOV

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

Hà Nội-2016


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

TRẦN THỊ NGỌC HÀ

BẢN SẮC DÂN TỘC NGA
TRONG TRUYỆN NGẮN A. CHEKHOV

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số: 60 22 01 20

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Như Trang

Hà Nội-2016

MỞ ĐẦU
1.

Lý do chọn đề tài
A.Chekhov (1860-1904) là nhà văn vĩ đại của nền văn học Nga thế

kỉ XIX, "người đại biểu kiệt xuất cuối cùng của chủ nghĩa hiện thực phê
phán Nga". Ông được coi là bậc thầy truyện ngắn với số lượng khá đồ sộ,
gần 600 truyện, trong đó có nhiều truyện xứng vào hàng kiệt tác của văn học
thế giới. Nhà tiểu thuyết người Đức Th.Mann khẳng định "nghệ thuật tự sự
của A.Chekhov không nghi ngờ gì nữa thuộc về những gì có sức mạnh nhất
và tinh hoa nhất trong toàn bộ văn học châu Âu"[21,tr48].
Sức hấp dẫn của truyện ngắn A.Chekhov không phải ở những biến
cố lớn lao, những sự kiện tầm cỡ tạo nên những biến động trong đời sống
lịch sử- xã hội. Ngòi bút của ông hướng vào lĩnh vực hiện thực mà các nhà
văn Nga đương thời chưa khai thác hết. Đó là cuộc sống hàng ngày với
muôn vàn biểu hiện phong phú, đa dạng, phức tạp của nó. Đọc truyện ngắn
của A.Chekhov, độc giả sẽ hiểu rõ hơn xã hội, đời sống, con người Nga thế
kỉ XIX.
Đặt vấn đề bản sắc dân tộc/ căn tính dân tộc để đi vào thế giới nghệ
thuật của nhà văn là sự lựa chọn, là định hướng không ít nhà nghiên cứu văn
hóa, văn học đương đại. Câu hỏi mang tính bản thể triết học luôn được đặt ra
sau tất cả mọi khám phá về nghệ thuật luôn là: Ta là ai? Ta thuộc về nơi nào?
Ta có điểm gì khác biệt? Bản sắc dân tộc là khái niệm không chỉ để nhận
dạng một dân tộc với những đặc sắc văn hóa riêng mà còn phản ánh nhu cầu
khẳng định cái riêng, cái độc đáo, cái đẹp của dân tộc trong tương quan với
các dân tộc khác. Sáng tác của nhà văn lớn luôn hướng đến luận giải những

1



câu hỏi mang tính bản thể luận đó, luôn chứa đựng “mã” văn hóa của cộng
đồng, dân tộc.
Bản sắc dân tộc là một phạm trù có tính lịch sử của tồn tại xã hội,
được xác lập trên cơ sở những đặc điểm hiện hữu khách quan ban đầu khi
cộng đồng mới hình thành và vẫn tiếp tục thay đổi, ổn định trong quá trình
cộng đồng đó vận động. Căn tính của một dân tộc được hợp nhất bởi căn tính
của mỗi cá nhân trong cộng đồng trên nguyên lí của sự đồng hoá, dung hoà
và thích nghi để cùng tồn tại. Do đó, nó đại diện cho một nhóm người trong
một phạm vi không gian văn hoá nhất định. Từ đó có thể thấy, căn tính dân
tộc còn là phạm trù để giúp phân biệt cộng đồng này với cộng đồng khác. Đó
không chỉ là một cách thức để nhận dạng một dân tộc với những đặc sắc văn
hoá riêng mà đó còn là một nhu cầu khẳng định cái riêng, cái độc đáo, cái
đẹp của dân tộc trong tương quan so sánh với các dân tộc khác.
Vì những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài Bản sắc dân tộc Nga
trong truyện ngắn của A.Chekhov mong góp một phần nhỏ vào việc đánh
giá thế giới nghệ thuật và những giá trị thẩm mỹ độc đáo trong tryện ngắn
của nhà văn Nga kiệt xuất A.Chekhov.
2.Lịch sử vấn đề
Các tác phẩm của A.Chekhov đến với độc giả Việt Nam từ những năm 50
của thế kỉ XX. Ngay sau đó, những bài phê bình, nghiên cứu về Chekhov lần
lượt xuất hiện. Nghiên cứu về Chekhov từ trước đến nay chủ yếu là những
bài viết riêng lẻ, hay những bài giới thiệu in trong các tuyển tập tác phẩm,
hầu như chưa xuất hiện một chuyên luận nào dành riêng nghiên cứu tác gia
này.
Đọc và tham khảo hầu hết những bài viết ấy, chúng tôi nhận ra một số hướng
nghiên cứu và tiếp cận chính như sau:
2



- Hướng tiếp cận xã hội học kết hợp với nghiên cứu tiểu sử: Đây là hướng
tiếp cận chính của rất nhiều bài viết về Chekhov từ những thập niên 60, 70,
80 và đầu 90. Có thể kể đến: Đọc Sekhop của Nguyễn Tuân, Văn nghệ số
5/1957, Chủ nghĩa nhân đạo trong tác phẩm của Sekhốp của Lancon,
Nghiên cứu Văn học số 2/1960, Sekhop nhà hiện thực vĩ đại của Trọng Hiền,
Tạp chí văn học số 6/1960, A. Sekhop: một trái tim lớn, một nghệ sĩ lớn in
trong Tsekhov tập truyện tập 1, NXB Văn học 1977, cuốn sách A. Sekhop,
của Phan Hồng Giang NXB Văn hóa 1979 - giới thiệu về tiểu sử cuộc đời
Sekhov, phần nghiên cứu A. P. Sekhov của Đỗ Hồng Chung in trong Lịch sử
văn học Nga, NXB Giáo dục 2003; Chất nhân bản trong truyện ngắn
Chekhov của Vương Trí Nhàn in trong Anton Sekhov - tuyển tập tác phẩm (3
tập), NXB Văn học, 1999. Những bài viết này khái quát cuộc đời sự nghiệp
sáng tác của Chekhov, nhấn mạnh phương diện nội dung và ý nghĩa xã hội
của tác phẩm, ít quan tâm đến giá trị nghệ thuật, thậm chí có những ý kiến áp
đặt. Tuy nhiên bài nghiên cứu của Vương Trí Nhàn ít nhiều đã kết hợp chỉ ra
được những vấn đề nội dung và yếu tố nghệ thuật tác phẩm, có những nhận
xét, cảm nhận tinh tế, đáng lưu ý.
- Hướng tiếp cận theo thi pháp học và thi pháp học so sánh đi sâu vào tìm
hiểu các yếu tố về nghệ thuật trong truyện ngắn Chekhov, có những so sánh
để làm nổi bật nét riêng ở phong cách nhà văn. Đó là bài viết của Đào Tuấn
Ảnh: Tsekhov và Nam Cao một sáng tác hiện thực kiểu mới, Tạp chí Văn
học, số 2, 1992; và rất nhiều bài nghiên cứu được đọc trong hội thảo nhân
dịp kỉ niệm 100 năm ngày mất của A. Chekhov tại trường Đại học Sư phạm
Hà Nội. Có thể kể đến: Đào Tuấn Ảnh Kết cấu thời gian trong truyện ngắn
Chekhov và Nam Cao, Trần Lê Bảo với A. Sekhov và Lỗ Tấn dưới góc nhìn
so sánh, Đỗ Hải Phong với trong Mạch ngầm tự sự và trữ tình truyện ngắn
“Một chuyện đùa nhỏ” của A. Sekhov, Nguyễn Trường Lịch với A. Sekhov,
3



người thuật chuyện tài hoa…Nhưng một số bài viết mới chỉ mang tính nhận
định chung và dựa trên một số luận điểm đã được khái quát từ trước.
- Hướng tiếp cận thi pháp học kết hợp với văn hóa học. Ở đây chúng tôi lưu
tâm nhiều đến hai bài nghiên cứu viết nhân kỷ niệm 100 năm mất đại văn
hào A. Chekhov đã được đăng ở Tạp chí Nghiên cứu Văn học và Tạp chí
Văn học nước ngoài: Bài viết của Đào Tuấn Ảnh - Cách tân nghệ thuật của
Anton Sekhov (thử một cách tiếp cận mới) (Nghiên cứu văn học số 8 - 2004);
và bài viết của nhà nghiên cứu Phạm Vĩnh Cư Trekhov nhà văn xuôi tự sự,
nhà viết kịch (Văn học nước ngoài, số 4-2004). Những bài viết này gợi mở
cho chúng tôi một số vấn đề về phong cách truyện ngắn của Chekhov, giúp
chúng tôi hiểusâu sắc hơn về Chekhov và truyền thống văn hóa Nga trong
tác phẩm của ông. Luận văn của chúng tôi sẽ đi tiếp những ý tưởng được gợi
ý và xoáy sâu vào trọng tâm: bản sắc văn hóa Nga từ cả phương diện tư duy,
cảm thức về thế giới, con người đến cả những yếu tố nghệ thuật.
3. Đối tượng, mục đích và phạm vi nghiên cứu
Như đã nói ở trên, luận văn lấy vấn đề bản sắc văn hoá Nga làm trung tâm và tập
trung khai thác trên truyện ngắn của A. Chekhov, do đó chúng tôi hướng đến:
- Chỉ ra những biểu hiện rõ bản sắc văn hoá Nga trong truyện ngắn của
A.Chekhov.
- Thông diễn cách tư duy về thế giới và con người của A.Chekhov trong mối
quan hệ với truyền thống văn hoá Nga, đặc biệt là truyền thống văn hoá
Chính thống giáo.
Tác phẩm của Chekhov để lại gần 600 truyện ngắn và hàng chục vở
kịch. Cả truyện ngắn và kịch của ông đều được giới nghiên cứu quan
tâm.Tuy nhiên trong luận văn này chúng tôi tập trung tìm hiểu mảng truyện
ngắn. Khảo sát kỹ càng toàn bộ truyện ngắn của Chekhov là điều khó có thể
4


thực hiện được. Nhìn tổng quát có thể thấy, Chekhov sáng tác truyện ngắn ở

hai giai đoạn: giai đoạn đầu (những năm 1880 - 1888) - giai đoạn của những
sáng tác hài hước châm biếm; giai đoạn sau từ năm 1888 trở đi và đặc biệt là
những năm 90 của thế kỉ XIX, một phong cách viết truyện ngắn của
Chekhov được định hình rõ rệt, tiếng cười châm biếm hài hước ẩn kín vào
trong lối viết nhẹ nhàng trữ tình. Đây là giai đoạn có nhiều sáng tác hay,
nhiều cách tân trong nghệ thuật tự sự, trong thi pháp thể loại, có nhiều yếu tố
báo hiệu cho văn chương thế kỷ XX. Ngòi bút của Chekhov vừa hướng đến
những đặc trưng thể loại, vừa phá vỡ giới hạn khuôn khổ thể loại. Vì vậy
luận văn của chúng tôi tập trung khảo sát và tìm hiểu truyện ngắn Chekhov
sáng tác vào những năm 90 của thế kỉ XIX.
Theo quan sát của chúng tôi, ở Việt Nam từ những năm 50 đến nay có rất
nhiều bản dịch, tuyển tập truyện ngắn Chekhov. Để lựa chọn tư liệu cho việc
nghiên cứu của mình, chúng tôi quan tâm đến một số tuyển tập và bản dịch
sau:
- Truyện ngắn tuyển tập với 20 truyện ngắn - NXB Văn học 1957. Người
dịch: Nguyễn Tuân, Trần Dần, Nguyễn Thành Long, Phạm Hổ dịch qua các
bản tiếng Pháp, tiếng Anh. Lời giới thiệu của Nguyễn Tuân. Năm 2004,
tuyển tập này được tái bản lại.
- Tập truyện (2 tập), NXB Văn học, 1977- 1978. Người dịch: Phan Hồng
Giang và Cao Xuân Hạo, dịch nguyên bản tiếng Nga.
- Anton Sekhov - Tuyển tập tác phẩm (3 tập, Tập 1,2: truyện ngắn, Tập 3:
kịch). NXB Văn học, 1999, Vương Trí Nhàn tuyển chọn và viết lời giới
thiệu. Bộ tuyển tập này tuyển chọn và tập hợp các tác phẩm của Chekhov
được dịch ở Việt Nam trong các tuyển tập trước đó.

5


- Truyện ngắn A. P. Tsekhốp, NXB Văn học 2003. Người dịch: Phan Hồng
Giang, Cao Xuân Hạo, dịch nguyên bản từ tiếng Nga. Tuyển tập này về số

lượng ít hơn so với tuyển tập năm 1977 - 1978 do Phan Hồng Giang, Cao
Xuân Hạo dịch. Nhưng ở đây có bổ sung thêm 8 truyện ngắn khác, chủ yếu
là các truyện ngắn nằm ở giai đoạn sáng tác đầu tiên của Chekhov.
Gần đây nhất năm 2004, tạp chí Văn học nước ngoài số 4 có đăng 4 truyện
ngắn Chekhov do Đào Tuấn Ảnh dịch trực tiếp từ tiếng Nga: Cuộc đọ súng,
Sinh viên, Dusechka, Agafia.
Chúng tôi đã tham khảo hầu hết các bản dịch, tuyển tập ấy và lựa chọn
Truyện ngắn Sekhov (2 tập), NXB Văn học 1977 - 1978, người dịch: Phan
Hồng Giang và Cao Xuân Hạo làm nguồn tư liệu chính. Lý do khiến chúng
tôi lựa chọn: đây là bộ tuyển tập có in nhiều tác phẩm Chekhov sáng tác
trong giai đoạn những năm 90 của thế kỉ XIX, mặt khác với bộ tuyển tập này
chúng tôi xác định được những năm sáng tác của các tác phẩm.
Thống kê trên tuyển tập do Phan Hồng Giang và Cao Xuân Hạo dịch, chúng
tôi đã chọn ra được 12 truyện ngắn Chekhov sáng tác vào những năm 90 của
thế kỉ XIX: Những người đàn bà (1891), Người đàn bà phù phiếm (1891), Ở
nơi đày ải (1892), Phòng số 6 (1892), Vôlôdia lớn và Vôlôdia bé (1893), Nhà
tu hành vận đồ đen (1894), Huân chương Anna nhị đẳng (1895), Ngôi nhà
có căn gác nhỏ (1896), Khóm phúc bồn tử 1898), Một chuyện tình yêu
(1898), Một chuyến công vụ (1898), Người đàn bà và con chó nhỏ (1899).
Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu chúng tôi không bó hẹp trong phạm vi
12 truyện ngắn ấy. Để có thể có những nhận định xác đáng và có cơ sở hơn,
chúng tôi khảo sát, so sánh thêm những truyện ngắn sáng tác vào giai đoạn
trước, những truyện ngắn sáng tác vào những năm 90 nhưng không có trong
tuyển tập do Phan Hồng Giang và Cao Xuân Hạo dịch (VD: Người trong
6


bao, Sinh viên, Cây hồ cầm của Rothschild ..), và cả truyện ngắn Người vợ
chưa cuới - thiên tự sự cuối cùngcủa ông sáng tác vào 1903.
4. Phương pháp nghiên cứu

Với định hướng như đã nêu trên, luận văn sử dụng các phương pháp
nghiên cứu chính: tiếp cận văn hoá họcvà phương pháp phân tích- tổng hợp.
5. Cấu trúc luận văn
Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Bản sắc dân tộc và những “tham số” của bản sắc dân tộc Nga
Chương 2: Bản sắc dân tộc Nga trong truyện ngắn A. Chekhov nhìn từ
các kiểu nhân vật
Chương 3: Bản sắc dân tộc Nga trong truyện ngắn A. Chekhov nhìn từ
phương diện không gian

7


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đỗ Thùy Anh (2015), Vấn đề căn tính trong sáng tác của các tác giả di
dân gốc Việt (Qua một số tiểu thuyết được xuất bản trong nước thời gian gần
đây), Luận văn Thạc sỹ, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN
2. Đào Tuấn Ảnh (1992), Chekhov và Nam Cao- một chủ nghĩa hiện thực
kiểu mới, Tạp chí Nghiên cứu văn học( số 1), tr.48-62.
3.Đào Tuấn Ảnh (2004), Cách tân nghệ thuật của Anton Chekhov, Tạp chí
Nghiên cứu văn học( số 8), tr.3- 25.
4. Aristotle (1964), Nghệ thuật thơ ca, Nxb Văn hóa Nghệ thuật, Hà Nội
5. Lại Nguyên Ân( biên soạn) (2003), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học
Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
6. Berdyev N. (1946) Tư tưởng Nga- Những vấn đề cơ bản của tư tưởng Nga
thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Đào Tuấn Ảnh dịch, Tài liệu lưu hành nội bộ.
7. Berdyev N. (2003) Tâm hồn Nga, Tạp chí Văn học nước ngoài (số 6),
tr.1-22
8. Chekhov A. (1977), Truyện ngắn Sekhov (2 tập), Người dịch: Phan Hồng
Giang và Cao Xuân Hạo, Nxb Văn học, Hà Nội

9. Chekhov A. (1988), Truyện ngắn, Phan Hồng Giang, Cao Xuân Hạo dịch;
Vương Trí Nhàn biên tập, Nxb Cầu vồng Maxcova.
10.Chekhov A. (1978), Tập truyện, Phan Hồng Giang dịch, Nxb Văn học.
11. Chekhov A. (1999), Tuyển tập tác phẩm, Vương Trí Nhàn tuyển chọn và
giới thiệu, Nxb Văn học, Hà Nội.
12. Đỗ Hồng Chung, Nguyễn Kim Đính, Nguyễn Hải Hà, Hoàng Ngọc Hiến,
Nguyễn Trường Lịch, Huy Liên (1998), Lịch sử văn học Nga, Nxb Giáo dục, Hà
Nội.
8


13. Phạm Vĩnh Cư (2004), A.Chekhov, nhà văn xuôi tự sự, nhà viết kịch,Tạp
chí văn học nước ngoài( số 4), tr.134-146.
14.Nguyễn Hồng Dương (2012), Công giáo thế giới - Tri thức cơ bản, NXB
Từ điển Bách khoa
15. Hà Minh Đức (Chủ biên) (2012), Lí luận văn học (Tái bản lần thứ nhất),
Nxb Giáo dục, Hà Nội
16. Hastings S.(2009),Câu chuyện kinh thánh. Những bài học về lòng yêu
thương, Minh Vi dịch, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.
17. Nguyễn Hải Hà (2004), Cái mới trong truyện ngắn A. Sêkhốp, Kỷ yếu hội
thảo kỷ niệm 100 năm ngày mất của A. Chekhov, ĐHSPHN.
18. Nguyễn Hải Hà (1996), Lịch sử văn học Nga, Nxb Đại học Quốc gia Hà
Nội, Hà Nội.
19. Tống Duy Hải (2002), Chất hiện thực và chất trữ tình trong truyện ngắn
Sêkhốp, Luận văn tốt nghiệp, Đại học Khoa học Xã và Nhân văn, ĐHQGHN.
20. Lê Bá Hán,Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên (2009), Từ
điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
21. Hà Thị Hoà (biên soạn và tuyển chọn)(2007), Văn học Nga trong nhà
trường,Nxb Giáo dục, Hà Nội
22. Phạm Gia Lâm (1997),Sự chuyển biến của tư duy nghệ thuật trong văn

học Nga cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ,Tạp chí Văn học (số 11), tr. 10-17.
23. Nguyễn Thị Minh Loan (2011), Cách tân trong truyện của A.P.Sêkhôp,
Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội.
24. Phạm Thị Loan (2007), Một số đặc điểm cấu trúc truyện ngắn
A.P.Sêkhôp, Luận văn Thạc sỹ, Đại học khoa học xã và Nhân văn.
25. Phương Lựu (chủ biên) (2003), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
26. Lê Thị Tuyết Mai (2013), Kỹ thuật lạ hoá trong truyện của AntonChekhov
(Qua nhóm truyện về trẻ em và phụ nữ), Luận văn Thạc sỹ, Đại học khoa học
9


xã và Nhân văn, ĐHQGHN
27. Vương Trí Nhàn (1999), Chất nhân bản trong Sekhov, Antôn Seekhov
Tuyển tập tác phẩm, NXB Văn học, Trung tâm Văn hóa và Ngôn ngữ Đông
Tây, Hà Nội
28. Nhiều tác giả (2012), 100 nhân vật tiêu biểu để hiểu Kinh thánh, Nxb tôn
giáo.
29. Phan Ngọc (1998), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin,
Hà Nội
30. Nguyễn Thị Quyên (2004), Nghệ thuật phân tích tâm lý nhân vật trong
truyện ngắn của A.P. Sêkhốp, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Khoa học Xã và
Nhân văn, ĐHQGHN
31. Nguyễn Văn Quang (1991), Hình tượng nhân vật tích cực trong truyện
ngắn Sêkhốp, Luận văn tốt nghiệp, Đại học Tổng hợp Hà Nội.
32. Trần Đình Sử (1993), Một số vấn đề thi pháp học hiện đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
33. Phạm Bích Thủy (1992), Một số đặc điểm không gian- thời gian nghệ
thuật trong truyện ngắn Sêkhốp, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Tổng hợp Hà
Nội.
34. Nguyễn Chí Tình (Tổng thuật) (2011), Số phận của truyền thống và bản
sắc văn hóa Nga trong thời kỳ của những biến động lịch sử, Thông tin Khoa

học xã hội( số 11), tr.40-47.
35. Trần Đình Việt (1971), Nghệ thuật viết truyện ngắn của Tsê-khốp, Luận
văn tốt nghiệp, Đại học Tổng hợp Hà Nội.
36. Hoàng Thị Diệp Yến (2003), Sức lay động của truyện ngắn Sêkhốp, Luận
văn tốt nghiệp, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN.

10