TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC
----------  ---------

VI HỒNG DUYÊN

THẾ GIỚI NHÂN VẬT
TRONG THẦN THOẠI TRUNG HOA

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học thiếu nhi

Người hướng dẫn khoa học:
ThS.GVC. NGUYỄN NGỌC THI

HÀ NỘI – 2016


LỜI CẢM ƠN
Khố luận này được hồn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của Th.s
Nguyễn Ngọc Thi. Em xin được gửi tới thầy lời cảm ơn chân thành.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong tổ bộ môn Văn học thiếu nhi,
các thầy cô trong khoa Giáo dục Tiểu học đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ em
trong q trình thực hiện khố luận tốt nghiệp.

Sinh viên

Vi Hồng Duyên


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan những nội dung được trình bày trong khố luận này là kết
quả nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của Th.s Nguyễn Ngọc Thi.
Những nội dung này không trùng với kết quả nghiên cứu của các tác giả
khác.
Nếu sai tơi xin hồn toàn chịu trách nhiệm.
Hà Nội, tháng 5 năm 2016
Sinh viên thực hiện

Vi Hồng Duyên


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2
3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................ 4
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 5
5. Nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................... 6
6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 6
7. Cấu trúc khoá luận .................................................................................... 6
PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................... 7
CHƯƠNG 1. NHÂN VẬT TRONG THẦN THOẠI TRUNG HOA ............ 11
1.1. Khái niệm nhân vật .............................................................................. 11
1.1.1. Định nghĩa................................................................................... 11
1.1.2.Chức năng ..................................................................................... 13
1.1.3.Phân loại ....................................................................................... 15
1.2. Khái quát nhân vật trong thần thoại Trung Hoa ................................. 17
1.3. Các loại hình nhân vật trong thần thoại Trung Hoa ............................ 18
1.3.1. Nhân vật là thần .......................................................................... 18
1.3.1.1. Nhân vật là thần tạo dựng không gian trời đất................. 18

1.3.1.2. Nhân vật là thần phá huỷ ................................................. 21
1.3.1.3. Nhân vật là thần sáng tạo, anh hùng văn hoá................... 24
1.3.2. Nhân vật là con người ................................................................. 28
1.3.2.1. Xuất thân .......................................................................... 29
1.3.2.2. Đặc điểm chức năng, hành trạng...................................... 30
CHƯƠNG 2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG
THẦN THOẠI TRUNG HOA ........................................................................ 33


2.1 Nhân cách hoá...................................................................................... 33
2.2 Tưởng tượng ......................................................................................... 35
2.3 Miêu tả .................................................................................................. 38
2.3.1 Miêu tả ngoại hình ....................................................................... 38
2.3.2 Miêu tả hành động ....................................................................... 42
2.4 So sánh thần thoại Trung Hoa với thần thoại Hi Lạp ........................... 45
KẾT LUẬN ..................................................................................................... 49
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 51
PHỤ LỤC: BẢNG THỐNG KÊ NHÂN VẬT TRONG THẦN THOẠI
TRUNG HOA.


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1 Thần thoại là thể loại truyện ra đời và phát triển sớm nhất trong lịch sử
truyện kể dân gian các dân tộc. Đó là tồn bộ những truyện hoang đường,
tưởng tượng về các vị thần hoặc những con người, những loài vật mang tính
chất thần kì, siêu nhiên do con người thời nguyên thuỷ sáng tạo ra để phản
ánh và lí giải các hiện tượng trong thế giới tự nhiên và xã hội theo quan niệm
vạn vật có linh hồn (hay thế giới thần linh) của họ [10; 250].
Như vậy, thần thoại ra đời là để đáp ứng nhu cầu hết sức cần thiết và

chính đáng của con người khi con người mong muốn lí giải, khám phá, tìm
hiểu về ngoại giới mà nhận thức cịn khá mơ hồ khi hình dung về ngoại giới.
Con người với những hiểu biết non nớt và ẫu trí thì họ ln bất lực trước thế
giới tự nhiên to lớn và nhiều bí ẩn. Vì vậy, họ đã có những hiểu biết sai lệch
về thế giới tự nhiên, gắn các vị thần vào những hiểu biết sai lệch ấy của họ và
tô thêm cho các nhân vật thần với những câu chuyện hấp dẫn. Đề cập đến thế
giới nhân vật trong thần thoại đã có khơng ít các ý kiến của các nhà nghiên
cứu đưa ra và được trình bày trong nhiều tư liệu như các bài báo, các tạp chí,
giáo trình chun ngành. Song mong muốn được tìm hiểu sâu sắc về hệ thống
nhân vật trong thần thoại để có thêm những hiểu biết về vẻ đẹp và sự độc đáo
của hệ thống các nhân vật trong thần thoại, đặc biệt là thần thoại Trung Hoa,
chúng tôi đã chọn đề tài “Thế giới nhân vật trong thần thoại Trung Hoa”.
1.2 Hơn nữa, thần thoại Trung Hoa là một phần quan trọng trong di sản
của nhân loại nói chung và của Trung Hoa nói riêng. Do nhiều ngun nhân
khác nhau, thần thoại Trung Hoa khơng có được tính hệ thống như thần thoại
Hi Lạp hay thần thoại Ấn Độ [1; 3]. Chính sự vụn vặt, khơng có tính hệ thống
đã dẫn đến có sự khác nhau giữa thần thoại Trung Hoa với thần thoại Ấn Độ
và thần thoại Hi Lạp: trong thời cổ đại, ở Hi Lạp đã có những nhà văn hố mà

1


tiêu biểu nhất là Hô-me đem đúc kết các truyện thần thoại thành những áng sử
thi rộng lớn như I-li-át và Ơ-đi-xê. Ở Ấn Độ, cũng đã có những nhà văn hoá
mà tiêu biểu nhất là Vyaxa và Van-mi-ki đem đúc kết các truyện thần thoại
thành những áng sử thi rộng lớn như Ma-ha-bha-ra-ta và Ra-ma-y-a-na.
Nhưng trong thời cổ đại, người Trung Quốc lại không đúc kết thần thoại của
họ thành các áng sử thi tương đương. Các thần thoại Trung Quốc vì khơng
được đúc kết thành hệ thống trong các áng sử thi cho nên rơi vào tình trạng
vụn vặt, rời rạc [4; 7]. Nhưng với những gì cịn lại cho đến nay, người ta vẫn

phải thừa nhận sự kì vĩ của nó [1; 3]. Với mong muốn sẽ có những hiểu biết
đầy đủ và sâu sắc hơn về thần thoại Trung Hoa - một di sản đồ sộ đã bị vỡ
vụn và khơng cịn tính hệ thống, chúng tôi đã lựa chọn phạm vi nghiên cứu là
thế giới nhân vật trong thần thoại Trung Hoa để thấy rằng thần thoại Trung
Hoa vẫn thể hiện được rõ sức sáng tạo diệu kì, trí tưởng tượng bay bổng đến
khó tin.
1.3 Bên cạnh đó, thần thoại ra đời từ rất sớm và nó đã trở thành “túi
khơn” của nhân loại trong thời kì cịn ấu thơ nên việc nghiên cứu thần thoại
cũng có thể được hiểu là nghiên cứu những vấn đề mang tính nhận thức luận
của con người trong cái thuở “sơ khai” ấy. Vì vậy, với tư cách là một giáo
viên tiểu học trong tương lai, qua việc nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sẽ
được trang bị những kiến thức cần thiết để đảm đương tốt công việc dạy học
sau này.
2. Lịch sử vấn đề
Mặc dù đã có rất nhiều cơng trình nghiên cứu về thần thoại, tuy nhiên
mức độ nghiên cứu của một số cơng trình nghiên cứu về thần thoại còn chưa
đầy đủ và sâu sắc. Đặc biệt là đề tài “Thế giới nhân vật trong thần thoại
Trung Hoa” chưa có cơng trình nghiên cứu bàn bạc, mở rộng về vấn đề này.

2


Hệ thống các nhân vật chỉ được đề cập một cách rải rác trong các sách giáo
trình, các sách nghiên cứu, tham khảo về thần thoại Trung Hoa.
2.1 Trong cuốn Thần thoại Trung Quốc, G.S. Đinh Gia Khánh có viết:
Kho tàng thần thoại của một đất nước chỉ có thể được sắp xếp thành hệ thống,
tức là có mạch lạc, có thế thứ trong các áng sử thi. Kho tàng thần thoại ấy chỉ
có thể bảo tồn được lâu dài và giữ được nội dung cơ bản, nguyên sơ của nó
nếu các truyện được đúc kết với nhau trong các áng sử thi có nội dung và hình
thức xác định và ổn định. Các thần thoại Trung Quốc vì khơng được đúc kết

thành một hệ thống trong các áng sử thi cho nên rơi vào tình trạng vụn vặt, rời
rạc. Điều đó là dễ hiểu. Vì khơng được đúc kết theo nội dung và hình thức xác
định và ổn định cho nên chúng dễ biến chất đi và dễ bị pha tạp, đồng hoá vào
các truyền thuyết của đời sau. Hơn nữa, chính vì thế mà chúng dễ thu hút các
tín ngưỡng, tơn giáo, phong tục và các quan niệm chính trị, xã hội, triết học
của các đời sau [4; 7].
2.2 Năm 2009, trong cuốn Thần thoại Trung Hoa, tác giả Dương Tuấn
Anh đã có những nghiên cứu về thần thoại Trung Hoa như sau:
Trong buổi bình minh của nhân loại, nhận thức của con người còn rất hạn
chế. Nhưng với khát vọng giải thích, nhận thức mọi thứ xung quanh và chính
bản thân mình, con người đã dùng sức tưởng tượng bay bổng diệu kì để làm
nên một “khoa học” của riêng mình. Thần thoại ra đời từ đó, trở thành “túi
khơn” của nhân loại trong thời kì cịn ấu thơ. Thứ “khoa học” ấy vơ tình đã
trở thành tổ hợp của triết học, mĩ học, nhân học, văn học, sử học, địa lí, thiên
văn,… mà con người hàng ngàn năm sau vẫn còn muốn chiêm ngưỡng và
chiêm nghiệm. Với niềm tin rằng vạn vật đều có linh hồn, cho rằng mọi thứ
trên thế giới này đều có ý chí, có sinh mệnh, đồng thời chịu sự chi phối của
một lực lượng thần bí nào đó mà cịn chưa lí giải được, người xưa đã thần
thánh hố, nhân cách hoá tất thảy, từ con vật, cái cây, ngọn cỏ, cho đến cả đất

3


đá. Thế là cả một thế giới lung linh, huyền ảo, lơi cuốn đến huyền hoặc được
hình thành.
Thần thoại Trung Hoa dù có tính hệ thống, có cốt truyện, hay chỉ là những
mảnh vỡ vụn vặt thì thần thoại Trung Hoa vẫn thể hiện được sức sáng tạo
diệu kì, trí tưởng tượng bay bổng đến khó tin. Trong “túi khơn” của mình,
người Trung Quốc cổ xưa đã nhân hố, thần thánh hoá các hiện tượng tự
nhiên; thần thánh hoá, anh hùng hoá các nhân vật trong cộng đồng của họ; mĩ

hố, lí tưởng hố, kì vĩ hố, kì dị hố… toàn bộ cái thế giới ấy (bao gồm cả
các nhân vật). Cho nên, người ta mới thấy mặt trăng, mặt trời lại là hai con
mắt của ông Bàn Cổ; thấy vua Nghiêu có hai mắt mà lại có tới bốn con ngươi;
thấy có những tộc người khơng ăn, chỉ uống sương mà lại có thể sống rồi bay
lên bay xuống giữa trời; rồi những con cua to như cả một hịn đảo, những con
chim x đơi cánh che kín cả một góc trời; những người có đầu người mình
rắn, đầu người mình chim, đầu chó mình người,…
Có thể nói vấn đề nhân vật trong thể loại thần thoại nói chung và thần
thoại Trung Hoa nói riêng đã được các nhà nghiên cứu quan tâm song chỉ
dừng lại ở mức độ giới thiệu, khái lược. Trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên
cứu của người đi trước, chúng tôi đã phân chia hệ thống nhân vật trong thần
thoại Trung Hoa thành hai tuyến nhân vật đó là: nhân vật là thần và nhân vật
là con người để làm sáng tỏ mục đích nghiên cứu của đề tài.
3. Mục đích nghiên cứu
Người viết thực hiện đề tài này với những mục đích sau:
- Khám phá một cách khái quát về hệ thống nhân vật trong thần thoại
Trung Hoa.
- Phát hiện một số thủ pháp nghệ thuật góp phần tạo nên sự thành cơng
trong việc xây dựng hình tượng nhân vật trong thần thoại Trung Hoa.
- Thông qua việc nghiên cứu đề tài này giúp người viết có được những cái
nhìn chung nhất về hệ thống nhân vật trong thần thoại Trung Hoa. Từ đó,
4


người viết có được nền tảng kiến thức cơ bản về thần thoại Trung Hoa nhằm
phục vụ cho công việc giảng dạy sau này.
- Sau khi nghiên cứu xong đề tài này, người viết sẽ rút ra được nhận định:
kho tàng thần thoại trên tồn thế giới nói chung và kho tàng thần thoại Trung
Hoa nói riêng là một phần quan trọng trong di sản của nhân loại. Cũng như
những di sản văn hố khác, thần thoại cũng có khả năng bị mai một và mất

dần đi vị trí, giá trị của nó nếu nhân loại khơng giữ vững và bảo tồn. Vì vậy,
là một giáo viên tiểu học trong tương lai, người viết thực hiện đề tài này nhằm
một mục đích quan trọng đó là giáo dục học sinh bậc tiểu học ln có ý thức
giữ gìn và bảo tồn (có thái độ ham học hỏi, u thích khám phá thể loại thần
thoại) kho tàng thần thoại của dân tộc Việt Nam nói riêng và kho tàng thần
thoại trên thế giới nói chung, trong đó có thần thoại Trung Hoa.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1 Đối tượng nghiên cứu
- Thần thoại Trung Hoa
4.2 Phạm vi nghiên cứu
- Thế giới nhân vật trong thần thoại Trung Hoa
- Tư liệu (văn bản khảo sát): Khảo sát khoảng 46 truyện trong kho tàng
thần thoại Trung Hoa dựa vào cuốn sách: Dương Tuấn Anh (sưu tầm, tuyển
chọn), Thần thoại Trung Hoa, Nxb Giáo dục Việt Nam, 2009.
- Ngồi ra có sử dụng một số văn bản khác (Thần thoại Trung Quốc - Nxb
Khoa học và Xã hội; Truyền thuyết thần thoại Trung Quốc - Nxb Truyền bá
Ngũ Châu và Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh; Từ điển thuật ngữ văn
học – Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội;…) trong q trình nghiên cứu, phân
tích, so sánh.

5


5. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Chúng tôi đi từ những vấn đề chung nhất để thấy được một cách khái
quát về hệ thống nhân vật trong thần thoại Trung Hoa.
- Trong q trình nghiên cứu, chúng tơi đặc biệt quan tâm đến đặc điểm
nhân vật và các thủ pháp nghệ thuật được dân gian sử dụng trong việc khắc
hoạ hình tượng nhân vật trong thần thoại.
6. Phương pháp nghiên cứu

Do đặc điểm, yêu cầu và mục đích nghiên cứu của đề tài, chúng tôi sử
dụng:
- Phương pháp khảo sát, thống kê, phân loại.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu.
- Phương pháp bình giảng, phân tích.
- Phương pháp tổng hợp.
7. Cấu trúc khoá luận
Khoá luận này gồm các phần:
- Phần mở đầu
- Phần nội dung
+ Chương 1: Nhân vật trong thần thoại Trung Hoa
+ Chương 2: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong thần thoại Trung Hoa.
- Kết luận
- Tài liệu tham khảo

6


PHẦN NỘI DUNG
Thần thoại vừa là tín ngưỡng, vừa là khoa học nghệ thuật tự phát đầu tiên
của dân tộc. Do đó, nó có quan hệ với hầu hết các lĩnh vực văn hoá, tinh thần
của mỗi dân tộc, ảnh hưởng của nó rất sâu rộng và lâu dài trong đời sống văn
hoá, tinh thần của mỗi dân tộc [10; 251].
Sáng tác thần thoại được xem như hiện tượng quan trọng nhất trong lịch
sử văn hoá của nhân loại. Ở xã hội nguyên thuỷ, hệ thần thoại là phương pháp
cơ bản của việc hiểu thế giới và thần thoại phản ánh cảm giác, sự hiểu biết về
thế giới của thời đại đã sinh ra nó. “Thần thoại với tư cách là hình thức văn
hố tinh thần đầu tiên của lồi người là tự nhiên và chính những hình thức xã
hội đã được tái tạo lại bằng hình tượng nghệ thuật vơ ý thức bởi trí tưởng
tượng dân gian” (C. Mác) [8; 74]. Thế nào là thần thoại? Thần thoại có những

đặc điểm gì? Đó là một trong những vấn đề được rất nhiều các nhà nghiên
cứu bàn đến. Việc trả lời những câu hỏi này là một phần cơ sở giúp người viết
làm sáng rõ mục đích nghiên cứu của đề tài.
Có nhiều cách hiểu khác nhau về thần thoại:
Theo E. M. Mêlêtinxki từ “thần thoại” có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp,
nghĩa đen là truyền thuyết, truyền thoại. Thường người ta hiểu đó là những
truyện về các vị thần, các nhân vật được sùng bái hoặc có quan hệ nguồn gốc
với các vị thần, về các thế hệ xuất hiện trong thời gian ban đầu, tham gia trực
tiếp hoặc gián tiếp vào việc tạo lập thế giới cũng như vào việc tạo lập nên
những nhân tố của nó – thiên nhiên và văn hoá. Hệ thần thoại (mifalogia) là
tổng thể những câu chuyện như thế về các thần và các nhân vật, đồng thời là

7


hệ thống những quan niệm hoang đường về thế giới. Từ mifalogia còn được
hiểu là khoa học về thần thoại (thần thoại học) [8; 74].
Tác giả Trần Gia Linh định nghĩa: “Thần thoại là những truyện cổ tích
có yếu tố hoang đường về các vị thần hoặc con người, con vật mang tính thần
kì, sản phẩm của trí tưởng tượng hồn nhiên, bay bổng của người viễn cổ sáng
tạo ra để giải thích thế giới tự nhiên và đời sống xã hội” [6; 4].
Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, các tác giả định nghĩa: Thần thoại
là thể loại truyện ra đời và phát triển sớm nhất trong lịch sử truyện kể dân
gian các dân tộc. Đó là tồn bộ những chuyện hoang đường, tưởng tượng về
các vị thần hoặc những con người, những lồi vật mang tính chất thần kì, siêu
nhiên do con người thời nguyên thuỷ sáng tạo ra để phản ánh và lí giải các
hiện tượng trong thế giới tự nhiên và xã hội theo quan niệm vạn vật có linh
hồn (hay thế giới quan thần linh của họ). Chẳng hạn thần thoại Việt Nam (dân
tộc Kinh) có những truyện như: Thần trụ trời, Rắn già rắn lột, Lúa thần, Cuội
cung trăng, Sơn Tinh và Thuỷ Tinh,... [10; 250].

Như vậy, ta thấy có rất nhiều cách định nghĩa về thần thoại. Mỗi định
nghĩa được đưa ra là một cách hiểu khác nhau về thể loại này.
Trong cuốn Tạp chí Nghiên cứu văn học, Một số vấn đề lý thuyết về thần
thoại (11-2012), B.L. Riftin đưa ra một số đặc điểm của thần thoại như sau:
- Thần thoại miêu tả một phạm vi thời gian đặc định, đó là thời được gọi
là Khai thiên lập địa, Thời đại tiền sử.
- Thần thoại miêu tả nguồn gốc của lồi người và những chế độ, thói
quen, quy tắc đời sống mà chúng ta quen thuộc. Các yếu tố địa hình như sơng
núi, biển cả đã hình thành như thế nào? Hỗn độn (chaos) đã trở thành vũ trụ
(cosmos) ra sao? Đó đều là những chủ đề của thần thoại.
- Có nhiều cách chia khác nhau về thần thoại:

8


1. Thần thoại nguyên thuỷ và thần thoại của các dân tộc có nền văn minh
cổ đại tương đối phát triển:
+ Thần thoại nguyên thuỷ thường có nhân vật là động vật, ví dụ nhân vật
con quạ hoặc các vị tổ tiên trong thần thoại của các dân tộc Bắc Á và người
Indian Bắc Mỹ, hoặc nhân vật anh hùng văn hoá trong thần thoại các dân tộc
bản địa của Đại Dương…
+ Thần thoại của các dân tộc có nền văn minh cổ đại tương đối phát triển
như thần thoại của Hi Lạp cổ, Ấn Độ cổ lại thường có các nhân vật là các loại
thần, miêu tả các hành vi của họ.
2. Thần thoại vũ trụ và thần thoại về loài người:
+ Thần thoại vũ trụ: miêu tả sự hình thành của vũ trụ.
+ Thần thoại về lồi người: miêu tả về nguồn gốc của loài người.
- Thần thoại có mối quan hệ nhất định với sùng bái nguyên thuỷ, tế lễ và
nghi thức nguyên thuỷ. Hiện nay mối quan hệ này đã khơng cịn rõ rệt.
- Thần thoại có đặc tính thần thánh, dành để dâng tặng cho thần linh. Khi

chưa hình thành xã hội thần, thần thoại đương nhiên khơng có chức năng đó.
Thần thoại khơng được kể một cách tuỳ tiện, cấm kỵ này có lẽ có liên quan
đến những nghi lễ nguyên thuỷ của thần thoại.
- Thần thoại có chức năng truy nguyên tức là giải thích nguồn gốc hoặc
đặc điểm của vạn vật, nguồn gốc của lồi người cùng các loại hình tế lễ, nghi
thức… Đây cũng là chức năng và mục đích tự sự chủ yếu của thần thoại.
- Thần thoại có những nhân vật anh hùng đặc thù là động vật hoặc người.
Thần thoại của các xã hội phát triển thường có những nhân vật là thần hoặc
bán thần hoặc các loại anh hùng văn hoá, những đấng sáng thế hoặc những
người xây dựng nên những quy định về thế giới… Ngược lại, trong thần thoại
của xã hội nguyên thuỷ, tạo ra quy luật thế giới thường không phải là người

9


mà là động vật (như con quạ trong thần thoại của rất nhiều dân tộc khu vực
Bắc Á).
- Nhân vật điển hình của thần thoại là các anh hùng văn hố, tức những
con người có đủ thứ “của cải” như lửa, thực vật, hoặc đưa ra các phát minh,
như Phục Hi phát minh ra lưới đánh cá hay Thần Nông dạy loài người làm
ruộng và các nghề khác.
- Những việc mà các anh hùng trong thần thoại làm nhất định phải là vì
tồn nhân loại (hoặc cả bộ lạc), ví dụ như Hậu Nghệ bắn mặt trời, đó là vì lồi
người khơng thể chịu nổi sức nóng của mười mặt trời chứ khơng phải vì Hằng
Nga; Đại Vũ trị thuỷ khơng phải vì gia đình ơng ta mà là vì cả nhân loại,…
- Thần thoại nhất định phải có tình tiết, có nội dung để kể, nó được thể
hiện dưới hình thức câu chuyện.
- Thần thoại được triển khai bởi một kết cấu đặc thù với những tình tiết
đặc thù như: kịch hố câu chuyện; đan cài thêm mơ típ (tức những mơ típ
tương đương hoặc đồng nghĩa); miêu tả song song phản phủ định (ví dụ nhân

vật này làm việc tốt, một nhân vật khác bắt chước theo nhưng kết quả lại
tương phản); …
Nhìn chung, đã có rất nhiều các nhà nghiên cứu quan tâm đến vấn đề tìm
hiểu về khái niệm thần thoại và đặc điểm của nó. Song, cho dù có nhiều quan
điểm khác nhau và mỗi cá nhân thừa nhận một quan điểm nhất định nhưng
chúng ta vẫn không thể phủ định một điều rằng “sáng tác thần thoại được xem
như hiện tượng quan trọng nhất trong lịch sử văn hố của nhân loại” [8; 74].
Chính vì vậy mà thể loại thần thoại ln được quan tâm nghiên cứu, bàn luận
trong mọi thời kì phát triển của nó.

10


CHƯƠNG 1. NHÂN VẬT TRONG THẦN THOẠI TRUNG HOA
1.1. Khái niệm nhân vật
1.1.1. Định nghĩa
Theo tiếng La tinh, từ nhân vật (persona) lúc đầu có nghĩa là cái mặt nạ
(diễn viên thường đeo lên mặt khi biểu diễn trên sân khấu). Về sau, trải qua
kinh nghiệm sử dụng ngôn ngữ, nó được dùng với hàm ý chỉ đối tượng mà
văn học miêu tả, thể hiện.
Trong cuốn Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên, Nxb Đà Nẵng,
2002), khái niệm nhân vật được hiểu theo hai nghĩa sau:
Thứ nhất: nhân vật “là đối tượng (thường là con người) được miêu tả, thể
hiện trong tác phẩm văn học nghệ thuật”.
Thứ hai: nhân vật “là người có một vai trị nhất định trong xã hội”
Qua đây cho thấy, khái niệm nhân vật không chỉ được dùng trong văn học
mà còn được sử dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực của xã hội như: nghệ
thuật,văn hố, chính trị,…
Trong phạm vi nghiên cứu đề tài khố luận, chúng tơi chỉ đề cập đến khái
niệm nhân vật theo nghĩa thứ nhất mà cuốn Từ điển tiếng Việt đã định nghĩa –

tức là xem xét nhân vật trong tác phẩm văn chương.
Văn học nói chung khơng thể thiếu nhân vật, nó là yếu tố trung tâm thuộc
cấu trúc của tác phẩm văn học. Vì vậy, xác lập một cách hiểu đúng đắn về
khái niệm này là việc làm hết sức cần thiết và quan trọng, giúp cả người
nghiên cứu lẫn người tiếp nhận có được nền tảng cơ sở vững chắc để thấy
được giá trị đích thực của một tác phẩm văn học.
Có nhiều cách hiểu khác nhau về nhân vật:
Trong cuốn Lý luận văn học, tác giả Phương Lựu cho rằng: “nhân vật văn
học được xem là những con người được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm bằng
11


phương tiện văn học” [7; 277]. Đó có thể là những nhân vật khơng tên hoặc
có tên, hay cũng có thể là những con vật trong truyện cổ tích, đồng thoại, bao
gồm cả quái vật lẫn thần linh, ma quỷ, những con vật mang nội dung và ý
nghĩa con người… Khái niệm nhân vật có khi được sử dụng một cách ẩn dụ,
không chỉ một con người cụ thể nào mà chỉ một hiện tượng nổi bật trong tác
phẩm nhưng chủ yếu vẫn là hiện tượng con người.
Bàn về nhân vật văn học, tác giả Hà Minh Đức trong cuốn Lý luận văn
học (Nxb Giáo dục Hà Nội) cho rằng: nhân vật văn học là một hiện tượng
mang tính ước lệ, đó khơng phải là sự sao chụp đầy đủ mọi chi tiết biểu hiện
của con người mà chỉ là sự thể hiện của con người qua những đặc điểm điển
hình về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách,… Và cần chú ý thêm một điều: thực
ra, khái niệm nhân vật thường được quan niệm với một phạm vi rộng hơn
nhiều, đó khơng chỉ là con người, những con người có tên hoặc không tên
được khắc hoạ sâu đậm hoặc chỉ xuất hiện thống qua trong tác phẩm mà cịn
có thể là những sự vật, lồi vật khác ít nhiều mang bóng dáng, tính cách của
con người, được dùng như những phương thức khác nhau để biểu hiện con
người… Cũng có khi đó khơng phải là những con người, sự vật cụ thể mà chỉ
là một hiện tượng về con người hoặc có liên quan tới con người được thể hiện

nổi bật trong tác phẩm [3; 126].
Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, các tác giả cho rằng: “nhân vật
văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật
văn học có thể là tên riêng (Tấm, Cám, chị Dậu, anh Pha,…). Khái niệm nhân
vật văn học cũng có khi được sử dụng như một ẩn dụ không chỉ một con
người nào cả mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm…Nhân vật
văn học là một đơn vị nghệ thuật mang tính ước lệ, khơng thể đồng nhất nó
với con người có thật trong đời sống” [10; 202].

12


Trong cuốn Từ điển văn học bộ mới (2004), Nxb Thế giới có viết: “nhân
vật văn học là thuật ngữ chỉ hình tượng nhân vật về con người, một trong
những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn
từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi cịn là các con vật, các loài
cây, các sinh thể hoang đường được gán cho những đặc điểm giống với nhân
vật” [14; 1254].
Như vậy, từ những nhận định trên ta có thể thấy rõ được rằng khái niệm
nhân vật khơng chỉ bó hẹp trong phạm vi “con người” mà nó cịn được mở
rộng đối tượng với những đặc tính hết sức phong phú và đa dạng. Những đối
tượng đó có thể là người nhưng cũng có thể là con vật, lồi vật, ma quỷ, thần
thánh,… nhưng tất cả chúng đều được đặt trong mối quan hệ với con người.
Từ những hiểu biết chung về nhân vật có ý nghĩa nền tảng ấy, chúng ta có
thể tìm hiểu được chúng trong một tác phẩm văn học cụ thể nào đó một cách
tường tận và sâu sắc để cảm nhận và nắm rõ giá trị đích thực của tác phẩm
văn học.
1.1.2 Chức năng
Qua những nhận định về khái niệm nhân vật đã nêu ở trên, ta thấy rõ nhân
vật có vị trí và vai trị to lớn trong tác phẩm văn học. Có rất nhiều ý kiến khác

nhau khi bàn về chức năng của nhân vật văn học:
Trong cuốn Lí luận văn học, Nxb Giáo dục có viết: Văn học khơng thể
thiếu nhân vật, vì đó là phương tiện cơ bản để nhà văn khái quát hiện thực
một cách hình tượng. Nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của
mình về một cá nhân nào đó, về một loại người nào đó, về một vấn đề nào đó
của hiện thực. Nhân vật chính là người dẫn dắt người đọc vào một thế giới
riêng của đời sống trong một thời kì lịch sử nhất định [3; 126].
Bàn về chức năng của nhân vật trong tác phẩm văn học, trong cuốn Từ điển
thuật ngữ văn học, các tác giả có viết: Chức năng cơ bản của nhân vật văn học

13


là khái quát tính cách của con người. Do tính cách là một hiện tượng xã hội,
lịch sử nên chức năng khái quát tính cách của nhân vật văn học cũng mang tính
lịch sử. Vì tính cách là kết tinh của môi trường nên nhân vật văn học là người
dẫn dắt độc giả vào các thế giới khác nhau của đời sống. Nhân vật văn học thể
hiện quan niệm nghệ thuật và lí tưởng thẩm mĩ của nhà văn về con người. Vì
thế, nhân vật ln ln gắn với chủ đề của tác phẩm [10; 202-203].
Trong cuốn Từ điển văn học bộ mới có viết: Nhân vật văn học là phương
thức nghệ thuật nhằm khai thác những nét thuộc đặc tính của con người. Nhân
vật văn học là sự thể hiện quan niệm nghệ thuật của nhà văn về con người
[14; 1254 - 1255].
Dù có nhiều quan điểm khác nhau về chức năng của nhân vật nhưng từ
những quan điểm nêu ở trên, ta có thể hiểu ngắn gọn trong một tác phẩm văn
học, nhân vật có những chức năng quan trọng như sau:
Thứ nhất, nhân vật văn học là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học,
nó là tiêu điểm để bộc lộ chủ đề. Hay nói cách khác, chức năng đầu tiên, trọng
yếu nhất của nhân vật thể hiện ở chỗ nó là phương tiện để nhà văn khái qt
hố hiện thực bởi vì văn học phản ánh đời sống bằng hình tượng, bằng những

nhân vật cụ thể. Tác phẩm văn học không thể thiếu nhân vật. Bởi, thơng qua
nó nhà văn mới thể hiện được nhận thức của mình về xã hội, con người với
những đặc điểm về số phận và tính cách của nó, có thể khái qt được những
vấn đề có tính quy luật của đời sống.
Thứ hai, nhân vật còn là phương tiện tất yếu và quan trọng nhất để thể
hiện tư tưởng của tác phẩm.Tức là thông qua sự hoạt động và mối liên hệ giữa
tính cách, người đọc sẽ đi đến sự khái quát hoá về một nhận thức, tư tưởng.
Về phương diện này, B.Brecht cho rằng: “các nhân vật trong tác phẩm văn
học không đơn giản là bản dập của những nhân vật sống mà là những hình
tượng được khắc hoạ phù hợp với ý đồ tư tưởng của tác giả”.

14


Thứ ba, đối với hình thức của tác phẩm văn học, nhân vật là yếu tố quyết
định phần lớn đến kết cấu cốt truyện, ngôn ngữ nghệ thuật, sự lựa chọn các
chi tiết nghệ thuật,… trong tác phẩm.
Tóm lại, nhân vật là phương tiện cơ bản để nhà văn khái qt hiện thực
một cách hình tượng, nó trở thành linh hồn của tác phẩm, là sản phẩm tinh
thần của nhà văn. Nói cách khác, nhân vật là hình thức của văn học để phản
ánh hiện thực. Hình thức ấy rất phong phú và đa dạng, thể hiện các khía cạnh
vơ cùng phong phú của đời sống.
1.1.3. Phân loại
Nhân vật văn học là một hiện tượng rất phong phú và đa dạng. Trong văn
học, các nhân vật tạo nên sự thành công của một tác phẩm văn học thường là
những nhân vật mang tính độc đáo, sáng tạo và khơng có sự trùng lặp. Tuy
nhiên, xét về mặt nội dung, cấu trúc, chức năng có thể thấy hiện tượng lặp lại
thành các loại nhân vật. Để thuận tiện cho việc khám phá thế giới nhận vật,
đặc biệt là hệ thống các nhân vật trong thần thoại Trung Hoa, chúng tôi đi sâu
vào việc tìm hiểu cách phân chia nhân vật trong tác phẩm văn học.

Như đã nói ở trên, các loại hình nhân vật rất đa dạng. Vì vậy cũng có nhiều
quan điểm khác nhau trong cách phân chia nhân vật trong tác phẩm văn học.
Trong cuốn Lý luận văn học, Nxb Giáo Dục [3; 127], các tác giả có phân
chia nhân vật văn học dựa theo các tiêu chí sau:
- Xét về vai trò nhân vật trong tác phẩm, nhân vật được chia thành nhân
vật chính và nhân vật phụ, nhân vật trung tâm:
+ Nhân vật chính là nhân vật xuất hiện nhiều hơn cả trong tác phẩm,
đóng vai trị quan trọng trong việc thể hiện tập trung đề tài, chủ đề và tư tưởng
tác phẩm.
+ Nhân vật phụ hoặc được thể hiện khá sinh động hoặc chỉ được nhắc qua
một vài tình tiết trong tác phẩm.

15


+ Nhân vật trung tâm là những nhân vật được thể hiện đặc biệt nổi bật, có
ý nghĩa tư tưởng – thẩm mĩ sâu sắc nhất trong tác phẩm văn học.
- Xét về phương diện hệ tư tưởng, về quan hệ đối với lí tưởng xã hội của
nhà văn, nhân vật được chia thành nhân vật chính diện và nhân vật phản diện:
+ Nhân vật chính diện (nhân vật tích cực) là những nhân vật thường được
tác giả đề cao và khẳng định, đó là nhân vật mang lí tưởng, quan điểm tư
tưởng và đạo đức tốt đẹp của tác giả, của thời đại. Khi nhân vật này có ý
nghĩa mẫu mực cao độ cho lối sống của một tầng lớp, một giai cấp, một dân
tộc thì nó được gọi là nhân vật lí tưởng.
+ Nhân vật phản diện (nhân vật tiêu cực) là những nhân vật nằm trong sự
phê phán, phủ định của tác giả. Nhân vật phản diện mang phẩm chất xấu xa,
trái với đạo lí và lí tưởng, đối lập về tính cách với nhân vật chính diện.
Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội,
các tác giả có phân chia nhân vật văn học dựa theo các tiêu chí sau:
- Dựa vào vị trí đối với nội dung cụ thể, cốt truyện của tác phẩm, nhân

vật được chia thành nhân vật chính và nhân vật phụ.
- Dựa vào đặc điểm của tính cách, việc truyền đạt lí tưởng của nhà
văn, nhân vật được chia thành nhân vật chính diện và nhân vật phản diện.
- Dựa vào thể loại văn học, ta có nhân vật tự sự, nhân vật trữ tình, nhân
vật kịch.
- Dựa vào cấu trúc hình tượng, nhân vật được chia thành nhân vật chức
năng, nhân vật tính cách, nhân vật tưởng tượng.
Các cách phân loại nhân vật như trên chỉ mang ý nghĩa tương đối bởi
trong thực tế các loại nhân vật rất phong phú, đa dạng, phức tạp và mỗi loại
nhân vật đều có sức hấp dẫn riêng của nó. Khơng thể đem tiêu chí của nhân
vật này để đánh giá nhân vật kia và ngược lại. Nhìn chung, khi phân định loại
hình nhân vật phải rất linh hoạt dựa trên cơ sở khả năng phản ánh hiện thực

16


của chúng và ý đồ tư tưởng của nhà văn. Việc tìm hiểu cách phân loại như
trên chỉ nhằm nhấn mạnh đặc trưng cơ bản, phục vụ nhu cầu của người viết
muốn đi sâu tìm hiểu hệ thống nhân vật trong thần thoại Trung Hoa. Qua đó
thấy rõ sự lí giải về vạn vật trong cuộc sống của người Trung Hoa cổ đại.
1.2. Khái quát nhân vật trong thần thoại Trung Hoa
Trong cuốn Thần thoại Trung Quốc, Nxb Khoa học Xã hội, tác giả Đinh
Gia Khánh có viết: đã gọi là thần thoại thì tất yếu có sự đan xen và chồng
chập giữa các mơ típ, giữa các tình tiết và giữa các nhân vật. Tình hình ấy có
thể làm cho các truyện thiếu nhất quán, làm cho thế thứ các nhân vật không
rành mạch, làm cho sự diễn biến của các sự việc trùng lặp, nhiều khi lại mâu
thuẫn [4; 10].
Khi người viết thực hiện việc khảo sát hệ thống nhân vật trong thần thoại
Trung Hoa thông qua cuốn sách Thần thoại Trung Hoa của tác giả Dương
Tuấn Anh thì càng thấy rõ hơn nhận định trên của tác giả Đinh Gia Khánh.

Trong một truyện cụ thể, người đọc có thể bắt gặp nhiều nhân vật khác
nhau với những tình tiết khác nhau, các yếu tố này đan xen lẫn nhau xuyên
suốt cả câu chuyện. Chẳng hạn như trong truyện giải thích nguồn gốc ra đời
của núi non, sơng suối các tác giả dân gian đã cho rằng có thể có nhiều vị thần
tạo ra núi non, sơng suối. Đó là thần Cự Linh đã dùng thần lực của mình và
cái chất của ngun khí tạo ra núi non, sông suối hay vợ chồng Phác Phụ cũng
tham gia vào việc tạo sông núi.
Người đọc cũng dễ bắt gặp một nhân vật có thể xuất hiện trong nhiều câu
chuyện khác nhau với những đặc điểm được lặp đi lặp lại trong mỗi truyện.
Rõ ràng những điều này có thể làm cho diễn biến câu chuyện bị trùng lặp,
nhiều mâu thuẫn và thứ tự các nhân vật không được rành mạch.
Khi khảo sát hệ thống nhân vật trong thần thoại Trung Hoa, do tính chất
phạm vi nghiên cứu của đề tài, người viết đã phân chia hệ thống nhân vật

17


trong thần thoại Trung Hoa thành các loại nhân vật (nhân vật là thần, nhân vật
là con người). Khoá luận của chúng tơi sẽ khái qt hố một cách hệ thống về
hai tuyến nhân vật này trong thần thoại Trung Hoa để có thể hình dung một
cách sơ lược nhất về hệ thống nhân vật trong thần thoại Trung Hoa nói riêng
và trong thể loại thần thoại nói chung.
1.3. Các loại hình nhân vật trong thần thoại Trung Hoa
1.3.1. Nhân vật là thần
Trong thần thoại, việc sáng tạo ra một loạt hình tượng các vị thần là con
đường để nhận thức thế giới của người nghệ sĩ dân gian. Trong giới hạn của
đề tài, chúng tôi sẽ đi sâu vào tìm hiểu một cách chi tiết đặc điểm của các vị
thần (ngoại hình, chức năng, hành trạng) để có thể nắm rõ được hệ thống nhân
vật thần trong thần thoại Trung Hoa cũng như đặc điểm của các vị thần một
cách khái quát và đầy đủ nhất.

1.3.1.1. Nhân vật là thần tạo dựng không gian trời đất
a. Đặc điểm ngoại hình
Trong thế giới tự nhiên cịn nhiều bí ẩn, vạn vật đều có nguồn gốc nảy
sinh, theo quan niệm của người xưa để giải thích khơng gian trời đất do đâu
mà có thì con người đã gán các vị thần vào những công việc tạo dựng nên một
không gian trời đất rộng lớn để con người, vạn vật có thể tồn tại và duy trì sự
sống. Các vị thần với những dáng vẻ ngoại hình khác nhau, có những vị thần
to lớn, kì vĩ nhưng lại có những vị thần khơng xác định được hình dáng. Điều
đó chứng tỏ rằng, người xưa đã vẽ nên chân dung những vị thần và tô điểm
thêm cho họ trở thành đấng thần linh tối cao, những vị thần có ngoại hình kì
vĩ và lớn lao sánh ngang với không gian trời đất rộng lớn.
Khi trời đất chưa phân, mọi thứ còn hỗn độn đã xuất hiện một vị thần làm
vua của trung tâm trời đất, đó chính là thần Hỗn Độn. Vị thần này có hình
dáng như một con chó, đi dài, bốn chân giống như chân gấu nhưng không

18


có móng vuốt, có mắt mà khơng nhìn được, có bụng mà khơng có ngũ tạng,
có ruột thẳng tắp mà chẳng gấp cuộn, thức ăn đi thẳng qua. Thần Hỗn Độn có
dáng vẻ ngoại hình thật kì quặc.
Nhân vật trong thần thoại thường là những nhân vật được thần thánh hố,
được miêu tả với thân hình kì vĩ, to lớn. Thần Chúc Long có hình dạng khác
thường, thân dài ngàn dặm, mặt người, mình rắn, da màu đỏ, mắt nhìn thẳng
mà mí mắt dựng đứng.
Thần có hình dáng kì vĩ chính là cách mơ phỏng sự to lớn của tự nhiên.
Có những vị thần to lớn đến nỗi có thể bằng cả khơng gian trời đất nên khơng
thể nhìn rõ hình dáng của các vị thần này. Thần Cự Linh tạo sơng suối nhưng
lại khơng ai rõ hình dáng của thần, chỉ biết rằng thần đã được sinh ra cùng
nguyên khí (cái khí của tự nhiên khi trời đất cịn hỗn độn, chưa phân rõ).

Ngược lại, ông Bàn Cổ lại có thân hình cực lớn. Ơng Bàn Cổ đầu người, mình
rắn mỗi ngày lớn thêm một trượng cùng với việc mỗi ngày dày thêm một
trượng của trời và đất. Vì thế, sau mười tám ngàn năm, trời cực cao, đất cực
dày, ơng Bàn Cổ cực lớn.
Hình tượng nhân vật thần thường gợi lên cảm xúc thẩm mĩ về cái đẹp.
Nhân vật trong thần thoại được mơ tả theo kích thước của vũ trụ, non sơng.
Điều đó chứng tỏ quan niệm của người xưa: con người và thiên nhiên ln
được hồ làm một khối.
b. Đặc điểm chức năng
Trong thần thoại, các vị thần khác nhau có những chức năng khác nhau.
Nhân vật trong thần thoại thường là nhân vật chức năng. Nhân vật chức năng
(hay còn gọi là nhân vật “mặt nạ”) là nhân vật có những đặc điểm, phẩm chất
cố định, khơng thay đổi, từ đầu đến cuối khơng có đời sống nội tâm, sự tồn tại
và hoạt động của nó chỉ nhằm thực hiện một số chức năng trong truyện và
trong việc phản ánh đời sống. Nhân vật đồng nhất với vai trị mà nó đóng
trong tác phẩm [10; 196].
19


Mỗi vị thần trơng coi một việc gì đó trong tự nhiên hoặc đảm nhiệm một
vai trị nào đó thuộc lĩnh vực văn hố trong xã hội lồi người. Họ thể hiện rất
rõ chức năng được phân cơng của mình là nhân vật làm những việc có ích hay
gây hại. Họ chỉ có thể làm được một hoặc một vài nhiệm vụ nào đó được định
sẵn. Trong số đó có những vị thần không xuất thân từ cõi người cũng khơng
chủ trì một cơng việc, sự vật hay hiện tượng tự nhiên cụ thể nào.
Trong thần thoại Trung Hoa, xuất hiện một số vị thần sáng tạo không gian
trời đất. Thần Hỗn Độn với hình thù kì quái nhưng lại có một nhiệm vụ vơ
cùng quan trọng đó là làm vua cai quản cả vùng trời đất hỗn độn. Thần Âm,
thần Dương sinh ra trời đất, thần Âm làm nhiệm vụ cai quản đất, còn thần
Dương làm nhiệm vụ cai quản trời. Thần Cự Linh tạo ra núi non, sông suối.

Chúng ta đều biết rằng thần thoại ra đời trong buổi bình minh lịch sử của
nhân loại, trình độ sản xuất và sự hiểu biết các hiện tượng tự nhiên của con
người cịn rất thấp. Mưa bão, hạn hán, sơng rộng, núi dài,… đối với người
xưa là những điều họ khơng hiểu. Thiên nhiên có lúc hiền hồ nhưng có lúc
lại rất dữ tợn buộc họ phải tìm hiểu và giải thích nó. Khi trời đất đã được tạo
nên, cuộc sống trên mặt đất khơng chỉ có các loại thực vật, động vật, con
người mà cịn có các thế lực khác ln can thiệp vào đời sống của mn lồi.
Trong số đó, thế lực tự nhiên có một sức mạnh phi thường khiến cho con
người lo lắng và sợ hãi khi thế giới tự nhiên có quá nhiều tác động đến cuộc
sống của con người. Từ đó, con người đã xây dựng nên các vị thần tự nhiên
với những chức năng điều tiết tự nhiên để nói lên sự lí giải của họ về thế giới
tự nhiên ln có mn vàn những điều bí ẩn. Người xưa giải thích có mưa là
do nữ thần Nữ Thi tạo ra; hạn hán là do nữ thần Bạt tạo ra hoặc là sự lí giải tại
sao chỉ có một mặt trời đó là do tay cung Hậu Nghệ đã bắn rụng chín trong số
mười mặt trời (các con của Đế Tuấn) và chỉ để lại một mặt trời chiếu sáng,
sưởi ấm cho muôn lồi; sự giải thích mặt trăng, mặt trời là do Đế Tuấn sinh

20