Văn hoá gia đình và vai trò người cao tuổi
Các giá trị và chuẩn mực văn hoá gia đình được hình thành là kết quả của điều
kiện sống của gia đình trong những thời kỳ lịch sử rất lâu dài, khi điều kiện và
môi trường sống của gia đình thay đổi căn bản thì nhiều giá trị, chuẩn mực cũ
không còn phù hợp với hoàn cảnh mới, đòi hỏi phải cải tạo để hình thành các giá
trị mới.
1. Vấn đề văn hoá gia đình
Văn hoá gia đình là hệ thống những giá trị, chuẩn mực đặc thù điều tiết
mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình và mối quan hệ giữa gia đình với
xã hội được hình thành và phát triển qua lịch sử lâu dài của đời sống gia đình,
gắn liền với những điều kiện kinh tế, môi trường tự nhiên và xã hội.
Tính đặc thù hay bản sắc của văn hoá gia đình để lại những dấu ấn trong đời
sống vật chất, tinh thần của gia đình được biểu hiện thông qua các mối quan hệ,
cấu trúc, chức năng, sinh hoạt, đời sống tâm linh... của gia đình. Đó là những
dấu ấn được duy trì qua lịch sử, trở thành truyền thống, ăn sâu vào tiềm thức,
tâm lý, chi phối hành vi, cách ứng xử giữa các thành viên gia đình, giữa gia đình
và xã hội, tiếp nối từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Những dấu ấn để lại trong đời sống gia đình ở các cộng đồng, quốc gia,
dân tộc không giống nhau, tạo nên tính đa dạng của văn hoá gia đình. Chính vì
thế mà nhiều quốc gia có trình độ văn minh như nhau hoặc trình độ phát triển
tương đương nhau nhưng văn hoá gia đình vẫn khác nhau.
Văn hoá gia đình là những sáng tạo cụ thể, thể hiện trong các phong tục, tập
quán gia đình, trong đời sống, sinh hoạt văn hoá vật chất và tinh thần của các
thành viên trong gia đình. Thông qua cách thức lao động sản xuất; sinh đẻ con
cái; chăm sóc ông bà, cha mẹ, con cái; cách thức ăn mặc, ở, đi lại; tín ngưỡng,
tôn giáo, cách thờ cúng tổ tiên, các vị thần linh..., văn hoá gia đình thể hiện rõ
đạo lý làm người của một dân tộc và đồng thời thể hiện mối quan hệ ứng xử có
tính nhân văn của con người với môi trường thiên nhiên và xã hội.
Văn hoá gia đình thể hiện qua đạo đức, quy tắc xử sự, cách giáo dục gia

đình. Văn hoá gia đình có hai chức năng quan trọng: 1/ Chức năng truyền tải các
giá trị văn hoá dân tộc từ thế hệ này sang thế hệ khác; 2/ Chức năng hình thành
các giá trị văn hoá mới.
Chức năng truyền tải các giá trị văn hoá
Gia đình là nơi lưu giữ và chuyển giao các giá trị văn hoá dân tộc từ thế
hệ này sang thế hệ khác thông qua quá trình xã hội hoá. Nhờ có quá trình xã hội
hoá mà nền văn hoá được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Xã hội hoá bao
gồm tất cả các quá trình tiếp biến văn hoá, giao tiếp và học hỏi, qua đó cá nhân
con người phát triển một bản chất xã hội và có khả năng tham gia đời sống xã
hội. Đó là quá trình cá nhân con người học hỏi và nhập tâm suốt đời các yếu tố
văn hoá-xã hội của môi trường xã hội, hoà nhập chúng vào cấu trúc nhân cách
dưới ảnh hưởng của các tác nhân xã hội hoá quan trọng.
Chức năng truyền tải văn hoá của gia đình cho thấy gia đình là cầu nối
giữa cá nhân và xã hội, bảo đảm tính liên tục của văn hoá, chống lại sự đứt đoạn
văn hoá. Tính liên tục của văn hoá là sự tiếp nối của văn hoá gia đình từ thế hệ
này sang thế hệ khác, là sự duy trì, bảo lưu những giá trị của văn hoá gia đình
truyền thống trong đời sống của gia đình hiện đại. Trái với tính liên tục là sự đứt
đoạn. Sự đứt đoạn của văn hoá gia đình là hiện tượng đột ngột từ bỏ, xa rời
những giá trị và chuẩn mực của gia đình truyền thống, hình thành một cách ứng
xử khác không theo truyền thống. Hiện tượng này có thể xẩy ra trong những thời
kỳ xã hội có những biến động lớn về kinh tế hoặc chế độ chính trị xã hội.
Chức năng hình thành các giá trị văn hoá mới
Cùng với chức năng truyền tải các giá trị văn hoá là quá trình cải tạo và
thay đổi các giá trị, chuẩn mực văn hoá gia đình truyền thống, hình thành những
giá trị mới. Sự hình thành các giá trị mới phụ thuộc vào hai nhân tố: Sự thay đổi
của chính bản thân đời sống gia đình và sự học hỏi các nền văn hoá khác.
Các giá trị và chuẩn mực văn hoá gia đình được hình thành là kết quả của điều
kiện sống của gia đình trong những thời kỳ lịch sử rất lâu dài, khi điều kiện và
môi trường sống của gia đình thay đổi căn bản thì nhiều giá trị, chuẩn mực cũ
không còn phù hợp với hoàn cảnh mới, đòi hỏi phải cải tạo để hình thành các giá

trị mới.


Sự tiếp xúc văn hoá dẫn đến sự học hỏi lẫn nhau giữa các nền văn hoá. Đây là
qui luật của bất kỳ nền văn hoá nào để tồn tại và phát triển. Nhờ có tính tương
đối của văn hoá mà con người có thể hiểu được nền văn hoá khác mình và có thể
tiếp thu được những tinh hoa của các nền văn hoá khác làm phong phú cho văn
hoá của chính mình. Ngày nay một nền văn hoá có thể tồn tại song hành cả
những giá trị truyền thống và những giá trị hiện đại, vừa giữ gìn, duy trì, kế thừa
truyền thống, vừa biến đổi để phát triển văn hoá. Đó là tính liên tục và sự biến
đổi của văn hoá nói chung và văn hoá gia đình nói riêng.
2. Người cao tuổi trong xây dựng văn hoá gia đình
Văn hoá gia đình hiện đang tồn tại và phát triển không ít công xây dựng
của người cao tuối. Trước hết người cao tuổi là những người đã thực hiện đầy đủ
hai chức năng của văn hoá gia đình. Điều đó thể hiện thông qua các hoạt động
cơ bản sau:
Hoạt động giáo dục của người cao tuổi. Hoạt động này là hoạt động
thường xuyên khi một người bắt đầu lập gia đình. Khi làm cha mẹ, ông bà của
những đứa con, đứa cháu đã bắt đầu dạy con: “học ăn, học nói, học mở” - biết
cách ứng xử để hoà nhập với xã hội. Mỗi gia đình, mỗi làng có những tập quán,
nét văn hoá riêng- cách chào hỏi, cách mời khách, cách xưng hô - tất cả điều đó
tạo thành thói quen, thành nét đẹp của quê hương. Chính những điều đó hình
thành nên cách sống của gia đình, hình thành nên “gia phong”.
Hoạt động giáo dục bao gồm ba vấn đề cơ bản: giáo dục đạo đức - nhân
văn; giáo dục tri thức và giáo dục hướng nghiêp - dạy nghề. Tất cả các hoạt
động động đó người cao tuổi giữ vai trò lớn. Chỉ riêng việc giáo dục nghề, các
nghệ nhân ở các làng nghề đã truyền lại cho con cháu và lớp con cháu ngày nay
đã kế thừa kinh nghiệm của cha ông, kết hợp với việc sử dụng công nghệ tiên
tiến làm cho sản phẩm ngày càng chất lượng hơn, song vẫn mang theo dấu ấn,
đường nét của ông cha.

Hoạt động văn hoá của gia đình, thông qua loại hình hoạt động văn hoá
phi vật thể như làn điệu dân ca, lời ru, những tiếng kèn, nhịp điệu của trống, của
cồng chiêng cũng được người cao tuổi vừa sáng tạo vừa truyền tải từ thế hệ này


sang thế hệ khác. Chính những nét đặc thù ấy đã mang theo hồn dân tộc. Những
tiếng kèn, tiếng trống vang lên ta nhận biết ngay sắc thái, hình ảnh của quê
hương, của gia đình, làng xã, dân tộc. Tất cả điều đó được truyền vào con người
tạo nên tình cảm thương yêu quý trọng những nét đẹp ấy của đời sống tinh thần
con người. Văn hoá gia đình còn chứa đựng cách ứng xử của các thành viên
trong gia đình, các hoạt động tinh thần trong gia đình người cao tuổi trở thành
cột trụ hướng dẫn, uốn nắn cho các thành viên trong gia đình hành động theo
nền nếp đã được hình thành
Hoạt động kinh tế, sản xuất, kinh doanh cũng mang theo sắc thái văn hoá
riêng. Hàng hoá sản xuất từ các gia đình khác nhau cũng mang theo các hình
dáng khác nhau. Tất cả những việc đó có sự sáng tạo riêng của các thành viên
trong gia đình. Cách buôn bán, kinh doanh của nhà hàng này khác nhà hàng kia
về giá cả, cách tiếp thị ... Tất cả cái đó đã được ông cha truyền dạy. Các cụ ta
xưa đã ý thức được một điều cơ bản: “Phi thương bất phú” đến ngày nay càng
thấy giá trị đúng của nó. Hoạt động sản xuất ra hàng hoá mang tính nghệ thuật,
văn hoá cao, khi sử dụng một sản phẩn của con người là ta đã tiếp cận được với
nền văn minh của xã hội loài người chứa đựng và nó phản ánh qua sản phẩm đó.
Tất cả điều đó có vai trò của kinh nghiêm kết hợp với tri thức công nghệ tiên
tiến tạo nên sản phẩn phù hợp với nhu cầu tiêu dùng của con người qua các thời
đại.
Hoạt động chăm sóc sức khoẻ cũng thể hiện nhiều nét văn hoá đặc thù của
gia đình, chữa bệnh và phòng bệnh, đều có những bài thuốc và cách chữa bệnh,
cách kiêng kỵ đặc thù. Tất cả điều đó trở thành những giá trị quý giá cho nhân
loại. Tất cả điều ấy có công không nhỏ của người cao tuổi.
Như vậy, người cao tuổi có vai trò rất lớn trong việc: Hình thành những

giá trị văn hoá gia đình, người chọn lọc và phát triển và cuối cùng là người
truyền lại những giá trị văn hoá tốt đẹp ấy cho các thế hệ.
Giai đoạn hiện nay cần có biện pháp phát huy kinh nghiệm của người cao tuổi.