Seediscussions,stats,andauthorprofilesforthispublicationat:
/>
ĐánhgíanguycơSứckhoẻmôi
trường-Nghềnghiệp
Book·May2013

CITATIONS

READS

0

1,815

1author:
Tuyet-HanhThiTran
HanoiSchoolofPublicHealth
30PUBLICATIONS95CITATIONS
SEEPROFILE

Availablefrom:Tuyet-HanhThiTran
Retrievedon:11October2016



ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ

SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG
NGHỀ NGHIỆP
GIÁO TRÌNH ĐÀO TẠO CỬ NHÂN Y TẾ CÔNG CỘNG
ĐỊNH HƯỚNG SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG – NGHỀ NGHIỆP

NHÀ XUẤT BẢN LAO ĐỘNG XÃ HỘI


CHỦ BIÊN
Ths. Trần Thị Tuyết Hạnh
TS. Nguyễn Việt Hùng

TÁC GIẢ BIÊN SOẠN
Ths. Trần Thị Tuyết Hạnh – Trường Đại học Y tế công cộng.
Ths. Nguyễn Ngọc Bích – Trường Đại học Y tế công cộng.
TS. Nguyễn Thuý Quỳnh – Trường Đại học Y tế công cộng.
Ths. Trần Thị Thu Thủy - Trường Đại học Y tế công cộng.
TS. Nguyễn Việt Hùng – Trường Đại học Y tế công cộng.


ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ

SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG
NGHỀ NGHIỆP
GIÁO TRÌNH ĐÀO TẠO CỬ NHÂN Y TẾ CÔNG CỘNG
ĐỊNH HƯỚNG SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG – NGHỀ NGHIỆP

HÀ NỘI 2013



Mục lục




BÀI 1. GIỚI THIỆU VỀ ĐÁNH GIÁ VÀ QUẢN LÝ NGUY CƠ
SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG - NGHỀ NGHIỆP
I. GIỚI THIỆU MỘT SỐ KHÁI NIỆM
1. Khái niệm nguy cơ và yếu tố nguy cơ
2. Khái niệm đánh giá nguy cơ sức khỏe môi trường-nghề nghiệp
(Environmental health risk assessment)
3. Khái niệm quản lý nguy cơ
II. TỔNG QUAN VỀ ĐÁNH GIÁ VÀ QUẢN LÝ NGUY CƠ SỨC KHỎE

1
1
1
6
8
8

1. Tổng quan về các mô hình đánh giá và quản lý nguy cơ sức khỏe 8
2. Thực trạng công tác đánh giá và quản lý nguy cơ sức khỏe môi
trường-nghề nghiệp trên thế giới, trong khu vực và ở Việt Nam 10
3. Áp dụng khung đánh giá và quản lý nguy cơ
12
III.KHUNG ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHỎE MÔI TRƯỜNG-NGHỀ NGHIỆP 13
1.
2.
3.
4.
5.

Giới thiệu

Xác định vấn đề
Đánh giá yếu tố nguy cơ
Đánh giá phơi nhiễm
Mô tả nguy cơ

IV. KẾT LUẬN

13
14
15
17
18
19

BÀI 2. XÁC ĐỊNH VẤN ĐỀ VÀ ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ
MÔI TRƯỜNG-NGHỀ NGHIỆP
I. XÁC ĐỊNH VẤN ĐỀ

23
23

1. Giới thiệu chung
2. Các bước Xác định vấn đề
II.XÁC ĐỊNH YẾU TỐ NGUY CƠ SKMT-NN
1. Giới thiệu chung
2. Nội dung Xác định yếu tố nguy cơ SKMT-NN

23
25
31

31
32

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

A


III. ĐÁNH GIÁ MỐI QUAN HỆ LIỀU-ĐÁP ỨNG
1.
2.
3.
4.

Giới thiệu chung
35
Một số khái niệm
35
Các phương pháp đánh giá liều – đáp ứng
38
Vai trò của dịch tễ học và độc chất học trong đánh giá nguy cơ sức
khỏe môi trường – nghề nghiệp
42

BÀI 3. ĐÁNH GIÁ PHƠI NHIỄM
1.
2.
3.
4.


35

Khái niệm về đánh giá phơi nhiễm
Đánh giá phơi nhiễm với yếu tố nguy cơ
Đánh giá mức tiêu thụ và các đường phơi nhiễm
Kết luận

BÀI 4. MÔ TẢ NGUY CƠ

53
53
56
61
70
73

I. KHÁI NIỆM MÔ TẢ NGUY CƠ

73

II.NGUYÊN TẮC MÔ TẢ NGUY CƠ

75

III. CÁC CẤU PHẦN MÔ TẢ NGUY CƠ

76

IV. MÔ TẢ NGUY CƠ ĐỊNH TÍNH


77

V.MÔ TẢ NGUY CƠ ĐỊNH LƯỢNG

81

1. Đánh giá định lượng đối với các nguy cơ hóa học và vật lý
2. Đánh giá định lượng đối với các nguy cơ vi sinh vật
VI. SỰ KHÔNG CHẮC CHẮN

81
82
87

BÀI 5. TRUYỀN THÔNG NGUY CƠ VÀ NHẬN THỨC NGUY CƠ SỨC KHỎE
MÔI TRƯỜNG-NGHỀ NGHIỆP
93
I. KHÁI NIỆM TRUYỀN THÔNG NGUY CƠ SKMT-NN VÀ CÁC YẾU Tố
QUYẾT ĐỊNH NGUY CƠ SKMT-NN
1. Giới thiệu
2. Nhận thức nguy cơ

93
93
94

II.TRUYỀN THÔNG NGUY CƠ SỨC KHỎE MÔI TRƯỜNG – NGHỀ NGHIỆP 100
1. Các khái niệm truyền thông nguy cơ SKMT-NN
2. Các cách tiếp cận truyền thông nguy cơ SKMT-NN


B

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

100
104


III. MỘT SỐ NGUYÊN TẮC TRUYỀN THÔNG NGUY CƠ CƠ BẢN

105

1. Một số nguyên tắc chính trong truyền thông nguy cơ
2. Một số quy tắc khác về truyền thông nguy cơ

105
107

IV. KẾT LUẬN

109

BÀI TẬP TÌNH HUỐNG 1

115

I. TÊN BÀI TẬP TÌNH HUỐNG

115


II.NỘI DUNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG

116

1. Bối cảnh

116

III. VAI TRÒ GIẢ ĐỊNH

117

IV. HOẠT ĐỘNG

117

1. Hoạt động 1
2. Hoạt động 2
3. Hoạt động 3

117
119
120

V.ĐÁNH GIÁ

122

BÀI TẬP TÌNH HUỐNG 2


125

I. TÊN BÀI TẬP TÌNH HUỐNG

125

II.MỤC TIÊU

125

III. NỘI DUNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG

125

1. Bối cảnh

125

IV. VAI TRÒ GIẢ ĐỊNH

126

V.HOẠT ĐỘNG

126

1. Hoạt động 1
2. Hoạt động 2
3. Hoạt động 3
VI. ĐÁNH GIÁ


126
128
129
130

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

C



BÀI 1. GIỚI THIỆU VỀ ĐÁNH GIÁ
VÀ QUẢN LÝ NGUY CƠ
SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP
Ths. Trần Thị Tuyết Hạnh, TS. Nguyễn Thúy Quỳnh

ÂÂMỤC TIÊU
Khi học xong phần này, sinh viên cần có khả năng:
1. Trình bày được khái niệm nguy cơ, yếu tố nguy cơ, đánh giá nguy cơ,
quản lý nguy cơ.
2. Mô tả được các mô hình đánh giá nguy cơ khác nhau và vai trò của
đánh giá nguy cơ trong quản lý nguy cơ.
3. Trình bày được các bước chính của Khung đánh giá nguy cơ Sức khỏe
môi trường-nghề nghiệp.

I. GIỚI THIỆU MỘT SỐ KHÁI NIỆM
1. Khái niệm nguy cơ và yếu tố nguy cơ
Theo Ropeik và Grey (2002): “nguy cơ được định nghĩa là xác suất mà việc phơi
nhiễm với yếu tố nguy cơ sẽ để lại một hậu quả xấu”. Một khái niệm tương tự khác

về nguy cơ Sức khỏe môi trường – Nghề nghiệp (SKMT-NN): “Nguy cơ Sức khỏe
môi trường là xác suất một hậu quả xấu sẽ xảy ra trong một khoảng thời gian nào
đó, trên một người, một nhóm người, hay trên cây cối, động vật hay hệ sinh thái
của một vùng nào đó do phơi nhiễm với một yếu tố nguy cơ ở một liều hay nồng
độ nhất định” (enHealth Council, 2004). Có nghĩa là nguy cơ thường phụ thuộc
vào xác suất xẩy ra sự kiện, hậu quả khi xẩy ra sự kiện, mức độ độc hại của chất/
yếu tố phơi nhiễm và mức độ phơi nhiễm. Khái niệm nguy cơ SKMT-NN có thể
được mô tả bằng công thức sau đây:

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

1


Nguy cơ = Xác suất x Hậu quả x Yếu tố nguy cơ x Phơi nhiễm
(Risk = Probability x Consequence x Hazard x Exposure)
Cán bộ thực hiện công tác đánh giá và quản lý nguy cơ cần hiểu rõ các yếu tố
quyết định nguy cơ được nêu ở công thức trên. Lưu ý đây không phải là công
thức toán học. Nguy cơ không phải là tích số của các yếu tố này. “Công thức”
này chỉ nhằm mục đích mô tả các yếu tố quyết định nguy cơ. Nếu từng yếu tố
tăng lên thì nguy cơ sẽ tăng lên.
Xác suất (Probability) là một yếu tố mang tính thống kê nhằm mô tả khả năng
một sự kiện nào đó sẽ xảy ra, ví dụ: “Nguy cơ mắc bệnh ung thư do phơi nhiễm
nghề nghiệp với chất hóa học X ở nồng độ Y là một phần triệu”, “Nguy cơ mắc
bệnh tiêu chảy do khuẩn Salmonella có trong nem chua nếu ăn 100 g nem
chua mỗi tuần là Z”. Xác suất “Z” phụ thuộc vào nhiều yếu tố như lượng khuẩn
Salmonella có trong thịt, mức độ nhạy cảm của từng cá nhân, lượng nem chua
đã ăn, nem chua được ăn ngay hay rán lên rồi mới ăn…
Hậu quả (Consequence) là mức độ tác động xấu tới sức khỏe do việc tiếp xúc
với yếu tố hay chất ô nhiễm môi trường và có tác động rất lớn đến nhận thức

nguy cơ của người dân, ví dụ, “khả năng (xác suất) một tai nạn xảy ra tại một
nhà máy điện nguyên tử là rất thấp, nhưng nó vẫn tiềm ẩn một nguy cơ do có
thể dẫn đến những hậu quả thảm khốc nếu điều đó xảy ra” hay “khả năng bị
tử vong do amip ăn não người ở Việt Nam là thấp, tuy nhiên mọi người vẫn lo
sợ khi nghe một vài trường hợp tử vong được đăng tải trên các phương tiện
truyền thông đại chúng”. Vì vậy, với nhiều nguy cơ, mặc dù xác suất là khá thấp
nhưng hậu quả lại khá nghiêm trọng và mọi người vẫn nhận thức chúng tiềm
ẩn những nguy cơ cao. Do vậy, “hậu quả” là một yếu tố quan trọng tạo nên
nguy cơ. Hậu quả có thể có nhiều cấp độ khác nhau, ví dụ từ không đáng kể,
nhỏ, không nghiêm trọng, nghiêm trọng cho đến thảm khốc.
Yếu tố nguy cơ (Hazard) là một chất, một vi sinh vật, một yếu tố… có khả năng
gây ra tác động tiêu cực lên sức khỏe nếu có sự tiếp xúc. Ví dụ, “loài vi rút này
là một yếu tố nguy cơ vì có thể gây bệnh sốt xuất huyết Dengue ở người; hay
phẩy khuẩn tả là một yếu tố nguy cơ vì có thể gây ra dịch tả ở người; dioxit Silic
(SiO2) hoặc Silic tự do dạng tinh thể là yếu tố nguy cơ vì có khả năng làm hình
thành các hạt xơ ở phổi, gây tổn thương ở mô kẽ, gây xơ hóa lan tỏa ở phổi
và dẫn đến bệnh bụi phổi Silic ở công nhân do tiếp xúc nghề nghiệp v.v.”. Tuy
nhiên, nếu chúng ta không phơi nhiễm với một tác nhân nào đó, thì cho dù
yếu tố nguy cơ này có thể tạo ra những mối nguy hiểm tiềm ẩn nhưng nguy
cơ hiện hữu là tối thiểu. Ví dụ, một người sẽ không mắc bệnh sốt xuất huyết
Dengue nếu không bị muỗi Aedes nhiễm vi rút Dengue đốt, không bị bệnh bụi
phổi Silic nếu không hít phải bụi chứa dioxit Silic hay Silic tự do dạng tinh thể.

2

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


Bảng 1 và Hình 1 dưới đây mô tả một số yếu tố nguy cơ vi sinh vật phổ biến
trong thực phẩm và nước.

Bảng 1. Một số vi sinh vật phổ biến trong thực phẩm
Thực phẩm

Một số vi sinh vật có trong thực phẩm
kém chất lượng

Ngũ cốc (hydrat-cacbon)

Aspergillus, Fusarium, Penicillium, Monilia,
Rhizopus.

Bánh mì (hydrat-cacbon)

Bacillus, Aspergillus, Penicillium, Endomyces,
Rhizopus

Rau (hydrat-cacbon)

Achromobacter, Pseudomonas,
Flavobacterium, Lactobacillus, Bacillus.

Hoa quả và nước trái cây

Acetobacter, Lactobacillus, Saccharomyces,
Torulopsis.

Thịt tươi (chất đạm và
chất béo)

Micrococcus, Cladosporium, Thamnidium,

Achromobacter, Pseudomonas,
Flavobacterium.

Xúc xích, thịt xông khói,
giăm bông v.v.

Micrococcus, Lactobacillus, Streptococcus,
Debarmyces, Penicillium

Thịt gia cầm (chất đạm và
chất béo)

Achromobacter, Pseudomonas,
Flavobacterium, Micrococcus, Salmonella.

Cá, tôm (chất đạm)

Achromobacter, Pseudomonas,
Flavobacterium, Vibrio

Sữa và các sản phẩm từ sữa

Streptococcus, Lactobacillus, Microbacterium,
Achromobacter, Pseudomonas,
Flavobacterium, Bacillus

Trứng (chất đạm, chất béo)

Pseudomonas, Cladosporium, Penicillium,
Sporotrichum.


Nguồn: />
ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

3


Hình 1. Các ví dụ về các yếu tố nguy cơ vi sinh vật thường tồn tại trong thực
phẩm và nước sinh hoạt: E coli 0157:H7; Khuẩn lỵ amip; vi rút viêm gan A;
vi khuẩn Campylobacter; phẩy khuẩn tả; khuẩn liên cầu; trực khuẩn mủ xanh;
vi cầu khuẩn; khuẩn Salmonella
Phơi nhiễm là sự tiếp xúc giữa hóa chất, vi sinh vật hay yếu tố ô nhiễm môi
trường-nghề nghiệp với đối tượng đích, dẫn đến sự thấm nhiễm; ví dụ trẻ em
tiếp xúc với chì trong đất dẫn đến bị nhiễm độc chì; công nhân khai thác than,
công nhân xây dựng v.v. thường tiếp xúc và bị phơi nhiễm với bụi chứa silic
dẫn đến nguy cơ bị bệnh bụi phổi silic; thợ gò thường xuyên tiếp xúc với tiếng

4

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


ồn dẫn đến nguy cơ mắc bệnh điếc nghề nghiệp. Nếu một người không phơi
nhiễm với một yếu tố nguy cơ thì sẽ không có nguy cơ bị ảnh hưởng sức khỏe.
Sau đây là một số ví dụ minh họa mức nguy cơ thấp khi mức phơi nhiễm thấp:
• Nguy cơ bị ung thư do phơi nhiễm với asen trong nước máy của người
dân Ôxtrâylia là rất thấp do nồng độ asen trong nước máy ở Ôxtrâylia
luôn thấp dưới tiêu chuẩn cho phép;
• Sốt xuất huyết Dengue có thể không là một nguy cơ đối với những
người dân Châu Âu do họ không phơi nhiễm với vi rút Dengue vì muỗi

Aedes không lưu hành ở Châu Âu;
• Nguy cơ mắc bệnh ung thư của người dân sống tại Hà nội do phơi
nhiễm với 2,3,7,8 TCDD – chất độc nhất thuộc nhóm dioxin- là tối thiểu
bởi vì họ không phơi nhiễm với 2,3,7,8 TCDD trong môi trường, trong
khi nguy cơ của người dân địa phương sống tại các điểm nóng dioxin
ở Việt Nam là khá cao nếu họ tiêu thụ các thực phẩm có nguy cơ cao
được nuôi trồng tại địa phương;
• Nguy cơ bị bệnh tiêu chảy nếu sử dụng nước sạch trong ăn uống sinh
hoạt, thực hiện tốt vệ sinh cá nhân và đảm bảo an toàn vệ sinh thực
phẩm là rất thấp;
• Nguy cơ bị bệnh bụi phổi silic đối với những người làm nghề diễn viên là
rất thấp, trong khi đó nguy cơ bị bụi phổi silic ở công nhân khai thác than
và công nhân xây dựng ở Việt Nam thường là khá cao vì thường xuyên
phơi nhiễm với yếu tố nguy cơ ở mức cao trong môi trường làm việc với
thời gian phơi nhiễm dài;
• Nguy cơ bị điếc nghề nghiệp ở công nhân làm việc trong lĩnh vực chế
biến thực phẩm là khá thấp, còn nguy cơ bị bệnh điếc nghề nghiệp ở
công nhân đóng tàu là khá cao do thường xuyên phải phơi nhiễm với
tiếng ồn ở nơi làm việc...
Như vậy, thông thường một nguy cơ SKMT-NN được quyết định bởi bốn yếu tố
đã mô tả ở trên. Ví dụ, nguy cơ mắc bệnh ung thư nếu phơi nhiễm với dioxin có
trong thực phẩm ở liều lượng 1-4 pg/kg/ngày trong suốt cuộc đời là một phần
triệu. Trong đó, xác suất là “một phần triệu”, hậu quả là “bệnh ung thư”, yếu tố
nguy cơ là “dioxin” và phơi nhiễm là “ăn thực phẩm nhiễm bẩn dioxin trong
suốt cuộc đời”. Tương tự, giả sử nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue nếu
sống tại Việt Nam là xấp xỉ một phần nghìn. Ở đây, xác suất là “một phần nghìn”,
hậu quả là “mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue”, yếu tố nguy cơ là “vi rút Dengue”
và phơi nhiễm là “sống ở Việt Nam, nơi bạn có thể bị muỗi Aedes đốt”. Khi bất kỳ
một trong bốn yếu tố ở trên bằng 0, thì khi đó sẽ không có nguy cơ. Giảm bất
kỳ hoặc tất cả bốn yếu tố trên sẽ giúp làm giảm mức độ nguy cơ.

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

5


Ngoài những khái niệm ở trên, còn có những khái niệm khác liên quan đến
nguy cơ sức khỏe môi trường. Ví dụ, theo Ủy ban Quốc hội Mỹ về Đánh giá và
Quản lý Nguy cơ (Presidential/Congressional Commission on Risk Assessment
and Risk Management 1997): Nguy cơ được định nghĩa như là xác suất mà một
chất hay một tình huống nào đó, trong một số điều kiện nhất định, sẽ để lại tác
hại. Nguy cơ được tạo thành bởi hai yếu tố: đó là xác suất một tác động có hại
sẽ xảy ra (ví dụ xác suất một bệnh hay một chấn thương nào đó sẽ xảy ra) và
hậu quả của tác động đó (ví dụ chấn thương sọ não, tử vong). Theo định nghĩa
này, nguy cơ được mô tả bằng công thức sau:
Nguy cơ = Xác suất một tác động có hại xảy ra x hậu quả của tác động có hại
Trong khi theo McColl và cộng sự (2000), nguy cơ được định nghĩa như khả
năng những tác động có hại cho sức khỏe có thể xảy ra do phơi nhiễm với một
yếu tố nguy cơ trong một cộng đồng dân cư và là tổng hợp của hai yếu tố: Xác
suất phơi nhiễm và mức độ nghiêm trọng của hậu quả. Nguy cơ = Xác suất phơi
nhiễm x Mức độ nghiêm trọng của hậu quả.
Những khái niệm nêu trên cho thấy đối với một nguy cơ SKMT-NN, các yếu tố
cơ bản tạo nên nguy cơ là phơi nhiễm (bao gồm xác suất) và yếu tố nguy cơ
(bao gồm hậu quả). Phần lớn các hoạt động mà con người tham gia đều có
nguy cơ nào đó. Nguy cơ thường được chúng ta đánh giá một cách vô thức.
Sau khi đánh giá nguy cơ liên quan một cách có ý thức hoặc vô thức, một
quyết định sẽ được đưa ra về việc có chấp nhận nguy cơ đó hay không. Các ví
dụ về hành vi chấp nhận nguy cơ một cách có ý thức như: đua xe, đi băng qua
đường vào giờ tam tầm, tham gia các môn thể thao mạo hiểm, bơi lội, phơi
nắng, đi máy bay, hút thuốc, uống rượu, tiêu thụ thực phẩm biến đổi gen, làm
việc trong môi trường ồn, rung và có mức ô nhiễm không khí cao v.v. Hậu quả

sức khỏe có thể ở nhiều mức độ khác nhau, từ những tác hại ở mức không quá
nguy hiểm (có thể chữa trị được, không làm suy nhược cơ thể và không đe dọa
đến tính mạng) như da nổi mụn, ho, đau đầu, đau họng, buồn nôn, chóng mặt
v.v. đến các ảnh hưởng nghiêm trọng hơn (làm suy nhược cơ thể, thậm chí có
thể đe dọa đến tính mạng), chẳng hạn như tiêu chảy, nhiễm vi rút H5N1, sốt
xuất huyết Dengue, dị tật bẩm sinh, ung thư, bệnh HIV/AIDS v.v.

2. Khái niệm đánh giá nguy cơ sức khỏe môi trường-nghề
nghiệp (Environmental health risk assessment)
Đánh giá nguy cơ SKMT-NN (Environmental health risk assessment, hay còn
gọi là Lượng giá nguy cơ SKMT-NN) là một quy trình đánh giá nguy cơ một
cách có hệ thống những ảnh hưởng sức khoẻ do phơi nhiễm với các yếu tố
nguy cơ hóa học, sinh học, vật lý, hay tâm lý xã hội. Quy trình này bao gồm

6

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


đánh giá định lượng ví dụ: xác định mức độ phơi nhiễm tối đa cho phép với
một chất hóa học, hay xác định xác suất xảy ra một tác động có hại (ví dụ xác
suất mắc bệnh ung thư là 1 phần 1.000.000 v.v.) hoặc đánh giá bán định lượng
hoặc đánh giá định tính. Có nhiều khái niệm khác nhau về đánh giá và quản lý
nguy cơ. Dưới đây là những khái niệm được sử dụng phổ biến.
Đánh giá nguy cơ được tiến hành nhằm đánh giá những ảnh hưởng sức khoẻ
do phơi nhiễm với một yếu tố nguy cơ xác định để từ đó đề xuất các giải pháp
quản lý nguy cơ (American Chemical Society 1998). Đánh giá nguy cơ sức khỏe
môi trường được định nghĩa như là “Một quy trình có tổ chức nhằm mô tả và ước
lượng khả năng của việc phơi nhiễm với yếu tố nguy cơ sức khỏe môi trường sẽ để
lại hậu quả xấu cho sức khỏe. Quy trình này bao gồm 4 bước chính, đó là: xác định

yếu tố nguy cơ, đánh giá mối quan hệ liều-đáp ứng, đánh giá phơi nhiễm và mô tả
nguy cơ” (US Presidential/ Congressional Commission on Risk Assessment and
Risk Management 1997).
Định nghĩa gần đây nhất về đánh giá nguy cơ sức khỏe môi trường là: “Một quy
trình và phương pháp nhằm ước lượng những tác động tiềm tàng của việc phơi
nhiễm với một yếu tố nguy cơ hóa học, vật lý, sinh học, hay tâm lý xã hội lên một
cộng đồng cụ thể dưới một số điều kiện và trong một khoảng thời gian xác định”
(enHealth Council 2004). Vai trò của đánh giá nguy cơ là nhằm “cung cấp đầy
đủ thông tin đến những nhà làm luật, hoạch định chính sách, các nhà quản
lý nguy cơ để có thể đưa ra những quyết định tốt nhất có thể” (Paustenbach,
1989). Quy trình đánh giá nguy cơ sức khỏe môi trường do enHealth Council
(2004) đề xuất bao gồm những bước tương tự như đề xuất của Ủy ban Quốc
hội Hoa Kỳ về Quản lý và Đánh giá nguy cơ (1997) và NRC (1983), bao gồm:
xác định vấn đề, đánh giá yếu tố nguy cơ (gồm hai bước: xác định yếu tố nguy
cơ và đánh giá mối quan hệ liều-đáp ứng), đánh giá phơi nhiễm, mô tả nguy
cơ, sự tham gia của các bên liên quan và truyền thông nguy cơ. Các bước của
Khung Đánh giá nguy cơ SKMT-NN sẽ được mô tả ở Phần III và mô tả chi tiết
hơn trong Bài 2 đến Bài 6 của giáo trình này.
Trong thực tế, tùy thuộc vào tình huống, các loại nguy cơ có thể tương đối khác
nhau và vì vậy cách một chuyên gia Y tế công cộng nhận thức về một nguy cơ
sẽ rất khác so với một chuyên gia về xã hội học, chuyên gia về nông nghiệp v.v.
Trong giáo trình này, nội dung sẽ tập trung vào đánh giá các nguy cơ sức khỏe/
nguy cơ SKMT-NN, chủ yếu liên quan đến các yếu tố nguy cơ hoá học và vi sinh
vật. Trong thực tế thì khung đánh giá này chưa được áp dụng nhiều đối với các
nguy cơ vật lý hay tâm lý xã hội. Phần lớn các nghiên cứu đã được công bố trên
các tạp chí khoa học trên thế giới và Việt Nam là áp dụng khung này để đánh
giá các yếu tố nguy cơ hoá học và sinh học. Đánh giá nguy cơ SKMT-NN có thể

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


7


được sử dụng để: (1) Đề ra các hướng dẫn về nộng độ cho phép đối với các
chất/yếu tố gây ô nhiễm có trong nước và thực phẩm; (2) Đánh giá các tác hại
liên quan đến sức khỏe do phơi nhiễm với các yếu tố nguy cơ nghề nghiệp; (3)
Đánh giá nguy cơ sức khỏe do các tác nhân hóa học và vi sinh khi các nghiên
cứu dịch tễ học cho thấy có nguy cơ tiềm ẩn; và (4) Đánh giá nguy cơ mắc bệnh
ung thư do phơi nhiễm với một chất gây ô nhiễm trong môi trường.

3. Khái niệm quản lý nguy cơ
Trên thế giới có nhiều khái niệm khác nhau về quản lý nguy cơ. Theo Tiêu chuẩn
của Ôxtrâylia, quản lý nguy cơ là “Quy trình và hệ thống được tạo ra nhằm quản
lý một cách hiệu quả các cơ hội tiềm năng và các tác động tiêu cực”– AS4360.
Trong khi theo enHealth (2004), đây là “Quy trình đánh giá các phương án hành
động, lựa chọn và triển khai các giải pháp phù hợp để kiểm soát nguy cơ SKMT-NN
dựa trên kết quả đánh giá nguy cơ. Quá trình ra quyết định sẽ sử dụng các thông
tin chính trị, kinh tế, xã hội, kỹ thuật, khoa học. Quá trình này đòi hỏi sự cân nhắc
các giá trị và chi phí”. Tương tự, khái niệm do Ủy ban Quốc hội Hoa Kỳ về Đánh
giá nguy cơ và Quản lý nguy cơ (1997) đưa ra như sau “Quản lý nguy cơ là quá
trình xác định, đánh giá, lựa chọn và đưa ra các hành động nhằm làm giảm nguy
cơ đối với sức khỏe con người và hệ sinh thái. Giá trị cốt lõi của quản lý nguy cơ là
phải dựa trên cơ sở khoa học, hiệu quả về mặt chi phí, các hành động có tính kết
nối nhằm làm giảm hoặc ngăn ngừa nguy cơ đồng thời cân nhắc các yếu tố văn
hóa xã hội, đạo đức, chính trị và luật pháp”. Để có được một cái nhìn tổng quan
hơn nữa về các khung khác nhau sử dụng cho đánh giá và quản lý nguy cơ sức
khỏe và nguy cơ SKMT-NN, sinh viên nên đọc thêm bài báo phân tích về vấn đề
này của tác giả Jardine và cộng sự đăng tải năm 2003.

II. TỔNG QUAN VỀ ĐÁNH GIÁ VÀ QUẢN LÝ NGUY CƠ SỨC KHỎE

1. Tổng quan về các mô hình đánh giá và quản lý nguy cơ sức khỏe
Có nhiều nguy cơ và yếu tố nguy cơ tồn tại trong môi trường sống và môi
trường lao động mà phần lớn là do các hoạt động của con người tạo ra. Tuy
nhiên, mức độ nhận thức và sự quan tâm của cộng đồng về các nguy cơ lại khác
nhau rất lớn so với đánh giá của các nhà khoa học. Ví dụ, cộng đồng thường có
xu hướng lo ngại các chất phụ gia trong thực phẩm mặc dù nếu quản lý tốt thì
các chất này chỉ tồn tại với hàm lượng rất nhỏ và ít khi để lại các hậu quả sức
khoẻ, trong khi đó các yếu tố nguy cơ phổ biến khác như động vật cắn (ví dụ:
chó cắn, rắn cắn, hay muỗi đốt) có số ca mắc và tử vong cao hơn nhiều nhưng
thường ít được cộng đồng chú ý. Vì vậy, để cung cấp các bằng chứng khoa học

8

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


về một nguy cơ cụ thể do yếu tố hoá học, sinh học, vật lý, tâm lý xã hội v.v. đánh
giá nguy cơ là một công cụ và phương pháp quan trọng nhằm đánh giá khoa
học về mức độ của nguy cơ, từ đó đưa ra các biện pháp khác nhau để kiểm soát
nguy cơ. Trong lĩnh vực sức khỏe nghề nghiệp thì nhiều công ty, nhà máy đã và
đang áp dụng công cụ đánh giá nguy cơ để từ đó đề xuất các giải pháp quản
lý hiệu quả các yếu tố nguy cơ gây ra các bệnh nghề nghiệp. Kể từ đầu những
năm 1980, mô hình phân tích nguy cơ sức khỏe đầu tiên đã được Viện Khoa
học Quốc gia của Hoa Kỳ (NRC, 1983) đề xuất và tập trung vào đánh giá nguy
cơ mắc bệnh ung thư do phơi nhiễm với các chất hóa học có trong thực phẩm.
Trong mô hình này, quy trình đánh giá nguy cơ được phân chia thành ba giai
đoạn: xác định vấn đề, phân tích và mô tả nguy cơ.
Quản lý nguy cơ là quá trình ra quyết định bao gồm sự cân nhắc các yếu tố
chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội và kỹ thuật cùng với kết quả của quá trình
đánh giá nguy cơ nhằm đưa ra, phân tích, lựa chọn và thực hiện những phương

án thích hợp làm giảm nhẹ nguy cơ. Quản lý nguy cơ thường bao gồm ba cấu
phần: (1) Đánh giá nguy cơ; (2) kiểm soát phát thải và phơi nhiễm; và (3) quan
trắc nguy cơ. Cuối những năm 1990, nhiều mô hình khác nhau đã được đưa ra
tập trung vào các loại nguy cơ khác nhau bao gồm các nguy cơ về sức khỏe
con người, môi trường, sinh thái, nghề nghiệp và tài chính v.v. Những mô hình
đánh giá, truyền thông và quản lý nguy cơ áp dụng ở từng quốc gia khác nhau
có tên gọi, mục đích và cấu trúc khác nhau, như liệt kê dưới đây:
• Xác định Nguy cơ Sức khỏe: Thách thức trong công tác bảo vệ Sức khỏe
(Health and Welfare Canada, 1990),
• Luật Bảo vệ Môi trường Canada: Đánh giá nguy cơ Sức khỏe con người
liên quan tới các chất ưu tiên (Health Canada, 1994),
• Mô hình Quản lý Nguy cơ Sức khỏe Môi trường (Ủy ban Quốc hội về
Đánh giá và Quản lý Nguy cơ - US Presidential/Congressional Commission on Risk Assessment and Risk Management, 1997),
• Đánh giá nguy cơ Sức khỏe Môi trường (Ủy ban Sức khỏe môi trường
Ôxtrâylia – Australian enHealth Council 2004),
• Mô hình Đánh giá nguy cơ Sinh thái (CCME, 1996),
• Hướng dẫn Đánh giá nguy cơ Sinh thái (US EPA, 1998b),
• Đề xuất mô hình Đánh giá và Quản lý Nguy cơ Sức khỏe Nghề nghiệp
(Rampal & Sadhra, 1999).
Tuy nhiên, những khung đánh giá nguy cơ này nhìn chung có các bước tương
đối giống nhau, chủ yếu bao gồm ba giai đoạn như trong mô hình của NRC.
Jardine và cộng sự (2003) đã phân tích 12 mô hình quản lý và đánh giá nguy cơ
được áp dụng phổ biến trên thế giới và xác định được các bước/đặc tính căn

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

9


bản cần có trong một mô hình hoàn chỉnh nhằm đánh giá và quản lý các nguy

cơ sức khỏe con người, sinh thái, SKMT-NN như được liệt kê dưới đây:
• Giai đoạn xác định vấn đề;
• Sự tham gia của các bên liên quan;
• Truyền thông nguy cơ;
• Đánh giá nguy cơ định lượng
• Cấu phần xem xét và đánh giá
• Đưa ra quyết định dựa trên bằng chứng
• Tính linh hoạt
Năm 2007, Tổ chức Y tế thế giới đã đưa ra một khái niệm mới về mô hình đánh
giá nguy cơ tích hợp là một cách tiếp cận dựa trên cơ sở khoa học, kết hợp các
quy trình đánh giá nguy cơ cho cả con người, sinh vật và các nguồn tài nguyên
thiên nhiên trong một khung đánh giá. Một quy trình như vậy có thể được áp
dụng rộng rãi cho nhiều loại hình đánh giá khác nhau, bao gồm 1) đánh giá dự
đoán các tác động của hoạt động dự kiến triển khai, 2) đánh giá các tác động
hiện hữu của hoạt động đã xảy ra, 3) đánh giá các hoạt động ở những khu vực
đặc biệt … Sự tích hợp có trong tất cả các giai đoạn của quy trình đánh giá
nguy cơ từ lập kế hoạch đánh giá cho đến giai đoạn ra quyết định.

2. Thực trạng công tác đánh giá và quản lý nguy cơ sức khỏe môi
trường-nghề nghiệp trên thế giới, trong khu vực và ở Việt Nam
Mặc dù mô hình phân tích nguy cơ sức khỏe cộng đồng được đưa ra tại Hoa
Kỳ (NRC, 1983) với sự tập trung chủ yếu vào đánh giá nguy cơ của các chất
gây ung thư có trong thực phẩm và có vai trò khởi đầu cho công tác đánh giá
nguy cơ trên toàn thế giới, đánh giá nguy cơ định lượng đã được áp dụng từ
năm 1976 khi EPA đưa ra những hướng dẫn chung và ngắn gọn cho công tác
đánh giá nguy cơ ung thư (Hrudey, 1998). Kể từ những năm 1990 cho đến nay,
khung đánh giá nguy cơ sức khoẻ/sức khoẻ môi trường đã được áp dụng rộng
rãi ở nhiều nước phát triển như Hoa Kỳ, Canada, Anh, Ôxtrâylia v.v. Cụ thể, đánh
giá nguy cơ đã được ứng dụng nhằm đánh giá (1) một yếu tố nguy cơ/nguy
cơ nào đó (các chất hóa học, vi sinh vật, chất tăng nguy cơ ung thư v.v.) hay (2)

một đối tượng nào đó (con người, đất, nước, thực phẩm, không khí…) hay (3)
theo những chủ đề (như các khu vực ô nhiễm, các chất ưu tiên; xây dựng các
tiêu chuẩn, an toàn thực phẩm, thiết bị y tế, sử dụng thuốc theo đơn, đáp ứng
với tình huống khẩn cấp, giao thông vận tải và truyền thông nguy cơ). Một
cách tổng thể, WHO, USEPA và enHealth Council (Ôxtrâylia) đã phát triển và
đưa ra những mô hình, khung và hướng dẫn về quản lý nguy cơ có thể áp dụng

10

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


trên phạm vi quốc tế. Ví dụ, US EPA đã xuất bản một bộ gồm năm hướng dẫn
đầu tiên về đánh giá nguy cơ sức khỏe (liên quan đến ung thư, đột biến gen, các
tác động lên sự phát triển, đánh giá phơi nhiễm và các hỗn hợp hóa chất) năm
1986 và các hướng dẫn về đánh giá nguy cơ sinh thái (EPA 1992, 1998) cùng với
nhiều phiên bản chỉnh sửa trong những năm tiếp theo. Nhiều tổ chức cũng đưa
ra hướng dẫn đánh giá định lượng nguy cơ vi sinh vật trong nước và thực phẩm.
Nhìn chung, nhiều nước phát triển đã áp dụng khung đánh giá nguy cơ như
là một cơ sở giám sát có tính chuẩn mực với đầy đủ những hướng dẫn và quy
định hỗ trợ. Ở các nước đang phát triển, việc áp dụng khung đánh giá nguy cơ
vẫn còn khá hạn chế do không có đủ những điều kiện cơ sở vật chất, số liệu và
cán bộ được đào tạo trong lĩnh vực đánh giá nguy cơ. Tuy nhiên, nhiều nước,
chẳng hạn như ở khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, đã triển khai các hoạt
động liên quan đến bảo vệ sức khỏe và môi trường như tiến hành các nghiên
cứu, đưa ra các văn bản pháp lý, quy định và thiết lập hệ thống quản lý môi
trường v.v.
Tương tự như ở các nước đang phát triển khác trong khu vực, công tác đánh
giá và quản lý nguy cơ SKMT-NN ở Việt Nam chưa được thực hiện một cách
bài bản và khoa học. Hiện nay, Chính phủ Việt Nam đã ban hành Luật Bảo vệ

và Chăm sóc Sức khỏe nhân dân (1989), Luật Bảo vệ Môi trường (1994, sửa đổi
năm 2005)… Mặc dù những hướng dẫn hay khung đánh giá nguy cơ đã không
được xây dựng cụ thể cho bối cảnh thực tế ở Việt Nam, các mô hình và tiêu
chuẩn quốc tế về đánh giá nguy cơ vẫn có thể áp dụng một cách thích hợp
trong những lĩnh vực như sức khỏe môi trường, an toàn vệ sinh thực phẩm, an
toàn vệ sinh lao động, bảo vệ môi trường và sức khỏe con người v.v. Tuy nhiên,
các nguyên tắc, các bước và quy trình đánh giá nguy cơ chỉ mới được thực hiện
bài bản trong các nghiên cứu khoa học. Việc áp dụng khung đánh giá nguy cơ
cho những mục đích khác trong thực tế vẫn còn thụ động và mang tính dịch
vụ, có nghĩa là đánh giá nguy cơ chỉ được tiến hành khi tác động đã xảy ra, ví
dụ khi dịch sốt rét, sốt xuất huyết Dengue, tiêu chảy cấp, SARS, cúm gia cầm
v.v. đã xảy ra. Dù cho khung đánh giá nguy cơ ở các nước phát triển hay đang
phát triển cũng đã và đang được áp dụng ở một mức độ nào đó, hiện vẫn còn
ba tồn tại cơ bản sau đây: (1) thiếu những số liệu về độc chất học trên quẩn thể
người nói chung và các chủng tộc cụ thể nói riêng, phần lớn các thí nghiệm
được thực hiện trên các động vật, (2) khung thời gian phơi nhiễm còn hạn chế
và (3) sự tồn tại của các yếu tố không chắc chắn (uncertainty factors). Những
yếu tố này cùng với những nguyên nhân khác như thiếu cơ sở vật chất, kiến
thức và năng lực đã góp phần tạo nên sự không đồng đều trong việc áp dụng
khung đánh giá/quản lý nguy cơ trên thế giới.

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

11


3. Áp dụng khung đánh giá và quản lý nguy cơ
Đánh giá và quản lý nguy cơ đã và đang được áp dụng rộng rãi tại nhiều nước
trên thế giới, đặc biệt là trong lĩnh vực nước sinh hoạt và thực phẩm vì chất
lượng nước và thực phẩm ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe con người. Cục Bảo

vệ Môi trường Mỹ đã đưa ra những tài liệu cụ thể liên quan đến lĩnh vực này
như: Sổ tay về yếu tố phơi nhiễm (US EPA 1989); Hướng dẫn đánh giá nguy cơ
sức khỏe đối với các hỗn hợp chất hóa học (U.S. EPA, 1986, 2000); Hướng dẫn
đánh giá nguy cơ đối với các chất gây ung thư (US EPA 1986a, 1999a, 2001b)
và nhiều tài liệu hướng dẫn khác cụ thể cho từng nhóm tuổi và giới tính hay
cho các loại chất cụ thể như chì, dioxin v.v.; Quy trình đánh giá và quản lý các
nguy cơ sức khỏe liên quan đến thực phẩm (ANZFA, 1996, 2001), Hướng dẫn
về Nước uống Ôxtrâylia (NHMRC and ARMCANZ, 1996); Đánh giá an toàn vi
sinh vật đối với nước uống – Cải thiện phương pháp đánh giá và cách tiếp cận
(OECD, WHO 2003) và nhiều tài liệu khác do Tổ chức Y tế thế giới và các tổ chức
khác phát hành. Trong lĩnh vực Y học lao động, phương pháp đánh giá và quản
lý nguy cơ cũng được áp dụng rộng rãi tại một số nước, đặc biệt là trong công
tác quản lý nguy cơ ở các nhà máy nhằm giảm nguy cơ sức khoẻ cho công
nhân do phơi nhiễm với các yếu tố nguy cơ nghề nghiệp. Khung đánh giá nguy
cơ SKMT-NN cũng thường được áp dụng để đánh giá nguy cơ cho các tình
huống sẽ xảy ra trong tương lai, ví dụ đánh giá nguy cơ sức khỏe nghề nghiệp
của công nhân ở một nhà máy dự kiến chuẩn bị xây dựng, dựa trên số liệu của
các nhà máy tương tự đang vận hành.
Đánh giá nguy cơ hiện chủ yếu tập trung vào các yếu tố nguy cơ là các chất
hóa học và các vi sinh vật. Quy trình trên lý thuyết cho đánh giá nguy cơ đối với
hóa chất và vi sinh vật là như nhau, tuy nhiên, yếu tố nguy cơ vi sinh vật khác
với yếu tố nguy cơ hóa chất ở một vài điểm cơ bản sau đây: (1) khả năng biến
đổi của các dạng khác nhau của một mầm bệnh trong khả năng gây bệnh;
(2) mức độ nguy hiểm có thể tăng lên khi mầm bệnh truyền qua nhiều cá thể
mắc bệnh khác nhau; (3) các mầm bệnh nhìn chung không phân bố đều trong
môi trường nước, không khí, đất, hay thực phẩm; (4) các mầm bệnh có thể
truyền từ một người sang nhiều người khác, từ người lành mang mầm bệnh
hay những đối tượng đang ốm yếu; và (5) xác suất một cá thể bị nhiễm mầm
bệnh hay ốm tùy thuộc không chỉ vào tình trạng sức khỏe của người đó mà
còn phụ thuộc vào lượng mầm bệnh và khả năng miễn dịch đã có (Hunter &

Payment, 2003).
Trong đánh giá nguy SKMT-NN, cần xác định các nhân tố cụ thể để có thể xác
định các yếu tố nguy cơ và ảnh hưởng sức khỏe. Trong nhiều trường hợp, một
nguy cơ sức khoẻ có thể xảy ra do một hay nhiều nhân tố. Vì vậy, đánh giá nguy
cơ SKMT-NN cần xem xét tác động qua lại giữa các nhân tố này. Một số yếu tố

12

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


nguy cơ sức khoẻ thường gặp trong lĩnh vực sức khoẻ môi trường bao gồm
tồn dư hóa chất nông nghiệp, các yếu tố liên quan tới quá trình xử lý nước, chế
biến thực phẩm, các chất ô nhiễm môi trường, các chất phụ gia thực phẩm, các
chất bảo quản thực phẩm, độc tố nấm, các vi sinh vật, các độc tố thực vật, các
tồn dư hóa chất thú y (ANZFA, 1996) và các yếu tố nguy cơ nghề nghiệp như
tiếng ồn, rung, bụi silic v.v.

III. KHUNG ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHỎE MÔI TRƯỜNGNGHỀ NGHIỆP
1. Giới thiệu
Công cụ xây dựng riêng cho đánh giá và quản lý nguy cơ SKMT-NN là Khung
Đánh giá nguy cơ Sức khỏe môi trường của Ôxtrâylia (Environmental Health
Risk Assessment, viết tắt là EHRA) do Ủy ban Sức khỏe Môi trường đưa ra
(2004). Khung đánh giá này sẽ là cơ sở cho các phương pháp đánh giá nguy
cơ được sử dụng trong khóa học này. EHRA là một quy trình hay một phương
pháp nhằm đánh giá các nguy cơ đối với sức khỏe con người do phơi nhiễm
với các yếu tố nguy cơ trong môi trường. Quy trình này được sử dụng giúp đề
ra những tiêu chuẩn và các hướng dẫn nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng và
sức khỏe người lao động (ví dụ, tiêu chuẩn về ô nhiễm không khí, nước uống).
Khi chưa có các tiêu chuẩn rõ ràng thì EHRA giúp đánh giá các nguy cơ sức

khỏe do phơi nhiễm với chất hóa học, sản phẩm hay hoạt động cụ thể. EHRA
cũng được ứng dụng trong các tình huống thực tế, tình huống giả định (ví dụ
đánh giá nguy cơ sức khỏe liên quan đến một nhà máy dự kiến sẽ được xây
dựng), hay được thực hiện như một cấu phần của quy trình đánh giá tác động
sức khỏe. Mặc dù khung Đánh giá nguy cơ SKMT-NN này được đưa ra nhằm
đánh giá các loại yếu tố nguy cơ khác nhau bao gồm sinh vật, hóa chất, yếu tố
vật lý hay tâm lý xã hội, nhưng trong khuôn khổ giáo trình này, nội dung chủ
yếu tập trung đánh giá những yếu tố nguy cơ hóa học và vi sinh vật. Khung
đánh giá nguy cơ SKMT-NN được xây dựng dựa vào mô hình đánh giá và quản
lý nguy cơ sức khỏe của Hội đồng Nghiên cứu Quốc gia Mỹ (U.S. NRC 1983) và
của Ủy ban Quốc hội Mỹ về Đánh giá và Quản lý Nguy cơ (P/CCRARM 1997).
Khung đánh giá này gồm bốn bước chính như sau: xác định vấn đề (Issue
identification); đánh giá yếu tố nguy cơ, bao gồm xác định yếu tố nguy cơ
và đánh giá liều-đáp ứng (Hazard assessment: Hazard identification và Dose
– respone assessment); đánh giá phơi nhiễm (Exposure assessment); và mô
tả nguy cơ (Risk characterization) (Hình 4). Ngoài bốn bước chính này còn có
truyền thông nguy cơ, sự tham gia của các bên liên quan và tham vấn cộng

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

13


đồng là cấu phần quan trọng cần được tiến hành trong suốt quá trình quản lý
và đánh giá nguy cơ. Phần này trình bày một cách ngắn gọn nội dung chính
của từng bước trong khung đánh giá nguy cơ SKMT-NN. Các bài từ Bài 2 đến
Bài 5 trong giáo trình này sẽ mô tả chi tiết nội dung của các bước này và Bài 6
sẽ trình bày khái niệm về nhận thức nguy cơ (risk perception) và truyền thông
nguy cơ (risk communication).
Sự tham gia của cộng đồng, các bên liên

quan và truyền thông nguy cơ
QUẢN LÝ NGUY CƠ SỨC
KHỔE MÔI TRƯỜNG

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC
KHỔE MÔI TRƯỜNG

Xác định vấn đề

Đánh giá yếu tố
nguy cơ

Đánh giá
phơi nhiễm

Xác định Đánh giá
yếu tố
liều-đáp
nguy cơ
ứng

Xem xét,
và kiểm
tra tính
thực tiễn

Xem xét,
và kiểm
tra tính
thực tiễn


Các yếu tố
khoa học,
kỹ thuật,
văn hóa,
xã hội,
chính trị

Đánh giá
nguy cơ &
phân tích
phương án
và quyết
định
Xử lý
nguy cơ

Xem xét,
và kiểm
tra tính
thực tiễn

Giám sát
và đánh
giá

Mô tả nguy
cơ
a. Xác định vấn đề


Hình 4. Mối quan hệ giữa đánh giá và quản lý nguy cơ
(Nguồn: Australian enHealth Council 2004, dựa vào P/CCRARM 1997 và NRC 1983)

2. Xác định vấn đề
Đây là bước đầu tiên trong khung Đánh giá nguy cơ SKMT-NN, có vai trò xác
định các vấn đề liên quan đến đánh giá nguy cơ và xác định phạm vi, mục tiêu

14

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP


của hoạt động đánh giá. Cán bộ thực hiện công tác đánh giá nguy cơ SKMTNN cần tìm hiểu các vấn đề khác nhau trong bước đầu tiên này. Ví dụ, vài năm
trước đây, dịch tả xảy ra tại Hà Nội và nhiều tỉnh, thành phố khác ở Việt Nam.
Cán bộ được phân công thực hiện công tác đánh giá nguy cơ xảy ra dịch tả ở
Hà Nội cần trả lời những câu hỏi sau đây để hoàn thành bước xác định vấn đề:
• Những vấn đề gì cần quan tâm? (Ví dụ, dịch tả sẽ tác động như thế nào
đến sức khỏe, kinh tế, xã hội?).
• Nguyên nhân nào đã dẫn đến dịch tả?
• Tại sao dịch tả ở Hà Nội là một vấn đề cần phải quan tâm?
• Dịch tả đã được xác định như thế nào?
• Có cần phải đánh giá nguy cơ dịch tả ở Hà Nội?
• Đánh giá nguy cơ có phù hợp với dịch tả và trong hoàn cảnh cụ thể tại
Hà Nội?
Người dân Hà Nội, Bộ Y tế và các ban ngành, tổ chức liên quan nhận thức như
thế nào về dịch tả, về đánh giá nguy cơ và quản lý nguy cơ dịch tả trên địa
bàn?...

3. Đánh giá yếu tố nguy cơ
Theo mô hình đánh giá nguy cơ SKMT của enHealth Council (2004), đánh giá

yếu tố nguy cơ bao gồm hai bước là xác định yếu tố nguy cơ và đánh giá liềuđáp ứng.

3.1. Xác định yếu tố nguy cơ
Bước này nhằm mục đích xác định những tác hại sức khỏe liên quan tới yếu tố
nguy cơ và các tác hại này có thể tiến triển như thế nào (Health Canada 1999).
Các cán bộ làm công tác đánh giá nguy cơ có thể sử dụng kết quả từ nhiều
nghiên cứu khác nhau ở trong nước và trên thế giới cho bước xác định yếu tố
nguy cơ, bao gồm các nghiên cứu dịch tễ học trên người (các nghiên cứu dịch
tễ học dựa trên bệnh án và quan sát, các điều tra cộng đồng…), các nghiên
cứu trên động vật (các nghiên cứu độc học trên các động vật thí nghiệm khi
cho phơi nhiễm với các liều lượng độc chất khác nhau và quan sát đánh giá
các tác động sức khoẻ), các nghiên cứu trong ống nghiệm... Các vấn đề khác
cần xem xét trong bước này gồm có: khoảng thời gian kéo dài các tác động
có hại; sự hấp thụ, phân bố và đào thải các chất trong cơ thể và tác động sức
khoẻ của các sản phẩm phụ trong quá trình chuyển hoá. Ví dụ, khi đánh giá
nguy cơ ô nhiễm atrazine ở các nguồn nước, chúng ta cần phải xem xét các sản
phẩm chuyển hóa của atrazine gồm có desethylatrazine, desisopropylatrazine,

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ SỨC KHOẺ MÔI TRƯỜNG NGHỀ NGHIỆP

15