ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
===================

VŨ THỊ HỒNG DUNG

QUAN NIỆM VỀ CÁI CHẾT VÀ ĐỊNH HƢỚNG
GIÁ TRỊ VĂN HÓA CHO NGƢỜI VIỆT HIỆN NAY
TRONG VẤN ĐỀ ỨNG XỬ VỚI CÁI CHẾT

LUẬN VĂN THẠC SĨ
CHUYÊN NGÀNH TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
===================

VŨ THỊ HỒNG DUNG

QUAN NIỆM VỀ CÁI CHẾT VÀ ĐỊNH HƢỚNG
GIÁ TRỊ VĂN HÓA CHO NGƢỜI VIỆT HIỆN NAY
TRONG VẤN ĐỀ ỨNG XỬ VỚI CÁI CHẾT
Chuyên ngành : Triết học
Mã số: 60.22.03.01
LUẬN VĂN THẠC SĨ
CHUYÊN NGÀNH TRIẾT HỌC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:TS. PHẠM QUỲNH

HÀ NỘI - 2015


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 3
1.1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 3
1.2. Tình hình nghiên cứu ................................................................................. 4
1.3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................. 8
1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.............................................................. 8
1.5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu ................................................ 8
1.6. Đóng góp mới của luận văn ....................................................................... 9
1.7. Ý nghĩa của luận văn .................................................................................. 9
1.8. Kết cấu của luận văn .................................................................................. 9
NỘI DUNG..................................................................................................... 10
CHƢƠNG 1: QUAN NIỆM VỀ CÁI CHẾT TRONG LỊCH SỬ TƢ
TƢỞNG NHÂN LOẠI .................................................................................. 10
1.1. Quan niệm về cái chết trong lịch sử triết học ................................. 10
1.1.1. Quan niệm về cái chết trong triết học phương Tây ...................... 10
1.1.2. Quan niệm về cái chết trong triết học phương Đông ............. Error!
Bookmark not defined.
1.2. Quan niệm về cái chết trong một số tôn giáo lớnError! Bookmark
not defined.
1.2.1 Quan niệm về cái chết trong đạo KitôError!

Bookmark

not

Bookmark


not

Bookmark

not

defined.
1.2.2. Quan niệm về cái chết trong đạo PhậtError!
defined.
1.2.3. Quan niệm về cái chết trong Hồi GiáoError!
defined.
Kết luận chƣơng 1 ......................................... Error! Bookmark not defined.

1


CHƢƠNG 2: ĐỀ XUẤT THẾ ỨNG XỬ CHO NGƢỜI VIỆT NAM
HIỆN NAY VỚI VẤN ĐỀ CÁI CHẾT THEO ĐỊNH HƢỚNG GIÁ TRỊ
VĂN HÓA ...................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1. Thái độ và nghi lễ tang ma của ngƣời Việt hiện nay trong cách
ứng xử với cái chết .................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Thái độ của người Việt trong ứng xử với cái chết ................. Error!
Bookmark not defined.
2.1.2 Nghi lễ tang ma của người Việt ..... Error! Bookmark not defined.
2.2. Một số định hƣớng cho thế ứng xử của ngƣời Việt hiện nay với
vấn đề cái chết............................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.1 Cần nhìn nhận cái chết như một hiên tượng tự nhiên, một giai đoạn
tất yếu trong chu trình phát triển của đời người, do đó không nên né
tránh hay sợ hãi khi bàn luận về cái chết hay đối mặt với nó. ......... Error!

Bookmark not defined.
2.2.2. Cần hoàn thành trách nhiệm với cuộc sống hàng ngày, đó chính là
thái độ tốt nhất để đối mặt với cái chết. .. Error! Bookmark not defined.
2.2.3. Cần phát huy những giá trị truyền thống thông qua nghi lễ tang ma
và khắc phục mê tín hủ tục...................... Error! Bookmark not defined.
2.3. Những vấn đề còn đặt ra khi nghiên cứu về cái chết hiện nay
Error! Bookmark not defined.
2.3.1. Quan niệm của khoa học hiện đại về cái chếtError!

Bookmark

not defined.
2.3.2. Bàn về quyền được chết và vấn đề an tử ở Việt Nam ........... Error!
Bookmark not defined.
Kết luận chƣơng 2 ........................................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN .................................................... Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 11

2


3


MỞ ĐẦU
1.1. Lí do chọn đề tài
Sự sống và cái chết là nỗi bận tâm lớn nhất của con người. Có một câu
nói rất hay: Đời người như một cuốn sách, điều quan trọng không phải là
cuốn sách dài hay ngắn mà ở chỗ cuốn sách đó hay hay dở. Vì thế, hãy sống
tích cực, sống trọn vẹn với thời gian, với những gì đang có, sống thật vui vẻ,

có ý nghĩa và hữu ích. Hãy nỗ lực làm những gì có ích cho mình và mọi
người, phục vụ và cống hiến, để đời sống dù có mong manh, ngắn ngủi cũng
trở nên có ý nghĩa và giá trị.
Quan niệm về sống và chết, quan niệm về mối liên hệ giữa những người
sống và người chết từ lâu đã trở thành đề tài không chỉ được đề cập trong các
tôn giáo, tín ngưỡng mà còn xuất hiện trong triết học và một số bộ môn khoa
học. Bởi suy cho cùng, điều mà tôn giáo, tín ngưỡng và các ngành khoa học
hướng đến cũng chỉ để giải quyết vấn đề sống và chết của con người. Đã là
con người, chắc chắn ai cũng quan tâm đến sự sống và chết của mình. Tuy
nhiên, trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta nhắc nhiều đến sự sống, sự tồn tại
của mỗi đời người, mỗi xã hội và thường né tránh không bàn đến cái chết,
những điều liên quan đến cái chết.
Vấn đề sự sống – cái chết đã được vô số học giả khắp thế giới, cả phương
Đông, phương Tây, từ xưa đến nay nghiên cứu và đưa ra nhiều kiến giải phong
phú. Trong văn học phương Tây, nhà soạn kịch thiên tài Shakespeare đã đưa ra
một mệnh đề bất hủ “sống hay chết đó mới là vấn đề”. Trong triết học phương
Tây cổ đại, Platon có tác phẩm nổi tiếng bàn về sự bất tử của linh hồn. Ở
phương Đông, các nhà tư tưởng thuộc các các tôn giáo như Nho giáo, Đạo giáo
cũng đưa ra những quan niệm luận bàn về vấn đề sống – chết. Một số tôn giáo
lớn như đạo Phật, đạo Kitô, đạo Hồi cũng góp tiếng nói của mình đưa ra những
kiến giải lý thú về sự kiện trọng đại này của con người.

4


Cái chết của một thành viên trong cộng đồng thường gây nên một sự sợ
hãi, một nỗi kinh hoàng đối với những thành viên còn lại. Chết là một thực tại
bí hiểm bởi không ai còn sống mà có kinh nghiệm về nó được; những gì
người ta nói về cuộc sống sau cái chết đều chỉ là niềm tin. Khảo cứu quan
niệm về cái chết của người Việt và sự ảnh hưởng của nó đến đời sống văn hóa

của người Việt cũng là một cách để chúng ta có cái nhìn thông suốt và ứng xử
phù hợp mỗi khi đối diện với cái chết của ai đó trong cộng đồng.
Nhận thức về cái chết và quy phạm hóa cái chết qua các nghi thức lễ
tang là một việc cần thiết. Bởi, thái độ của người Việt về cái chết và nghi thức
tang ma có ảnh hưởng trực tiếp tới từng gia đình và cộng đồng trên nhiều
phương diện từ đời sống tình cảm đến kinh tế vật chất. Đồng thời, nó tác động
đến trật tự xã hội và văn hóa của cộng đồng. Đặc biệt, trong giai đoạn hiện
nay, sự phát triển của kinh tế, xã hội khiến con người được thỏa mãn nhiều
nhu cầu của cuộc sống hơn nhưng cũng gặp rất nhiều rủi ro, áp lực khiến cho
không ít cá nhân rơi vào bế tắc tự kết thúc cuộc sống. Vì vậy, việc nghiên cứu
các quan niệm khác nhau về cuộc sống và cái chết có ý nghĩa hiện thực nhân
sinh đối với từng cá thể và cộng đồng.
Qua những suy tư về cái chết, con người sẽ nhận ra giới hạn của kiếp
người, tính bất định của sự sống, qua đó có thể sống tốt hơn, làm lợi cho tha
nhân nhiều hơn, và bình thản đón nhận cái chết. Với những lí do trên đây,
chúng tôi quyết định lựa chọn: “Quan niệm về cái chết và định hướng giá trị
văn hóa cho người Việt hiện nay trong vấn đề ứng xử với cái chết” làm đề
tài nghiên cứu cho luận văn của mình.
1.2. Tình hình nghiên cứu
Triết học về cái chết là mảng đề tài thu hút nhiều sự quan tâm của giới
nghiên cứu trên thế giới. Tuy nhiên, ở Việt Nam, đề tài này gần như một
mảnh đất bị bỏ trống, nhiều nhà nghiên cứu dường như còn lảng tránh vấn đề này.

5


Nghiên cứu về cái chết, chủ yếu là các công trình của các học giả nước
ngoài. Trước hết phải kể đến công trình của Phùng Lô Tường (2010), Triết lý
sinh tử Đông Tây, Thích Hoàng Trí dịch, Nxb Phương Đông. Tác giả đã tập
hợp những kiến giải Đông Tây kim cổ về sự sống và cái chết của loài người.

Công trình củaThích Điền Tâm (2011), Phật giáo sinh tử kỳ thư, Nxb Thời
đại, Hà Nội, góp phần lý giải chân tướng của sự sống và cái chết, giúp độc giả
đối diện với cái chết với hơn 200 đồ hình miêu tả về quá trình trước và sau lúc
lâm chung. Công trình của Sogyal Rinpoche (2013), Tạng Thư Sống Chết,
Thích Nữ Trí Hải dịch, Nxb Hồng Đức– Sách Bàn Về Sự Sống Và Cái Chết,
trong tác phẩm này, Sogyal Rinpoche tập trung vào các vấn đề làm sao để
hiểu ý nghĩa thực thụ của sự sống, làm sao để chấp nhận cái chết, làm sao để
giúp đỡ người sắp chết, và người đã chết. Tác giả có khuynh hướng nghĩ đến
sự chết không phải là một cái gì đó hoàn toàn chấm dứt. Tuy vậy, cái chết
không thể biết trước vì ta không biết được khi nào cái chết đến, và mình sẽ
chết như thế nào. Bởi thế, tốt hơn cả là ta hãy dự phòng một số việc trước khi
cái chết thực sự xảy ra.
Ngoài ra còn có một số công trình cũng đề cập đến vấn đề cái chết của
các tác giả: Francoise Dastur (2013), Sao lại là cái chết, Đăng Ngọc dịch,
Nxb Tri thức, Hà Nội; K. Sri Dhammananda (2007), Chết có thật đáng sợ
không, Nxb Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh; Emmanuelle Huisman – Perrin
(2013), Cái chết giải thích cho con, Đỗ Thị Minh Nguyệt dịch, Nxb Giáo dục
Việt Nam, Hà Nội. Đạt Lai Lạt Ma (Tây Tạng) (2004), Sống hạnh phúc chết
bình an, Nxb Tôn giáo, Hà Nội. Tống Đạo Nguyên (2011), Đạo giáo sinh tử
kỳ thư, Cổ Đồ Thư dịch, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội; Arthur
Schopenhauer (2006), Siêu hình tình yêu – siêu hình sự chết, Hoàng Thiên
Nguyễn dịch, Nxb Văn học, Hà Nội; Tulku Thondup (2010), Chết an bình tái
sinh hỷ lạc, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.

6


Như vậy, có thể thấy số lượng các công trình nghiên cứu về cái chết của
các học giả nước ngoài khá đồ sộ. Những công trình này đã bàn luận, lý giải
đề tài cái chết dưới rất nhiều góc độ, khía cạnh khác nhau. Một số tác phẩm đi

vào khái quát, khảo cứu quan niệm về cái chết trong lịch sử tư tưởng. Một số
công trình lại triển khai theo hướng mô tả cái chết trong tương quan với sự
sống. Một số tác phẩm khác lại đưa ra những suy tư, kiến giải về ý nghĩa của
cái chết. Nhưng nhìn chung, hầu hết các tác phẩm chưa có sự gắn kết giữa
quan niệm về cái chết với định hướng giá trị văn hóa.
Như trên đã khẳng định, trái ngược với tình hình nghiên cứu trên thế
giới, ở Việt Nam hầu như chưa xuất hiện tác phẩm chuyên khảo nào về đề tài
cái chết. Cái chết mới chỉ được nhắc đến với tư cách là một trong những yếu
tố củavăn hóa xuất hiện trong những công trình nghiên cứu về văn hóa của
Trần Ngọc Thêm, Đào Duy Anh, Phan Kế Bính.
Trong tác phẩm Tìm hiểu về bản sắc văn hóa Việt Nam củaTrần Ngọc
Thêm do nhà xuất bản TP. Hồ Chí Minh ấn hành năm 1997 ta thấy với các tri
thức, các dữ kiện tổng hơ ̣p từ rấ t nhiề u công trình đông tây kim cổ thuô ̣c
nhiề u liñ h vực văn hóa khác nhau , bằ ng phương pháp cấ u trúc - loại hình, tác
giả đã xâu chuỗi các sự kiện thành một bức tranh tổng quan về văn hóa Việt
Nam. Đi vào các yế u tố văn hóa , tác giả tập trung khảo cứu lĩnh vực văn hóa
nhâ ̣n thức dựa trên cơ sở triế t lý âm dương , mô hình tam tài , ngũ hành của
phương Nam (trong đó có Viê ̣t Nam ) tác giả đã chỉ ra nh ững nét đặc trưng
trong văn hóa tổ chức cộng đồng của người Việt mà cụ thể là phong tục
tang ma thấm nhuần rất sâu sắc tinh thần triết lý âm dương Ngũ hành
phương Nam.
Đào Duy Anh vớiViệt Nam văn hóa sử cương (2000), Nxb Văn hóa
Thông tin, Hà Nội đã trình bày khá toàn diện những nội dung của lịch sử văn
hoá Việt Nam, giúp người đọc hình dung được diện mạo của văn hoá dân tộc.

7


Trong đó, ông đã đề cập đến tang chế, tang phục và đưa ra những luận giải
trong tập tục về việc tang của người Việt.

Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính (2011), Nxb Văn học, Hà Nội là
một công trình nghiên cứu nghiêm túc, có tinh thần phản biện về thuần phong
mỹ tục của Việt Nam. Trong tác phẩm này, tác giả cũng đề cập đến vấn đề
tang ma, cải táng và việc hiếu của người Việt, coi đó như một trong những
phong tục tập quán thể hiện được bản sắc văn hóa Việt Nam.
Bên cạnh những công trình văn hóa đề cập đến cái chết với tư cách là
một yếu tố văn hóa, khai thác đề tài cái chết ở khía cạnh phong tục tập quán ở
nước ta còn có các văn bản về những quy chế của nhà nước về nghi lễ tang
ma. Đó là các văn bản như Quyết định số 308/2005/QĐ-TTg ngày 25/11/2005
của Thủ tướng Chính phủ ban hành Quy chế thực hiện nếp sống văn minh
trong việc cưới, việc tang và lễ hội; Thông tư số 04/2011/TT-BVHTTDL ngày
21/01/2011 của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch quy định về thực hiện nếp
sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội; Nghị định 105/2012/NĐCPVề tổ chức lễ tang cán bộ, công chức, viên chức; Chỉ thị 27 –CT/TW của Bộ
chính trị về việc thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang, lễ.
Như vậy, có thể thấy số lượng các công trình nghiên cứu về đề tài cái
chết ở Việt Nam còn ít ỏi. Những công trình nghiên cứu về đề tài này mới chỉ
khai thác khía cạnh bề mặt chẳng hạn như về nghi thức, tang lễ. Các công
trình nghiên cứu về đề tài cái chết đặt dưới góc độ triết học và định hướng giá
trị văn hóa hầu như chưa xuất hiện. (Và cũng do hạn chế về mặt nhận thức mà
bản thân tác giả chưa được tiếp cận với bất kỳ công trình nghiên cứu nào liên
quan trực tiếp đến đề tài mà tác giả đã chọn). Do đó, khảo cứu quan niệm về
cái chết và định hướng giá trị văn hóa cho người Việt Nam hiện nay trong vấn
đề ứng xử với cái chết thiết nghĩ là một việc làm cần thiết. Qua việc tìm hiểu
quan niệm về cái chết trong lịch sử tư tưởng nhân loại nói chung, ở Việt Nam

8


nói riêng để có thể khẳng định cái chết là một sự kiện, một hiện tượng tự
nhiên của đời sống con người và cũng là một thành tố không thể thiếu của văn

hóa. Do vậy, luận văn nghiên cứu về cái chết, từ những quan niệm của con
người về cái chết mong muốn đưa ra một vài những ý kiến mang tính định
hướng cho người Việt trong vấn đề ứng xử với cái chết.
1.3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích:
Làm rõ quan niệm về cái chết trong lịch sử tư tưởng nhân loại nói chung
và ở Việt Nam nói riêng, từ đó góp phần khẳng định giá trị của những quan
niệm này đối với ứng xử của con người Việt Nam hiện nay với cái chết và
cuộc sống.
Nhiệm vụ
- Nghiên cứu quan niệm về cái chết trong lịch sử tư tưởng nhân loại.
- Nghiên cứu quan niệm và cách ứng xử của người Việt với vấn đề cái
chết và đề xuất thế ứng xử cho con người Việt Nam hiện nay về vấn đề cái
chết theo định hướng giá trị văn hoá.
1.4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quan niệm về cái chết trong lịch sử
tư tưởng nhân loại nói chung, ở Việt Nam nói riêng và cách người Việt Nam
ứng xử với cái chết.
Phạm vi nghiên cứu củaluận văn tập trung khảo cứu trong lịch sử triết
học phương Đông và phương Tây, trong một số tôn giáo lớn và phong tục
tang ma ở Việt Nam.
1.5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Luận văn dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện
chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử trong việc nghiên cứu tôn giáo, nghiên
cứu lịch sử triết học đồng thời sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu

9


như: phương pháp nghiên cứu văn bản, phân tích, tổng hợp, so sánh, lịch sử

và logic…
1.6. Đóng góp mới của luận văn
Luận văn trình bày một cách có hệ thống và chi tiết quan niệm về cái
chết trong lịch sử tư tưởng nhân loại và đưa ra một số đề xuất về thế ứng xử
cho con người Việt Nam hiện nay đối với vấn đề cái chết.
1.7. Ý nghĩa của luận văn
Thông qua việc làm sáng tỏ những nội dung cơ bản trong quan niệm về
cái chết trong lịch sử triết học, tôn giáo và ở Việt Nam luận văn giúp chúng ta
có một cái nhìn đầy đủ, đa chiều hơn về vấn đề luôn đi liền với cuộc sống của
con người, đó là cái chết, đồng thời luận văn có thể dùng làm tài liệu tham
khảo cho những ai quan tâm tới vấn đề trên.
1.8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn
có kết cấu gồm 2 chương, 5 tiết.

10


NỘI DUNG
CHƢƠNG 1: QUAN NIỆM VỀ CÁI CHẾT TRONG LỊCH SỬ TƢ
TƢỞNG NHÂN LOẠI
1.1. Quan niệm về cái chết trong lịch sử triết học
1.1.1. Quan niệm về cái chết trong triết học phƣơng Tây
Socrates (469 Tr. CN – 399 Tr. CN) là một nhà triết học vĩ đại. Theo
ông triết học ra đời với mục đích chuẩn bị về mặt tinh thần để con người đón
nhận cái chết. Điều này đã được Socrates lý giải trong tác phẩm “Đối thoại
Phedon”, một đối thoại được học trò của ông là Platon ghi lại, trong đó kể lại
những thời khắc cuối đời của người thầy.
Socrates bị xử phải uống thuốc độc. Môn đệ của ông tìm cách cứu ông
một lần chót nhưng ông đã từ chối. Với các môn đệ đến ngục thất để tiễn

Socrates về cõi chết, Socrates nói: Hãy cứ vui đi, các con chỉ chôn cái thể
phách của thầy. Đặc biệt, Socrates cho rằng, nếu cái chết có thể tránh khỏi sự
bất lực và bi thảm sau tuổi già thì con người sẽ có được kết luận là muốn tìm
đến một cái chết còn tốt hơn là sống: Ai chưa kinh qua đời sống phản tỉnh thì
người đó không đáng sống.Theo Socrates, “phản tỉnh” là công năng quan
trọng của triết học. Ý nghĩa sinh mệnh con người đòi hỏi phải kinh qua sự
phản tỉnh triệt để thì cuộc sống mới mang nhiều giá trị hơn.
Do Socrates xoáy sâu vào sự sống, nhấn mạnh sống cần phải “phản tỉnh”
thì mới có ý nghĩa. Tương tự, đối với cái chết cũng vậy, trước khi nhắm mắt
cũng cần phải phản tỉnh thì cái chết mới mang ý nghĩa, giá trị của đời người,
và không có chút hối tiếc cũng như không có gì phải sợ hãi khi lâm chung.
“Chính bản thân của Socrates do bị vu khống tội “bôi nhọ thần thánh”,
“đầu độc thanh niên” mà bị kết án tử hình. Nhưng sau khi ông kinh qua quá
trình phản tỉnh trọn vẹn, không những ông không biểu hiện chút gì sợ hãi, cự

11


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đào Duy Anh (2000), Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb Văn hóa thông
tin, Hà Nội.
2. Toan Ánh (2001), Phong tục thờ cúng tổ tiên trong gia đình người Việt,
Nxb Vãn hoá dân tộc.
3. Phan Kế Bính (2011), Việt Nam phong tục, Nxb Văn học, Hà Nội.
4. Phương Bối (2013), Để hiểu đạo Phật, nguồn Thư viện Phật học 73
Quán Sứ, Hà Nội.
5. Lê Thị Cúc, (2010), Tìm hiểu phạm trù sống - chết, Tạp chí Nghiên cứu
Văn hóa, số 4/ 2010, Đại học văn hóa Hà Nội.
6. Nguyên Châu, Nguyễn Minh Tiến dịch (2011) Người Tây Tạng nghĩ về
cái chết, Nxb Văn hóa thông tin.

7. Doãn Chính (chủ biên) (2004), Đại cương lịch sử triết học Trung Quốc,
Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
8. Francoise Dastur (2013), Sao lại là cái chết, Đăng Ngọc dịch, Nxb Tri
thức, Hà Nội.
9. K. Sri Dhammananda (2007), Chết có thật đáng sợ không, Nxb Tổng
hợp TP. Hồ Chí Minh.
10. Will Durant (2008), Câu chuyện triết học, dịch giả Trí Hải, Bửu Đích,
Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
11. Nguyễn Hồng Dương (2001), Nghi lễ và lối sống công giáo trong văn
hóa Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội.

12


12. Phạm Đức Dương, (2003), Thế giới tâm linh, Tạp chí Nghiên cứu Tôn
giáo số 3/2003
13. Thích Như Điển, (2009), Sống và chết theo quan niệm Phật giáo
Nxb Phương Đông, TP Hồ Chí Minh.
14. Lê Quý Đức, Hoàng Chí Bảo (2007), Văn hóa đạo đức ở nước ta hiện nay:
vấn đề và giải pháp, Nxb Văn hóa - thông tin & Viện Văn hóa, Hà Nội.
15. Christian Ethics, Đạo đức kitô giáo, Thần Học Luân Lý dưới ánh sáng
Công Đồng vatican II, Thần học luân lý chuyên biệt 2, trang 304
16. Giáo lí Giáo hội Công giáo, (1996), Biên soạn cho giáo dân, sách lưu
hành nội bộ.
17. Phạm Minh Hạc, Nguyễn Khoa Điềm (chủ biên) (2003), Về phát triển
và xây dựng con người trong thời kỳ công nghiệp hoá và hiện đại hoá,
Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
18. Lý Tường Hải (2005), Khổng Tử (bản dịch), Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
19. Mai Thanh Hải (2006), Từ điển tín ngưỡng, tôn giáo thế giới và Việt
Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

20. Nguyễn Vũ Hảo, Đỗ Minh Hợp (2009) Giáo trình Triết học phương Tây
hiện đại, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc
gia Hà Nội.
21. Nguyễn Duy Hinh, (2005), Phàm và Thiêng, Tạp chí Nghiên cứu Tôn
giáo, số3/2005.
22. Nguyễn Duy Hinh (2008), Tâm linh Việt Nam, Nxb Từ điển Bách Khoa.
23. Johannes Hirschberger ( 1991) Lịch sử triết học tập 1 Triết học Hy Lạp
và La Mã cổ đại Triết học Tây Âu trung cổ, Người dịch Nguyễn Quang
Hưng, Nguyễn Chí Hiếu, Hiệu đính Phạm Quang Minh.
24. Học viện chính trị - hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, Viện Nghiên cứu
tôn giáo và tín ngưỡng (2008), Tập bài giảng Lý luận về tôn giáo và

13


chính sách đối với tôn giáo của Đảng và Nhà nước ta, Nxb Lý luận
chính trị, Hà Nội.
25. Lê Như Hoa chủ biên (2001), Tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb Văn
hóa thông tin, trang 141.
26. Emmanuelle Huisman – Perrin (2013), Cái chết giải thích cho con, Đỗ
Thị Minh Nguyệt dịch, Nxb giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
27. Nguyễn Thị Như Huế (2013), Vấn đề ý nghĩa cuộc sống trong đạo đức
học hiện sinh, Tạp chí Triết học, số 1 (260).
28. Gia Khánh (Soạn giả), (2010), Thọ mai gia lễ, Nxb Thanh Hóa, Thanh Hóa.
29. Phạm Minh Lăng (2003), Những chủ đề cơ bản của triết học phương
Tây, Nxb Văn hóa thông tin.
30. Nguyễn Mạnh Linh (2013), Thọ mai sinh tử, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội
31. Lê Văn Lợi (2012), Văn hóa tôn giáo trong đời sống tinh thần xã hội
Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị hành chính, Hà Nội.
32. Nguyễn Đức Lữ (chủ biên) (2005), Góp phần tìm hiểu tín ngưỡng dân

gian ở Việt Nam, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.
33. Đạt Lai Lạt Ma (Tây Tạng) (2004), Sống hạnh phúc chết bình an, Nxb
Tôn giáo, Hà Nội.
34. Raymond A.Moody Jr (2008), Sự sống sau khi chết, Nxb Lao động, Hà
Nội, 2008.
35. Lương Ninh (2009), Một con đường sử học, Nxb ĐH Sư Phạm, Hà Nội.
36. Tống Đạo Nguyên (2011), Đạo giáo sinh tử kỳ thư, Cổ Đồ Thư dịch,
Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
37. Phạm Thị Thu Phương (2009), Vấn đề con người trong Triết học Hy
Lạp cổ đại, Luận văn thạc sĩ Triết học, ĐHQGHN, Hà Nội.
38. James Van Praagh (2011), Những việc cần làm trước lúc lâm chung,
Nxb Thời đại, Hà Nội.

14


39. Thích Chân Quang (2005) Nghiệp và kết quả, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.
40. M. Rodentan, P. Iudin (1955): Từ điển triết học, Nxb Ngoại văn,
Matxcova, Bản dịch và in lần thứ 3 của Nxb Sự thật, Hà Nội, 1978.
41. Sogyal Rinpoche (2013), Tạng Thư Sống Chết, Thích Nữ Trí Hải dịch,
Nxb Hồng Đức.
42. Liên Hoa Sinh, Tề Hân, (2009), Tây Tạng sinh tử kỳ thư, Nxb Hà Nội.
43. Arthur Schopenhauer (2006), Siêu hình tình yêu – siêu hình sự chết,
Hoàng Thiên Nguyễn dịch, Nxb Văn học, Hà Nội.
44. Sách Giáo lý công giáo, Phần thứ nhất, chương 3, mục 11 “Tôi tin xác
loài người ngày sau sống lại”.
45. Thích Nguyên Tạng (soạn dịch) (2002), Chết và tái sinh, Tu viện Quảng
Đức ấn hành.
46. Thích Điền Tâm (2011), Phật giáo sinh tử kỳ thư, Nxb Thời đại, Hà
Nội.

47. Vũ Minh Tâm (chủ biên) (1996), Tư tưởng triết học về con người, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
48. Đinh Ngọc Thạch (1999), Triết học Hy Lạp cổ đại, Nxb Chính trị quốc
gia, Hà Nội.
49. Trần Ngọc Thêm (1997), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb TP Hồ
Chí Minh.
50. Tulku Thondup (2010), Chết an bình tái sinh hỷ lạc, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.
51. Đoàn Văn Thông (1993), Bí ẩn về tiền kiếp và hậu kiếp, Nxb Nguồn Sống.
52. Nguyễn Hữu Thụ (2011), “Thế giới bên kia và mối quan hệ với thế giới
hiện thực trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt”, Kỷ yếu hội
thảo khoa học – Một số vấn đề triết học tôn giáo hiện nay, Nxb Tôn
giáo, Hà Nội.

15


53. Đại đức Thích Minh Tông (2012), Tìm hiểu về luân hồi trong tranh
Thang – Ka, Nxb Hồng Bàng, Gia Lai.
54. Phùng Lô Tường (2010), Triết lý sinh tử Đông Tây, Thích Hoàng Trí
dịch, Nxb Phương Đông.
55. Lê Thanh Trị (1974), Hiện tượng luận về hiện sinh, Nxb Trung tâm Học
liệu – Bộ văn hóa – Giáo dục và Thanh niên.
56. Trường Đại học KHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, Trung tâm NCTG đương
đại (2009), Văn hoá, Tôn giáo trong bối cảnh toàn cầu hoá, Nxb Tôn
giáo, Hà Nội, tr. 233.
57. Đặng Nghiêm Vạn (2003) Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở
Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
58. Viện nghiên cứu Hán Nôm (2004) Ngữ Văn Hán Nôm Tập 1 Tứ Thư,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
59. Tân Việt (1997), Một trăm điều nên biết về phong tục Việt Nam, Nxb

Văn hoá dân tộc.
60. Visuddhacara (2004), Thương yêu và chết, Trần Văn Huân dịch, Nxb
Tôn giáo, Hà Nội.
61. Nguyễn Hữu Vui (chủ biên) (2007) Lịch sử triết học, Nxb Chính trị
Quốc gia, Hà Nội.
62. Hoàng Tâm Xuyên (chủ biên) (2012) 10 tôn giáo lớn trên thế giới, Nxb
Tôn giáo, Hà Nội.
63. Về nhà Cha – nghi thức thăm viếng và cầu hồn (dành cho Huynh đoàn
giáo dân Đa Minh).
64. />
16