ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐỖ MẠNH HÙNG

CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945
Ở CÁC TỈNH BẮC TRUNG BỘ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ


HUẾ, NĂM 2016


ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐỖ MẠNH HÙNG

CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945
Ở CÁC TỈNH BẮC TRUNG BỘ
Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 62.22.03.13

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS. Trương Công Huỳnh Kỳ
2. TS. Nguyễn Văn Hoa

HUẾ, NĂM 2016

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận án với đề tài: “Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các
tỉnh Bắc Trung Bộ” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập, do tác giả thực hiện
dưới sự hướng dẫn của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trương Công Huỳnh Kỳ và Tiến sĩ
Nguyễn Văn Hoa.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công
bố trong bất kì công trình nào khác.
Thừa Thiên Huế, ngày tháng năm 2016
Tác giả

Đỗ Mạnh Hùng


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng tri ân sâu sắc tới Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trương Công
Huỳnh Kỳ và Tiến sĩ Nguyễn Văn Hoa đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình
học tập và thực hiện đề tài luận án.
Xin được tỏ lòng biết ơn đối với Quý Thầy giáo, Cô giáo Khoa Lịch sử,
Lãnh đạo Phòng Tổ chức - Hành chính, Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Đại học Huế, Ban Tổ chức cán bộ và Ban Giám đốc Đại học Huế đã chỉ bảo, tạo
điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập. Xin chân thành cảm ơn các
vị lão thành cách mạng, các trung tâm lưu trữ, thư viện, bảo tàng đã cung cấp cho
tôi nhiều tư liệu quý báu trong quá trình thực hiện luận án.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn bằng hữu và gia đình đã động viên, giúp đỡ
tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Nghiên cứu sinh

Đỗ Mạnh Hùng



DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

ĐVBQ

: Đơn vị bảo quản

NXB

: Nhà xuất bản

UBDTGP

: Ủy ban dân tộc giải phóng

UBKN

: Ủy ban khởi nghĩa

UBNDCM

: Ủy ban nhân dân cách mạng


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Lời cảm ơn

Danh mục các chữ viết tắt
Mục lục
Danh mục các bảng
MỞ ĐẦU.................................................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................................1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................................. 2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................3
4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu................................................................... 3
5. Đóng góp của luận án.................................................................................................... 5
6. Bố cục của luận án......................................................................................................... 5

Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.................................................................................................. 6
1.1. Vấn đề nghiên cứu...................................................................................................... 6
1.2. Tình hình nghiên cứu................................................................................................. 9

1.2.1. Những công trình về Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam ...........9
1.2.2. Những công trình về Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh
Bắc Trung Bộ .....................................................................................................22
1.2.3. Những vấn đề liên quan đến đề tài đã được các công trình nghiên cứu giải
quyết .................................................................................................................... 28
1.3. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu ...........................................................29

Chương 2. QUÁ TRÌNH CHUẨN BỊ KHỞI NGHĨA GIÀNH CHÍNH QUYỀN
Ở CÁC TỈNH BẮC TRUNG BỘ (TỪ THÁNG 9-1939 ĐẾN THÁNG 3-1945) ....30
2.1. Tình hình các tỉnh Bắc Trung Bộ trước Chiến tranh thế giới thứ hai .....................30

2.1.1. Điều kiện tự nhiên, tình hình chính trị, kinh tế, xã hội và truyền thống yêu
nước, cách mạng của các tỉnh Bắc Trung Bộ trước năm 1930 .............................30
2.1.2. Sự ra đời của tổ chức Đảng và phong trào cách mạng của nhân dân các

tỉnh Bắc Trung Bộ những năm 1930 - 1939 ...........................................................37


2.2. Quá trình chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền ..................................................45

2.2.1. Bối cảnh lịch sử và sự chuyển hướng chỉ đạo cách mạng Việt Nam của
Đảng Cộng sản Đông Dương ..............................................................................45
2.2.2. Kết hợp chuẩn bị với đấu tranh tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền
ở các tỉnh Bắc Trung Bộ...................................................................................... 53
Tiểu kết chương 2................................................................................................ 72
Chương 3. GẤP RÚT CHUẨN BỊ VỀ MỌI MẶT VÀ KHỞI NGHĨA GIÀNH
CHÍNH QUYỀN Ở CÁC TỈNH BẮC TRUNG BỘ (TỪ THÁNG 3-1945
ĐẾN THÁNG 8-1945) ............................................................................................73
3.1. Chủ trương của Đảng Cộng sản Đông Dương sau khi Nhật đảo chính Pháp ..........73

3.1.1. Âm mưu và thủ đoạn của phát xít Nhật ......................................................73
3.1.2. Chủ trương của Đảng Cộng sản Đông Dương ...............................................78
3.2. Gấp rút xây dựng lực lượng về mọi mặt tiến tới khởi nghĩa giành
chính quyền..................................................................................................................... 79

3.2.1. Xây dựng và củng cố tổ chức cơ sở Đảng.................................................. 79
3.2.2. Đẩy mạnh xây dựng lực lượng chính trị .....................................................83
3.2.3. Đẩy mạnh xây dựng lực lượng vũ trang và căn cứ địa............................... 95
3.3. Cao trào kháng Nhật cứu nước ..............................................................................100

3.3.1. Phong trào phá kho thóc, giải quyết nạn đói............................................ 100
3.3.2. Đẩy mạnh tuyên truyền xung phong, khởi nghĩa từng phần, lập chính quyền
cách mạng........................................................................................................... 102
3.4. Thời cơ và kế hoạch khởi nghĩa của Đảng bộ, Mặt trận Việt Minh các tỉnh Bắc
Trung Bộ....................................................................................................................... 105


3.4.1. Thời cơ của cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc Trung
Bộ...................................................................................................................... 105
3.4.2. Kế hoạch khởi nghĩa của các tỉnh Bắc Trung Bộ .....................................108
3.5. Diễn biến khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc Trung Bộ ........................113

3.5.1. Khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh Hà Tĩnh (từ ngày 15-8-1945 đến ngày
21-8-1945)......................................................................................................... 114
3.5.2. Khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh Nghệ An (từ ngày 17-8-1945 đến ngày
26-8-1945) .........................................................................................................116
3.5.3. Khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh Thanh Hóa (từ ngày 19-8-1945 đến
ngày 26-8-1945)................................................................................................ 119


3.5.4. Khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh Thừa Thiên (từ ngày 19-8-1945 đến
ngày 23-8-1945) ................................................................................................121
3.5.5. Khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh Quảng Bình (ngày 23-8-1945)...... 125
3.5.6. Khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh Quảng Trị (từ ngày 23-8-1945 đến
ngày 25-8-1945) ................................................................................................126
Tiểu kết chương 3.............................................................................................. 129
Chương 4. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945
Ở CÁC TỈNH BẮC TRUNG BỘ.........................................................................130
4.1. Đặc điểm .................................................................................................................130

4.1.1. Quá trình chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc Trung Bộ
diễn ra trong điều kiện hết sức khó khăn nhưng đã đạt được những kết quả
toàn diện, thể hiện tính chủ động, sáng tạo của các địa phương .........................130
4.1.2. Hình thái khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc Trung Bộ linh hoạt
và đa dạng......................................................................................................... 135
4.1.3. Phương thức khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc Trung Bộ

phong phú và độc đáo........................................................................................ 137
4.2. Ưu điểm và hạn chế ................................................................................................140

4.2.1. Ưu điểm ...................................................................................................140
4.2.2. Hạn chế ....................................................................................................148
4.3. Vai trò......................................................................................................................152

4.3.1. Trực tiếp chấm dứt chế độ phong kiến lạc hậu, làm tan rã Chính phủ
Trần Trọng Kim, thiết lập hệ thống chính quyền dân chủ nhân dân ở các tỉnh Bắc
Trung Bộ ...........................................................................................................152
4.3.2. Tác động đến cuộc khởi nghĩa giành chính quyền một số tỉnh ở Nam Trung Bộ
và Nam Bộ........................................................................................................ 153
4.3.3. Có ảnh hưởng nhất định đối với sự nghiệp cách mạng của nước bạn Lào.... 154
4.4. Bài học kinh nghiệm............................................................................................... 155

4.4.1. Về phát huy truyền thống yêu nước, đoàn kết và xây dựng mặt trận dân tộc
thống nhất ..........................................................................................................155
4.4.2. Về phương pháp xây dựng lực lượng cách mạng .................................... 156
4.4.3. Về nắm bắt thời cơ và chớp đúng thời cơ ................................................... 157

4.4.4. Về công tác xây dựng Đảng................................................................... 158


Tiểu kết chương 4.............................................................................................. 160
KẾT LUẬN ..........................................................................................................161
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN...165
TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 166
PHỤ LỤC



DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Số lượng tổ chức cơ sở Đảng và đảng viên ............................................39
Bảng 4.1. Thời gian các tỉnh, thành, đặc khu khởi nghĩa thắng lợi ở tỉnh lị........145


MỞ ĐẦU
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong tiến trình lịch sử Việt Nam thời cận hiện đại, Cách mạng tháng Tám
năm 1945 là một trong những sự kiện lịch sử vĩ đại, đánh dấu một bước ngoặt lớn
trong tiến trình lịch sử dân tộc. Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã đánh đổ chế độ
thực dân, phát xít và phong kiến tay sai, thiết lập nên chế độ xã hội tiến bộ với sự ra
đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Cách mạng tháng Tám đã tạo ra những
tiền đề cho sự phát triển và thắng lợi của dân tộc Việt Nam từ năm 1945 đến nay.
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một vấn đề khoa học được nhiều nhà
nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm và đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể.
Bên cạnh những vấn đề chung của Cách mạng tháng Tám, một số công trình mang
tính khu vực và địa phương đã được tiếp cận. Cuộc vận động Cách mạng tháng Tám
ở các tỉnh đã được nghiên cứu nhưng chủ yếu còn dưới dạng mô tả, vấn đề nêu đặc
điểm gần như chưa được đề cập. Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Bắc Trung Bộ
là một vấn đề quan trọng nhưng chưa được các nhà sử học nghiên cứu toàn diện và
có hệ thống.
Đóng góp vào thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945 có các tỉnh
Bắc Trung Bộ. Đây là địa bàn chiến lược của xứ Trung Kì. Bộ máy cai trị cũng như
lực lượng quân sự của thực dân Pháp và phát xít Nhật ở đây tương đối mạnh. Vì
vậy, Bắc Trung Bộ là một trong những địa bàn diễn ra cuộc đấu tranh cách mạng ác
liệt nhất, khó khăn nhất. Vượt qua các cuộc khủng bố của đế quốc, qua các phong
trào cách mạng, vùng đất Bắc Trung Bộ thực sự là một trong những trung tâm cách
mạng của cả nước. Bước vào giai đoạn 1939 - 1945, quán triệt và thực hiện đường
lối cách mạng giải phóng dân tộc của Đảng Cộng sản Đông Dương, dưới sự lãnh
đạo trực tiếp của Xứ ủy Trung Kì, tổ chức Đảng địa phương, Việt Minh các tỉnh

Bắc Trung Bộ đã lãnh đạo các tầng lớp nhân dân kết hợp chuẩn bị và đấu tranh tiến
tới cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 thắng lợi.
Trong cuộc vận động Cách mạng tháng Tám năm 1945, các tỉnh Bắc Trung
Bộ có một vị trí, vai trò quan trọng. Đây là một trong những khu vực diễn ra cuộc
khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi sớm nhất ở tỉnh lị, trực tiếp chấm dứt chế độ

1


phong kiến lạc hậu và Chính phủ Trần Trọng Kim. Cuộc vận động Cách mạng
tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ có nét sáng tạo về tập hợp lực lượng,
phương thức khởi nghĩa và hình thái giành chính quyền. Vì vậy, nghiên cứu Cách
mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ là việc làm có ý nghĩa về mặt
khoa học và có giá trị thực tiễn sâu sắc.
- Về khoa học: Góp phần tái hiện đầy đủ bức tranh lịch sử Cách mạng tháng
Tám trong cả nước nói chung và ở khu vực nói riêng; làm nổi rõ vai trò, đặc điểm
của Cách mạng tháng Tám ở Bắc Trung Bộ, khẳng định sự đúng đắn và sáng tạo
của đường lối cách mạng do Đảng Cộng sản Đông Dương vạch ra.
- Về thực tiễn: Góp vào kho tàng kinh nghiệm của lịch sử cách mạng Việt
Nam một mẫu hình tiêu biểu về tổ chức lực lượng và phát động quần chúng tiến
hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi; đúc rút những bài học kinh
nghiệm để vận dụng vào sự nghiệp xây dựng chỉnh đốn Đảng, chiến lược đại đoàn
kết dân tộc trong công cuộc đổi mới ở Việt Nam hiện nay; góp phần giáo dục truyền
thống, củng cố tình đoàn kết giữa các dân tộc; bổ sung tư liệu về Cách mạng tháng
Tám ở các tỉnh Bắc Trung Bộ và cả nước.
Vì những lí do trên, tôi chọn vấn đề “Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các
tỉnh Bắc Trung Bộ” làm đề tài Luận án Tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam.
2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các

tỉnh Bắc Trung Bộ.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về không gian: Khu vực Bắc Trung Bộ đặt dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy
Trung Kì, bao gồm các tỉnh: Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng
Trị và Thừa Thiên.
- Về thời gian: Từ ngày 1-9-1939 đến ngày 26-8-1945, là thời gian trực tiếp
chuẩn bị và khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một biến cố lịch sử. Biến cố lịch sử này
có quá trình chuẩn bị trong 15 năm, trực tiếp từ năm 1939 đến năm 1945.
Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ đã dẫn đến sự chuyển hướng đấu tranh
của Đảng Cộng sản Đông Dương, biểu hiện qua các chủ trương lớn như chuyển

2


trọng tâm công tác về nông thôn, rút vào hoạt động bí mật, đặt vấn đề giải phóng
dân tộc lên hàng đầu, xúc tiến công tác chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền… Vì
vậy, chúng tôi chọn sự kiện Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ (1-9-1939) làm
mốc mở đầu của Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
Ngày 26-8-1945, các châu, phủ miền núi tỉnh Thanh Hóa và Nghệ An là
những địa phương cuối cùng giành được chính quyền, đánh dấu sự thắng lợi của
Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ. Tuy nhiên, để làm rõ
phương thức, vai trò của Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ,
một số nội dụng của luận án chúng tôi phân tích đến sự kiện Bảo Đại thoái vị ngày
30-8-1945.
3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
3.1. Mục đích nghiên cứu
Tái hiện có hệ thống và toàn diện về cuộc vận động Cách mạng tháng Tám
năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ. Trên cơ sở đó, khẳng định sự lãnh đạo đúng
đắn và sáng tạo của Đảng Cộng sản Đông Dương, Xứ ủy Trung Kì, tổ chức Đảng

địa phương, Việt Minh các tỉnh Bắc Trung Bộ và sự đóng góp to lớn của quần
chúng nhân dân ở khu vực này.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tổng quan về vấn đề nghiên cứu để xác định các vấn đề cần tiếp tục nghiên
cứu về Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
- Phân tích bối cảnh lịch sử của cuộc vận động Cách mạng tháng Tám ở các
tỉnh Bắc Trung Bộ.
- Trình bày công cuộc chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc
Trung Bộ từ tháng 9-1939 đến tháng 8-1945.
- Làm sáng tỏ cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tháng Tám năm 1945 ở các
tỉnh Bắc Trung Bộ.
- Trên cơ sở đó, phân tích đặc điểm; ưu điểm, hạn chế; vai trò và bài học
kinh nghiệm của Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
4. NGUỒN TƯ LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
4.1. Nguồn tư liệu nghiên cứu
- Nguồn tài liệu thành văn

3


+ Tài liệu đã công bố
Bao gồm các văn kiện của Đảng, các tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh,
các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước; các sách lịch sử Đảng bộ tỉnh, thành phố, thị xã,
huyện ở Bắc Trung Bộ; các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước đã xuất bản;
các luận án, luận văn đã bảo vệ thành công; các bài viết đăng trên báo, tạp chí… về
đề tài Cách mạng tháng Tám năm 1945 trên phạm vi cả nước nói chung và các tỉnh
Bắc Trung Bộ nói riêng.
+ Tài liệu lưu trữ
Các nghị quyết, chỉ thị, kế hoạch, thông cáo liên quan đến Cách mạng tháng
Tám năm 1945 của Đảng và Việt Minh các cấp ở một số tỉnh, một số hồi kí chưa

công bố, một số tài liệu của thực dân Pháp… liên quan đến phong trào cách mạng
các tỉnh Bắc Trung Bộ tại Phòng Lưu trữ thuộc Văn phòng Tỉnh ủy các tỉnh từ
Thanh Hóa đến Thừa Thiên Huế, Thư viện, Bảo tàng, Kho Lưu trữ Viện Lịch sử
Đảng, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I tại Hà Nội, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV tại
Đà Lạt, Cục Lưu trữ Văn phòng Trung ương Đảng. Tác giả xem đây là nguồn tài
liệu quan trọng để luận án đạt được nhiệm vụ đề ra.
- Nguồn tài liệu khảo sát điền dã
Tác giả luận án còn khảo sát điền dã, đi thực tế tại một số di tích lịch sử,
đồng thời phỏng vấn các nhân chứng lịch sử để tìm hiểu, xác minh các sự kiện liên
quan đến Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp luận của luận án là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, của
Đảng Cộng sản Việt Nam và tư tưởng Hồ Chí Minh về bạo lực cách mạng, xây
dựng Đảng, vận động quần chúng, xây dựng lực lượng vũ trang, đặc biệt là khởi
nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng tháng Tám năm 1945.
- Trong luận án, chúng tôi kết hợp phương pháp lịch sử, phương pháp lôgic
và các phương pháp cụ thể của chuyên ngành như miêu tả, phân tích, tổng hợp để
tái hiện bức tranh lịch sử về Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Bắc Trung Bộ.
Đồng thời, sử dụng phương pháp thống kê để thống kê định lượng các sự kiện lịch
sử tiêu biểu theo nội dung tổ chức Đảng, quần chúng, số lượng đảng viên, tù chính
trị ở các địa phương; trên cơ sở đó rút ra nhận xét, đánh giá những vấn đề lịch sử
liên quan. Ngoài ra, tác giả luận án sử dụng phương pháp so sánh để đối chiếu

4


phong trào giữa các tỉnh trong khu vực, giữa các tỉnh Bắc Trung Bộ với các tỉnh
đồng bằng Bắc Bộ, Nam Trung Bộ, Nam Bộ và các phương pháp liên ngành như
điền dã, phỏng vấn nhân chứng để tìm hiểu, xác minh các nhân vật, sự kiện lịch sử.
5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN

Thứ nhất, tái hiện toàn cảnh bức tranh lịch sử về Cách mạng tháng Tám năm
1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
Thứ hai, từ nội dung nghiên cứu rút ra đặc điểm đặt trong mối quan hệ đối
sánh Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ với các tỉnh đồng
bằng Bắc Bộ, các tỉnh ven biển Nam Trung Bộ và các tỉnh Nam Bộ; nêu lên ưu
điểm, hạn chế; vai trò và bài học kinh nghiệm của Cách mạng tháng Tám năm 1945
ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
Thứ ba, cung cấp hệ thống tư liệu tương đối hoàn chỉnh về Cách mạng tháng
Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
Thứ tư, luận án là tài liệu tham khảo để nghiên cứu và học tập Cách mạng
tháng Tám năm 1945 ở bậc đại học và cao đẳng; góp phần giáo dục truyền thống
yêu nước, cách mạng cho các tầng lớp nhân dân ở các tỉnh Bắc Trung Bộ, là tài liệu
bổ ích giúp giáo viên ở các trường trung học phổ thông biên soạn và giảng dạy phần
lịch sử địa phương trong chương trình lịch sử.
6. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN
Ngoài mở đầu (5 trang), kết luận (4 trang), tài liệu tham khảo (14 trang), phụ
lục, luận án gồm 4 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án (24
trang).
Chương 2: Quá trình chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền ở các tỉnh Bắc
Trung Bộ (từ tháng 9-1939 đến tháng 3-1945) (43 trang).
Chương 3: Gấp rút chuẩn bị về mọi mặt và khởi nghĩa giành chính quyền ở
các tỉnh Bắc Trung Bộ (từ tháng 3-1945 đến tháng 8-1945) (57 trang).
Chương 4: Một số nhận xét về Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh
Bắc Trung Bộ (31 trang).

5


Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
Các tỉnh Bắc Trung Bộ nằm dọc theo ven biển, từ 16 0 đến 20030’ vĩ độ Bắc
và từ 106002’ đến 108002’ kinh độ Đông bao gồm các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà
Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên. Diện tích phần đất liền toàn khu vực
khoảng 49.600 km2. Các tỉnh Bắc Trung Bộ có đường bờ biển dài hơn 632 km và 27
hòn đảo lớn nhỏ, tiêu biểu là các đảo: Cồn Cỏ (Quảng Trị) diện tích 4 km 2, Hòn
Ngư (Nghệ An) diện tích 2,5 km2, Sơn Dương (Hà Tĩnh) diện tích khoảng 1 km2.
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân
dân do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Cách mạng tháng Tám thành công và
nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời ngày 2-9-1945 đã mở ra một thời kì mới
trong lịch sử dân tộc Việt Nam.
Cách mạng tháng Tám năm 1945 thắng lợi là kết quả của cuộc vận động
trong suốt 15 năm dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương, là kết quả
tổng hợp của các nhân tố chủ quan và khách quan.
Chiến tranh thế giới thứ hai làm cho chủ nghĩa đế quốc càng thêm suy yếu.
Cuộc chiến đấu của nhân dân Liên Xô và lực lượng dân chủ đã từng bước làm thất
bại lực lượng phát xít Đức - Ý - Nhật, điều kiện khách quan cho cuộc khởi nghĩa vũ
trang giành chính quyền đã hết sức thuận lợi. Phát xít Nhật ở Đông Dương và Chính
phủ Trần Trọng Kim hoang mang, tê liệt. Đó là thời cơ “ngàn năm có một” được
Đảng Cộng sản Đông Dương kịp thời chớp lấy, phát động toàn dân nổi dậy khởi
nghĩa và giành được thắng lợi mau lẹ, ít đổ máu. Tuy nhiên, điều kiện khách quan
đó chỉ có thể được phát huy thông qua các yếu tố chủ quan.
Đảng Cộng sản Đông Dương, đứng đầu là lãnh tụ Hồ Chí Minh, trên cơ sở
đường lối chiến lược đề ra trong Cương lĩnh đầu tiên của Đảng (2-1930) đã tiến
hành chuyển hướng chỉ đạo cách mạng thể hiện trong các nghị quyết Hội nghị
Trung ương tháng 11-1939, tháng 11-1940 và Hội nghị Trung ương 8 (5-1941).
Đường lối giương cao ngọn cờ độc lập dân tộc, đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên


6


hàng đầu, đã thể hiện sự đúng đắn và sáng tạo, phản ánh đúng thực tế Việt Nam
trong xu thế phát triển của thế giới. Nhờ đó, Đảng Cộng sản Đông Dương đã khơi
dậy, phát huy được truyền thống đoàn kết chống ngoại xâm của dân tộc, tinh thần
yêu nước của nhân dân và dấy lên được phong trào yêu nước, cách mạng của quần
chúng trong những năm 1930 - 1935 và phong trào dân chủ 1936 - 1939. Đến cuộc
vận động giải phóng dân tộc 1939 - 1945, công cuộc chuẩn bị diễn ra trực tiếp, khẩn
trương và toàn diện. Trong quá trình chuẩn bị, Đảng Cộng sản Đông Dương, Mặt
trận Việt Minh và lãnh tụ Hồ Chí Minh chăm lo xây dựng lực lượng cách mạng,
trước hết là lực lượng chính trị của quần chúng. Trên cơ sở lực lượng chính trị của
quần chúng đã từng bước xây dựng lực lượng vũ trang. Đó là hai lực lượng cách
mạng được Đảng Cộng sản Đông Dương sử dụng hợp lí nhằm phát huy sức mạnh to
lớn vào cuộc đấu tranh với những hình thức thích hợp: Chính trị kết hợp vũ trang và
khởi nghĩa vũ trang; từ khởi nghĩa từng phần giành chính quyền từng bộ phận, tiến
lên tổng khởi nghĩa khi thời cơ đến, giành chính quyền trong cả nước.
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc
Việt Nam. Nó đã đập tan ách thống trị của phát xít Nhật, chấm dứt chế độ phong
kiến lạc hậu, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đưa nhân dân ta từ thân
phận nô lệ trở thành chủ nhân thật sự của đất nước; đưa Việt Nam từ một nước
thuộc địa, nửa phong kiến thành một nước độc lập tự do; đưa Đảng Cộng sản Đông
Dương thành một Đảng lãnh đạo chính quyền trong cả nước; đưa dân tộc Việt Nam
lên hàng các dân tộc tiên phong trên thế giới. Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã
đưa dân tộc Việt Nam bước vào kỉ nguyên mới: Kỉ nguyên độc lập tự do và tiến bộ
xã hội. Với thắng lợi của Cách mạng tháng Tám chẳng những giai cấp công nhân và
nhân dân Việt Nam có thể tự hào, mà giai cấp công nhân và những dân tộc bị áp
bức ở các nơi khác cũng có thể tự hào rằng: “Lần này là lần đầu tiên trong lịch sử
cách mạng của các dân tộc thuộc địa và nửa thuộc địa, một đảng mới có 15 tuổi đã
lãnh đạo cách mạng thành công, đã nắm chính quyền trong toàn quốc” [86, tr.159].

Đặc điểm của Cách mạng tháng Tám năm 1945 là vừa mang tính toàn quốc
nhưng đồng thời thể hiện những nét cụ thể của địa phương. Trong cuộc vận động
Cách mạng tháng Tám năm 1945, xuất phát từ sự đa dạng về điều kiện tự nhiên và
dân cư, kinh tế - xã hội vùng miền, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông

7


Dương, cuộc vận động Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các địa phương diễn ra
khá phong phú về hình thức tổ chức hoạt động.
Theo phân chia khu vực hành chính, đối tượng nghiên cứu của lịch sử bao
gồm: Toàn quốc, khu vực (miền), tỉnh, huyện, xã… Trong luận án, tác giả nghiên
cứu về cuộc vận động Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở khu vực Bắc Trung Bộ
được phân biệt với các khu vực khác bởi các dấu hiệu lịch sử, kinh tế, xã hội như
khu vực đồng bằng Bắc Bộ; khu vực trung du, miền núi Bắc Bộ; khu vực duyên hải
Nam Trung Bộ; khu vực Đông Nam Bộ; khu vực Tây Nam Bộ… Chính sự đa dạng,
phong phú này dẫn đến tính phong phú, đa dạng của Cách mạng tháng Tám về quá
trình chuẩn bị, thời gian giành chính quyền, phương thức tiến hành, hình thái vận
động và sự sáng tạo của các địa phương trong quá trình vận dụng đường lối của
Đảng. Chẳng hạn, hình thái khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội, Huế là từ nông
thôn vào thành thị nhưng ở Sài Gòn là từ thành thị về nông thôn…
Về vấn đề địa giới Bắc Trung Bộ, theo Hiệp ước Patenôtre ngày 6-6-1884,
xứ Trung Kì (L’Annam) bao gồm các tỉnh từ Thanh Hóa đến tỉnh Bình Thuận. Theo
cách phân chia của người Pháp, Trung Kì gồm 3 khu vực: Bắc Trung Kì (Nord Annam) gồm các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh; Trung Trung Kì (Central Annam) gồm các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam và Quảng
Ngãi; Nam Trung Kì (Sud - Annam) gồm các tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa,
Ninh Thuận và Bình Thuận. Tuy nhiên, trong quá trình lãnh đạo phong trào cách
mạng các tỉnh miền Trung, Xứ ủy Trung Kì đặt 2 trụ sở: Trụ sở chính đặt tại thành
phố Vinh (Nghệ An) để lãnh đạo chung các tỉnh Trung Kì và trực tiếp chỉ đạo các
tỉnh Bắc Trung Kì từ Thanh Hóa đến Thừa Thiên; trụ sở 2 đặt tại thành phố Đà
Nẵng (Quảng Nam) trực tiếp chỉ đạo các tỉnh Nam Trung Kì từ Quảng Nam đến

Bình Thuận [153], [155].
Cuộc vận động Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ
gắn với vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương, Xứ ủy Trung Kì và sự
lãnh đạo trực tiếp của tổ chức Đảng địa phương. Do đó, để làm rõ vai trò lãnh đạo
của Xứ ủy đối với phong trào đấu tranh cách mạng ở các tỉnh, trong luận án chúng
tôi sử dụng cách phân chia Trung Kì gồm hai khu vực như đã trình bày ở trên.
Về tên gọi, từ tháng 6-1884 đến tháng 3-1945, chính quyền thực dân Pháp
gọi là Bắc Trung Kì; từ tháng 4-1945, Chính phủ Trần Trọng Kim gọi là Bắc Trung

8


Bộ. Theo Hiến pháp năm 1946 của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được Quốc
hội thông qua ngày 9-11-1946, nước Việt Nam về phương diện hành chính gồm có
3 bộ: Bắc, Trung, Nam. Để đảm bảo sự thống nhất và phù hợp với tên gọi hiện nay,
trong luận án, chúng tôi dùng tên gọi Bắc Trung Bộ.
1.2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một chủ đề khoa học lớn, hấp dẫn, thu
hút nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, tìm hiểu. Liên quan đến Cách mạng tháng Tám
năm 1945 nói chung và ở các tỉnh Bắc Trung Bộ nói riêng đã có nhiều công trình
được công bố, đề cập đến những khía cạnh khác nhau.
1.2.1. Những công trình về Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam
1.2.1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước
Kỉ niệm một năm Cách mạng tháng Tám 1945, tập hợp những bài đã đăng
trên báo “Sự thật”, năm 1946, Trường Chinh cho ra mắt tác phẩm “Cách mạng
tháng Tám”. Công trình đã tái hiện lịch sử cuộc đấu tranh vĩ đại của dân tộc, phân
tích tính chất, ý nghĩa lịch sử, làm rõ những ưu điểm và hạn chế của Cách mạng
tháng Tám năm 1945. Theo tác giả, ưu điểm của Cách mạng tháng Tám năm 1945
là “chuẩn bị chu đáo”, “mau lẹ và kịp thời”, “toàn dân nổi dậy” [38, tr.367-372].
Nhược điểm của Cách mạng tháng Tám năm 1945 là “tinh thần kiên quyết không

đều”, “không triệt để tước vũ khí quân đội Nhật”, “không kiên quyết trấn áp bọn
phản cách mạng”, “không chiếm được nhà ngân hàng” [38, tr.375-382].
Năm 1946, Nhà xuất bản Sự thật ấn hành công trình “Chặt xiềng”. Cuốn
sách gồm một số tư liệu lịch sử từ sự kiện Nhật đảo chính Pháp (9-3-1945) đến
ngày Cách mạng tháng Tám thành công trong cả nước. Những tài liệu được ghi lại
trong cuốn “Chặt xiềng” đã phản ánh những nhận định, phân tích rất chính xác,
khoa học của Đảng Cộng sản Đông Dương về tình thế cách mạng lúc bấy giờ và khi
thời cơ đến đã kiên quyết phát động, lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa giành chính
quyền thắng lợi trong toàn quốc. Do đó, công trình có giá trị lớn về mặt tư liệu.
Năm 1957, Nhà xuất bản Văn Sử Địa ấn hành công trình “Cách mạng cận
đại Việt Nam: Tài liệu tham khảo lịch sử” do Trần Huy Liệu chủ biên. Đây là công
trình nghiên cứu công phu và đồ sộ nhất về lịch sử Việt Nam cận đại nói chung và
cuộc vận động Cách mạng tháng Tám năm 1945 nói riêng. Trong các tập 10, 11, 12,
công trình đã tái hiện bức tranh toàn cảnh và sinh động về phong trào chống phát

9


xít, chống chiến tranh, về cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kì, binh biến Đô Lương;
về cao trào kháng Nhật cứu nước và Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945, trong
đó có các tỉnh Bắc Trung Bộ. Đặc biệt, trong tập 12, sau khi trình bày về cuộc tổng
khởi nghĩa trong toàn quốc, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những phân tích, đánh giá
về đặc điểm, nguyên nhân thắng lợi, ý nghĩa lịch sử và bài học kinh nghiệm của
Cách mạng tháng Tám năm 1945.
Năm 1960, Nhà xuất bản Sử học ấn hành công trình “Lịch sử Cách mạng
tháng Tám” của các tác giả Văn Tạo, Thành Thế Vĩ, Nguyễn Công Bình. Trên cơ sở
kế thừa có chọn lọc thành tựu nghiên cứu của các công trình trước, các tác giả đã
tập trung làm rõ bối cảnh lịch sử, kết quả quá trình chuẩn bị về mọi mặt và diễn
biến của Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945. Đặc biệt, các tác giả đã dành 20
trang sách để phân tích về những đặc điểm của Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm

1945, đó là: “Thống nhất hành động, mau lẹ kịp thời”, “là thắng lợi của cuộc đấu
tranh chính trị kết hợp với đấu tranh vũ trang, thắng lợi chính trị là chủ yếu”,
“lãnh đạo và quần chúng trong Tổng khởi nghĩa tháng Tám đã khăng khít với nhau
như keo sơn”, “từ nông thôn ra thành thị và từ thành thị về nông thôn” [117,
tr.154-168]. Những luận điểm này giúp tác giả luận án có một cái nhìn tổng quan khi
trình bày về đặc điểm của Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở các tỉnh Bắc Trung Bộ.
Để làm rõ hơn cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc, năm
1960, Tổ Lịch sử Cách mạng tháng Tám của Viện Sử học đã xuất bản công trình
“Cách mạng tháng Tám - Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội và các địa phương” (quyển 1,
2). Công trình là kết quả của sự phối hợp nghiên cứu giữa các nhà sử học với Ban
Tuyên giáo và Hội đồng hương các tỉnh, thành trong cả nước tại Hà Nội. Do đó,
công trình đã tập hợp được nguồn tư liệu phong phú, trong đó có nhiều tài liệu nhân
chứng, điền dã. Diễn biến của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở các địa phương
trong toàn quốc được trình bày cụ thể và sinh động hơn so với các công trình được
xuất bản trước đó. Tuy nhiên, do một số tư liệu chưa được kiểm chứng nên dẫn đến
những sai sót của các sự kiện lịch sử ở một vài địa phương. Chẳng hạn, cuộc khởi
nghĩa giành chính quyền ở huyện Tuyên Hóa (Quảng Bình) diễn ra ngày 23-8-1945
nhưng trong công trình ghi ngày 25-8-1945 [152, tr.37]. Mặc dù vậy, công trình là
tài liệu quý để tác giả luận án tham khảo khi trình bày về diễn biến cuộc khởi nghĩa
giành chính quyền ở các tỉnh.

10


Năm 1967, Nhà xuất bản Sự thật ấn hành các công trình “Tìm hiểu Cách
mạng tháng Tám” và “Tìm hiểu tính chất và đặc điểm của Cách mạng tháng Tám”.
Hai công trình đã đi sâu nghiên cứu về quá trình chuẩn bị và diễn biến cuộc khởi
nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc, trong đó có các tỉnh Bắc Trung Bộ; phân
tích tính chất, đặc điểm, nguyên nhân thắng lợi và những bài học kinh nghiệm của
Cách mạng tháng Tám năm 1945. Các tác giả của công trình “Tìm hiểu Cách mạng

tháng Tám” đã hoàn toàn chính xác khi cho rằng, thắng lợi của Cách mạng tháng
Tám năm 1945 “là kết quả tất yếu của sự phát triển hợp quy luật của xã hội loài
người nói chung và của xã hội Việt Nam nói riêng… Nhờ đường lối chính trị đúng
đắn của Đảng và vai trò tiền phong, gương mẫu của đảng viên, cho nên Đảng ta đã
giữ được mối liên hệ chặt chẽ với quần chúng. Đảng và quần chúng gắn bó mật
thiết với nhau tạo thành một sức mạnh vô địch vượt qua mọi khó khăn, trở ngại,
đưa Cách mạng tháng Tám đến thắng lợi” [25, tr.70-72]. Ngoài những nguyên nhân
cơ bản nói trên, các tác giả cũng khẳng định, Cách mạng tháng Tám năm 1945
thắng lợi còn nhờ điều kiện khách quan thuận lợi. Tuy nhiên, do các công trình
được biên soạn dưới góc độ lịch sử Đảng nên không có điều kiện đi sâu phân tích
quá trình vận động quần chúng nhân dân, đặc biệt là các tầng lớp trung gian tham
gia cách mạng cũng như chưa đề cập, đánh giá vai trò của thanh niên trí thức đối
với sự thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở các địa phương.
Năm 1970, Nhà xuất bản Tiền phong ấn hành công trình “Dưới lá cờ vẻ vang
của Đảng, vì độc lập, tự do, vì chủ nghĩa xã hội, tiến lên giành những thắng lợi
mới” của Lê Duẩn. Trong phần 1 của công trình, tác giả đã nêu lên những kinh
nghiệm cơ bản nhất của Đảng về cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân. Công trình
đã phân tích rất khoa học, rất sâu sắc những vấn đề được đề cập đến và đã nêu lên
thành những tổng kết lí luận, những chân lí phổ biến của lí luận cách mạng Việt
Nam. Chẳng hạn, phân tích vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương trong
thời kì tiền khởi nghĩa, tác giả cho rằng: “Khi Nhật hất cẳng Pháp, Đảng đã tranh
thủ thời cơ, chuyển hướng mau lẹ, phát động cao trào kháng Nhật, cứu nước. Đây
là thời kì động viên quần chúng sôi nổi, mạnh mẽ, phát triển lực lượng chính trị sâu
rộng ở nông thôn và thành thị, đồng bằng và rừng núi, kết hợp với phát triển lực
lượng vũ trang, chuẩn bị lực lượng mọi mặt, tiến tới tổng khởi nghĩa” [42, tr.49].

11


Đề cập toàn diện hơn về Cách mạng tháng Tám, năm 1971, Ban Nghiên cứu

Lịch sử Đảng ấn hành công trình “Cách mạng tháng Tám 1945”. Công trình là kết
quả nghiên cứu của tập thể các nhà khoa học uy tín trong nước, trên cơ sở những tư
liệu mới, các tác giả đã làm rõ được vai trò lãnh đạo cách mạng của Đảng, sự sáng
tạo của Đảng bộ và nhân dân ở các địa phương; phân tích, đánh giá về tầm vóc và ý
nghĩa của Cách mạng tháng Tám năm 1945.
Năm 1975, Nhà xuất bản Sự thật ấn hành công trình “Cách mạng dân tộc dân
chủ nhân dân Việt Nam”, tập 1 của Trường Chinh. Trong hơn 400 trang sách, tác
giả đã dành 150 trang để in các bài viết về cách mạng Việt Nam đăng trên báo “Cờ
giải phóng” từ tháng 9-1941 đến tháng 7-1945. Qua các bài viết, tác giả đã phân
tích và chứng minh sự vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ
thể của Việt Nam để vạch ra đường lối chính trị, chiến lược và sách lược đúng đắn
của Đảng Cộng sản Đông Dương trong các giai đoạn lịch sử từ năm 1930 đến năm
1941. Đường lối này chính là nền tảng để Đảng Cộng sản Đông Dương đề ra những
chủ trương, quyết sách đúng đắn, kịp thời nhằm đưa Cách mạng tháng Tám năm
1945 đến thắng lợi. Đây là công trình có giá trị lớn về lí luận và tư liệu.
Kỉ niệm lần thứ 40 Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2-9, Viện Lịch sử
Đảng phối hợp với Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng các tỉnh, thành phố trong cả nước
xuất bản cuốn “Tổng khởi nghĩa tháng Tám 1945”. Với nguồn tư liệu tương đối
phong phú, công trình đã trình bày khái quát diễn biến Tổng khởi nghĩa tháng Tám
1945 ở các tỉnh trong cả nước, trong đó có các tỉnh Bắc Trung Bộ. So với công trình
“Cách mạng tháng Tám - Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội và các địa phương” của Viện
Sử học xuất bản năm 1960, ưu điểm nổi bật của công trình này là các tư liệu được
đối sánh, kiểm chứng kĩ lưỡng nên có độ tin cậy cao và diễn biến cuộc khởi nghĩa
giành chính quyền trong toàn quốc được trình bày một cách có hệ thống.
Năm 1985, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội ấn hành công trình “Đấu tranh vũ
trang trong Cách mạng tháng Tám” của Nguyễn Anh Dũng. Trên cơ sở các tài liệu
hiện có viết về Cách mạng tháng Tám năm 1945, tác giả đã đi sâu nghiên cứu, hệ
thống hóa các sự kiện và tư liệu lịch sử nhằm tái hiện một cách tổng quát bức tranh
về quá trình phát triển của đấu tranh vũ trang trong Cách mạng tháng Tám, làm nổi
bật những đặc điểm, quy luật của đấu tranh vũ trang. Về vấn đề này, công trình có

đoạn viết: “Theo quy luật phát triển của cuộc đấu tranh dân tộc, đấu tranh giai

12


cấp, khi phong trào giải phóng dân tộc ở nước ta phát triển tới một mức độ nhất
định, thì chỉ riêng hình thức đấu tranh chính trị là không còn đủ để đáp ứng yêu
cầu tiến triển của cách mạng nữa. Một hình thức đấu tranh mới nhất định sẽ xuất
hiện, đó là hình thức đấu tranh vũ trang… Phải có cuộc đấu tranh vũ trang phối
hợp với đấu tranh chính trị, với sự nổi dậy của quần chúng thì mới có thắng lợi huy
hoàng và nhanh chóng của Cách mạng tháng Tám” [43, tr.212-214].
Nhân kỉ niệm 50 năm Cách mạng tháng Tám 1945, vào năm 1995, Viện Lịch
sử Đảng cho xuất bản công trình “Lịch sử Cách mạng tháng Tám 1945”. Trong
công trình này, các tác giả đã tập trung làm rõ quá trình chuẩn bị lực lượng cách
mạng, diễn biến của cuộc tổng khởi nghĩa, rút ra nguyên nhân thắng lợi, tầm vóc và
bài học kinh nghiệm của Cách mạng tháng Tám năm 1945. Đặc biệt, trên cơ sở các
tư liệu mới, công trình đã trình bày những nhận định mới về cuộc cách mạng này,
trong đó có các tỉnh Bắc Trung Bộ. Quán triệt tinh thần đổi mới của Đảng Cộng sản
Việt Nam trong nghiên cứu lịch sử, ở công trình này, thắng lợi vĩ đại của Cách
mạng tháng Tám được nêu bật, song những hạn chế, khuyết điểm của một số địa
phương cũng được chỉ rõ: “Ở một số địa phương, do ta vận động chưa thật khéo
léo đối với quân Nhật nên đã đưa lại hậu quả đáng tiếc. Trong nội bộ hàng ngũ
cách mạng còn có nơi, do sự thống nhất trong cơ quan lãnh đạo chưa cao hoặc do
hiểu nhầm nhau mà dẫn đến sự xung đột như ở Tuy Hòa ngày 17-8-1945…, cuộc
đụng độ ở Tân Bình từ ngày 25-8…” [150, tr.235-236]. Đây là nội dung ít được đề
cập đến trong các công trình nghiên cứu trước.
Năm 1995, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội ấn hành công trình “Cách mạng
tháng Tám - Một số vấn đề lịch sử” do Văn Tạo chủ biên. Đây là công trình nghiên
cứu chuyên sâu của tập thể các nhà khoa học uy tín trong cả nước, đề cập đến nhiều
vấn đề khác nhau của cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 như chủ trương đại

đoàn kết dân tộc của Đảng Cộng sản Đông Dương, vai trò của giai cấp công nhân,
chính sách thống trị của Nhật Bản đối với Việt Nam trong những năm 1940 - 1945,
hình thái vận động trong tổng khởi nghĩa, tính chất, bối cảnh khu vực và quốc tế của
cuộc cách mạng này… Đặc biệt, một số chuyên đề đã đi sâu tìm hiểu những lĩnh
vực dường như còn là một khoảng trống trong nghiên cứu lúc bấy giờ. Chẳng hạn
chuyên đề: “Các tầng lớp thanh niên, trí thức, tiểu tư sản thành thị trong cuộc vận
động Cách mạng tháng Tám” của tác giả Phạm Như Thơm. Chuyên đề đã làm nổi

13


rõ đời sống kinh tế chính trị, tinh thần yêu nước và hành động cách mạng của bộ
phận nhân dân rất năng động cách mạng này. Không chỉ các hoạt động yêu nước mà
các tổ chức của họ như Hội truyền bá quốc ngữ, Hội hướng đạo sinh, Trường Thanh
niên Tiền tuyến ở Trung Bộ, Thanh niên Tiền phong ở Nam Bộ cũng được đề cập
tới, nhằm làm rõ tính năng động và sáng tạo của phong trào quần chúng do Đảng
Cộng sản Đông Dương lãnh đạo, đã nhanh chóng thu hút và hướng dẫn họ đi đúng
đường lối của cách mạng. Tác giả Ngô Phương Bá đã trình bày chuyên đề “Vài nét
về tôn giáo trong thời kì Cách mạng tháng Tám”. Tuy chỉ mới là “vài nét” thôi,
nhưng cũng đã gợi mở nhiều nội dung cần làm rõ về vấn đề tôn giáo trong Cách
mạng tháng Tám năm 1945. Bởi vì không chỉ “Phật giáo, Công giáo mà tín đồ
chiếm đại đa số trong dân tộc, còn các tín đồ Cao Đài, Hòa Hảo ở miền Nam, tuy
phần đông có tinh thần yêu nước, nhưng trong bối cảnh lịch sử dân tộc và quốc tế
lúc đó, cũng có nhiều vấn đề phức tạp cần phải làm rõ” [115, tr.13].
Cũng trong năm 1995, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia
công bố công trình “Cách mạng tháng Tám và sự nghiệp đổi mới hôm nay”. Các tác
giả trong công trình nghiên cứu này đã trình bày quan điểm của mình về những
thành tựu và ảnh hưởng của Cách mạng tháng Tám năm 1945 trên nhiều lĩnh vực
của đời sống xã hội. Công trình đã đề cập và phân tích sự lãnh đạo đúng đắn của
Trung ương Đảng và lãnh tụ Hồ Chí Minh trong những ngày vô cùng khó khăn của

đất nước, đã vượt qua muôn vàn thử thách để đưa Cách mạng tháng Tám năm 1945
đến thành công. Từ thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945, các tác giả đã
đúc rút những bài học kinh nghiệm để vận dụng vào sự nghiệp đổi mới đất nước
hiện nay. Đúng như lời giới thiệu công trình của Nguyễn Duy Quý: “Cách mạng
tháng Tám không để lại cho chúng ta những công thức có sẵn, nhưng lại để cho
chúng ta những bài học vô cùng quý giá, những bí quyết để thành công trước mọi
diễn biến của lịch sử” [141, tr.9].
Khẳng định giá trị lịch sử của Cách mạng tháng Tám 1945, năm 2005, Nhà
xuất bản Chính trị Quốc gia đã ấn hành công trình “Cách mạng tháng Tám - Một sự
kiện vĩ đại của thế kỉ XX”. Công trình gồm một số bài viết của các đồng chí lãnh
đạo Đảng và Nhà nước, các nhà khoa học trong và ngoài nước, nhằm giúp cho bạn
đọc có một cái nhìn toàn cảnh về cuộc cách mạng này. Những đánh giá đều khẳng
định Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một trong những trang chói lọi nhất trong

14