MỘT SỐ NGHI TỤC LIÊN QUAN TỚI ÂM
NHẠC H'RÊ
Trong các nghi tục liên quan tới âm nhạc của người H'rê, có thể phân
ra hai loại chính đó là: nghi tục liên quan tới quan niệm vạn vật
hữu linh và nghi tục liên quan tới một số sinh hoạt ca nhạc.

Người H’rê cho rằng, nhạc khí chinh là thần linh (yang chinh), nên có
tục cúng chinh vào đầu năm. Theo nghiên cứu của chúng tôi, thì người H’rê
trước đây có khá nhiều nhạc khí thiêng, chẳng hạn: rơđoang, pút, pênhpút,
akhung và chinh k'la... Theo nghệ nhân Đinh Ngọc Su, thì những nhạc khí này
trước kia đều rất thiêng, người H’rê phải thận trọng và kiêng cữ khi sử dụng vì
cho rằng, đó là tiếng nói của thần linh. Vì thế, khi sử dụng những nhạc khí
thiêng này, họ phải tuân theo những nghi tục đã được quy định từ lâu đời. Hiện
nay, một số nghi tục này vẫn còn được lưu giữ trong cộng đồng H’rê.
Nghi tục liên quan tới quan niệm vạn vật hữu linh
Tục cúng chinh
Trong suốt quá trình lịch sử của tộc người H’rê, chinh là loại nhạc khí đặc
biệt quan trọng đối với đời sống tinh thần và vật chất của tộc người này. Chinh
có vị trí linh thiêng, ổn định trong tiềm thức của người H’rê, có sức cộng cảm,
quy tụ cộng đồng trong các lễ hội, tín ngưỡng dân gian, cũng như sinh hoạt
thường nhật. Bởi là một nhạc khí thiêng, cho nên việc sử dụng chinh phải tuân
theo nhiều nghi tục khác nhau.
Người H’rê rất kiêng cữ trong việc hát cúng. Hát cúng phải đúng dịp, đúng
nơi, nếu không thần linh hoặc hồn ma sẽ quở trách. Vì thế , những bài hát cúng
không phổ biến trong dân gian, mà chủ yếu tập trung vào số rất ít thày cúng.
Tuy nhiên, đối với việc cúng chinh, thì chủ nhà chính là người thực hành nghi
lễ.
Có thể xem những nghi tục liên quan tới nghi lễ cúng chinh là một điển
hình cho tín ngưỡng vạn vật hữu linh. Nghi lễ này diễn ra như sau:
Nghi lễ cúng yang chinh (thần chiêng) do chủ nhân của bộ chinh thực
hiện. Chủ nhà thường tổ chức vào sáng sớm ngày đầu năm. Lễ vật gồm: nước

suối được lấy ở một ngọn thác cho chinh uống để giọng chinh rền vang như
thác đổ rừng đại ngàn; rượu cần (càroh) cho chinh uống để hồn chinh được lên
men; lá ré (từ một loại cây có trái đỏ, vị chua) cho chinh ăn để mặt chinh luôn
đỏ hồng.
Khi thực hành nghi lễ, chủ nhà khấn:
Cô ao pot am ca chinh mông pom ia can


Chinh ôp căg ihôi
Kachôi cathêh...
Chinh xin giăp
P'hoak tam'rop p'jên con caip h'min cô lem đêu
Talêu xin mao h'nim cô zôh xjuâk...
Tạm dịch:
Đây, tôi cắt tiết con gà mái tơ cho chinh
Chinh hãy ăn uống no say
Để hát cho thật cao, thật khỏe...
Chinh hát xin ông trời cho con cái nhà này
Được sức khỏe an lành
Hát xin bông lúa nhà này trổ đòng, dài bông...
Người H’rê dùng lá mâm xôi, bông cỏ may lót dưới lưng chinh làm vũ khí
chống ác quỷ. Khi hành lễ, chủ nhà cắt tiết gà nhỏ vào bụng các chinh, chinh
vồng trước, sau đến chinh k'tum và chinh túc (hàm ý là chinh mẹ rồi đến chinh
cha và chinh con). Sau đó, chinh được ăn bánh tét, uống nước suối nguồn, rượu
cần, rồi được chủ nhà đánh vang lên sang sảng (không theo bài nào) để chào
đón năm mới (1).
Theo tác giả Đinh Trung Xô, “người H’rê tồn tại và phát triển một phần
nhờ vào thanh âm của chiêng, còn các loại đàn khác âm nhỏ không vọng lên tới
trời, không nói được ý nguyện của con người” (2). Có lẽ vì thế, nên chỉ có
chinh là được cúng hiến sinh vào ngày đầu năm mới, còn các nhạc khí khác

xuất phát từ nguồn gốc tre nứa, gỗ..., thì không được cúng hiến sinh. Đáng chú
ý là vào đầu năm, những gia đình có chinh, phải tiến hành nghi tục này đầu
tiên, rồi sau đó mới cúng bếp lửa (t’nuh), ché rượu (p’ji thenh)... (3).
Có cuộc sống an khang thịnh vượng là ước nguyện của con người. Những
âm thanh của chinh được coi là câu hát của thánh thần, nên người H’rê luôn gửi
gắm những ý nguyện, thông điệp của mình về một tương lai tốt đẹp. Để chào
đón năm mới, vào rạng sáng ngày đầu năm, nhà nào có chinh không thể không
chào mừng mùa vụ mới bằng tiếng chinh cầu may, cầu lộc. Chinh có mặt hầu
khắp các lễ hội như mừng nhà mới, ăn cơm mới, đâm trâu, cưới hỏi, thậm chí
trong lúc thời vụ rảnh rang, ngồi ngắm mưa, uống rượu đánh chinh giải sầu...
(4).
Quan niệm trong việc cất giữ và bảo quản chinh
Theo tác giả Đinh Trung Xô, trong nhà sàn của người H’rê có một góc
thiêng (gọi là mum achin) hướng ra phía con sông và đồng lúa. Tiếng H’rê,
mum achin nghĩa là số 9, hàm ý là góc thiêng nơi chỉ riêng chủ nhà hướng đầu
vào khi ngủ. Đây chính là nơi cất giữ, bảo quản chinh, các đồ gia bảo như gùi,
ché và cũng là nơi đặt bàn thờ gia tiên. Góc thiêng nằm ở phía bên trái giáp với
đầu nhà sàn. Trên đầu là nơi hồn vía con người ngự trị, phía bên trái theo chiều
nhà sàn là phía m'hi loh - tức phía mặt trời mọc (hướng đông), là hướng người


H’rê thiên di tới. Người chết thì được khiêng ra từ cửa thiêng (gọi là mang) ở
hướng tây thuộc phần dưới (đoang) của nhà sàn. Điều này, có thể hiểu là vị trí
cất chinh còn biểu hiện cho sự vươn lên, phát triển và trường tồn của sự sống.
Sau khi mua (hoặc trao đổi) được bộ chinh, họ xếp cất theo thứ tự từ chinh
lớn đến chiếc chinh nhỏ, đó là: vồng, k’tum và túc. Để bảo quản bộ chinh, họ
lót một miếng giẻ ở giữa các chiếc chinh rồi cất kỹ trong một bao được đan
bằng những sợi mây, đặt dựng đứng ở trong góc thiêng.
Người H’rê quan niệm, có bộ chinh trong nhà như có thêm một vị thần
phù hộ, che chở trong cuộc sống. Chính vì vậy, bộ chinh được họ rất trọng

vọng, cất giữ nơi thiêng liêng.
Quy định liên quan tới việc sử dụng chinh, rơđoang, vàpút, pênhpút,
akhung, chinh k'la
Đối với chinh, theo các nghệ nhân H’rê cao tuổi, khi đánh không được để
đứt dây rớt và tránh hư vỡ chinh. Chính vì thế, trước khi sử dụng, người ta phải
thử độ chắc của dây treo. Khi đổi các chiếc chinh cho nhau (hoặc thay phiên),
tránh làm va chạm, vì họ cho rằng chinh va chạm là cắn nhau sẽ không tốt.
Đánh chinh để vui chơi thì đánh ở vị trí phía ngoài (lưng chinh), còn đánh
trong lễ tục chia của cho người chết thì đánh phía trong (bụng chinh).
Trong một năm, những người bị rủi ro (kể cả người thân trong gia đình)
thì không được đánh chinh trong những ngày vui của dân làng, dù vẫn được
mời đánh chinh nhưng thường là họ từ chối. Điều này thể hiện tính dân chủ,
bình đẳng của người H’rê.
Ngoài những kiêng kỵ trên thì không nên đánh quá mạnh tay sẽ làm cho
chinh khóc là điều không tốt, chủ chinh không vừa ý và mọi người chê bai là
không biết đánh chinh. Tuy nhiên, việc đánh mạnh tay để làm cho chinh rạn
nứt, hư hỏng, lại là một quy định trong tục chia của cho người chết.
Trong số của cải chia cho người chết, nếu gia đình có chinh thì phải chia 1
trong 3 chiếc. Chinh chia cho người chết phải là chiếc khác giới tính, chẳng
hạn, cha chết thì được chia chinh mẹ, mẹ chết thì được chia chinh cha, con chết
thì được chia chinh cha hoặc chinh mẹ. Chiếc chinh này được đem ra mộ cùng
với các của cải khác. Trước lúc chôn chiếc chinh theo người chết, người thân
trong nhà dùng một đoạn gỗ cứng, đánh thật mạnh vào phía trong chinh (bụng
chinh) cho rạn nứt. Việc này, cũng nhằm báo cho người chết biết rằng người
nhà đã chia cho một chiếc chinh.
Rơđoang, vàpút, pênhpút, akhung, chinh k'la, cũng là những nhạc khí
thiêng của người H’rê. Người H’rê quan niệm âm sắc huyền ảo của rơđoang là
tiếng nói của các vị thần linh, còn những cây đàn bằng ống nứa thông 2 đầu,
khi vỗ tay vào thì tài sản sẽ bay đi mất... Chính vì vậy, xưa kia chỉ được phép
diễn tấu ngoài rừng, việc diễn tấu những nhạc khí này trong nhà bị coi là cấm

kỵ. Ngoài ra, vào những ngày mùa tháng 3, sau khi lúa đã được thu hoạch về,


thì người H’rê rất kiêng kỵ việc vỗ (tép) những cây đàn ống nứa. Điều này là
do họ tin rằng, mẹ lúa (yang xri) sẽ bỏ đi và mùa sau sẽ thất thu.
Việc kiêng kỵ khi sử dụng nhạc khí còn được phản ánh trong việc sử dụng
chinh k’la. Theo các nghệ nhân cao tuổi, thì lúc trời giông không được sử dụng
đàn, vì sợ trời giận sẽ có nhiều sấm sét nguy hiểm. Điều này gợi ý cho chúng
tôi về từ k'la để chỉ vị thần thời gian trong hệ thống tín ngưỡng của người
Chăm (Chăm Bà la môn) - một tộc rất gần gũi với người H’rê (Chăm rê) trong
lịch sử. Ngày nay, chinh k’la là nhạc khí thường do nam giới sử dụng, đôi khi
nữ giới cũng sử dụng, nhưng rất hiếm. Đàn được sử dụng trong các môi trường
sinh hoạt giải trí, trẻ em khi chăn trâu ngoài rừng hoặc người coi nương rẫy trên
chòi...
Cũng theo các nghệ nhân cao tuổi ở các làng (p’lây) H’rê, thì xưa kia
rơđoang chỉ được phép chơi ngoài rừng, kiêng chơi trong nhà vì cho rằng
những âm thanh huyền ảo của nó là âm thanh của các vị thần linh. Bây giờ, có
lẽ người H’rê đã quên điều cấm kỵ trên. Nhạc khí này, đến nay chúng tôi chưa
tìm thấy ở các tộc thiểu số khác ở Quảng Ngãi. Ngày nay, rơđoang được diễn
tấu chủ yếu vào mùa xuân, hoặc sau khi thu hoạch mùa màng... Cũng như đàn
b’rooc, k’râu, chinh k’la, rơđoang là nhạc khí chủ yếu dành cho nam giới,
nhưng điều đặc biệt ở đây làrơđoang thường do những nam giới lớn tuổi sử
dụng.
Theo tác giả Ngô Văn Doanh, thì K'la là một vị thần trong thần thoại Ấn
Độ. Vị thần này là một quái vật có đầu nhưng không có thân, tàn phá rất hung
dữ, nuốt cả mặt trăng, mặt trời, nên sinh ra hiện tượng nhật thực và nguyệt
thực. Thời xa xưa, một số tộc người sợ hiện tượng này hơn cả thiên tai, dịch
bệnh vì họ coi đây như ngày tận thế. Trong lúc diễn ra nhật thực (hoặc nguyệt
thực) họ chạy ra ngoài sân đánh chiêng, khua trống, la hét dữ dội khiến thần
K’la phải nhả mặt trời (hoặc mặt trăng) ra.

Cũng theo tác giả Ngô Văn Doanh, người Trung Quốc gọi thần K’la là
Thau Thiết (tức hổ phù), một vị thần trừ tà và chống điều dữ. Họ khắc mặt hổ
phù trên khiên, áo giáp để che chắn cho các chiến binh khi xông trận.
Theo chúng tôi, cũng có thể không đơn thuần một cây đàn làm bằng chất
liệu tre thì gọi là k’la. Vì nếu vậy, amó của người H’rê sao không gọi là
sáo triêng, đàn pênhpút là đàn nứa..., nên vấn đề này cần phải tiếp tục nghiên
cứu để làm sáng rõ.
Nghi tục liên quan tới một số sinh hoạt ca nhạc
Có hai nghi tục nổi bật liên quan tới tập quán sinh hoạt ca nhạc của người
H’rê, đó là: tục uống rượu trong trình diễn nghệ thuật dân gian và tục không
đánh chinh khi trong p’lây có người qua đời.
Tục uống rượu trong trình diễn nghệ thuật dân gian
Việc uống rượu trước và trong khi diễn tấu chinh và hát một số thể loại
dân ca là một thực tế ở khắp các p’lây H’rê. Khi uống rượu trò chuyện, họ đạt


một trạng thái hưng phấn nhất định để túc chinh, hát calêu...mới hay được. Có
thể chia việc uống rượu khi trình diễn thành 3 chặng:
Chặng đầu, rượu mới rót ra uống vài chén nên chưa thấm, nên tiếng nhạc
có vẻ miễn cưỡng, gượng gạo, thiếu tự nhiên, chặng này chủ yếu là chuẩn bị so
chinh, lấy giọng.
Chặng giữa, xét ở góc độ trình diễn âm nhạc, có thể nói là chặng chuẩn
nhất, vì lúc này nghệ nhân đã tương đối thấm men rượu và vẫn còn rất tỉnh táo.
Kinh nghiệm điền dã cho thấy, lúc này tiếp cận, khai thác thông tin là tốt nhất,
tuy nhiên, cũng không nên xem nhẹ việc tiến hành sưu tầm ở các chặng khác.
Thời gian của chặng giữa là dài nhất, nghệ nhân tuy uống rượu nhưng còn hưng
phấn và tỉnh táo để có thể đạt trạng thái diễn xuất tốt nhất, bộc lộ hết tài nghệ
với những kỹ thuật trình diễn điêu luyện và xuất thần.
Chặng cuối, là lúc nghệ nhân đã say rượu và do việc trình diễn lâu, nên bị
thấm mệt. Điều này, dẫn đến chất lượng trình diễn âm nhạc không được như

trước đó. Tục uống rượu không chỉ có trong trình diễn nghệ thuật dân gian, mà
còn rất phổ biến trong sinh hoạt thường ngày và cả trong các nghi lễ.
Tục không đánh chinh khi trong p'lây có người qua đời
Theo tác giả Đinh Trung Xô (5), thì người H’rê có một quy định là không
đánh chinh (túc chinh) khi trong p’lây có người qua đời. Tục này, không chỉ áp
dụng đối với chinh mà còn đối với nhiều nhạc khí và dân ca khác (trừ hình thức
hát khóc).